2017-06-30 17:28:52
Προτομὴ τοῦ Ἀριστοτέλη,
μαρμάρινο ρωμαϊκὸ ἀντίγραφο
ἑνὸς μπρούτζινου ἔργου τοῦ Λυσίππου.
Ἐθνικὸ Μουσεῖο Ρώμης.
Ὀφείλουμε σεβασμὸ στοὺς συγγραφεῖς, τοὺς ποιητές, τοὺς ἥρωες καὶ τὴν ἱστορία μας
Εὐάγγελος Στ. Πονηρός Δρ Θ., Μ.Φ.
Σχολικός σύμβουλος θεολόγων Πειραιῶς, Δ΄ Ἀθηνῶν, Κυκλάδων
Δρυός πεσούσης πᾶς ἀνήρ ξυλεύεται
Μενάνδρου γνῶμαι μονόστιχοι
Ἀλλοιώνοντας τό κείμενο ἑνός ἀνθρώπου παρά τή θέλησή του, ἐπιχειροῦμε νά νοθεύσουμε τή σκέψη του, ἐπιχειροῦμε νά καταστρέψουμε τό δημιούργημά του.
Παρερμηνεύοντας τή ζωή ἑνός σημαντικοῦ ἱστορικοῦ προσώπου ἐπιχειροῦμε νά τή συκοφαντήσουμε, νά τήν καταστρέψουμε δεκαετίες ἤ καί αἰῶνες μετά τή λήξη της κι ἄς ἦταν ἄμεμπτη, κι ἄς ἔφυγε ὁ ἥρωας ἀπό αὐτή τή ζωή μή ἔχοντας βλάψει κανέναν, ὄντας εὐτυχής καί μέ ἀναπαυμένη τή συνείδησή του πώς ἔπραξε τό καθῆκον του
. Κάποιοι θά ποῦν: «ὅμως τά κλασικά ἔργα εἶναι δεδομένα καί ἡ ζωή τῆς κάθε προσωπικότητας εἶναι ἐπίσης δεδομένη καί κανένας δέν εἶναι δυνατόν νά τά ἀλλάξει. Στήν πραγματικότητα κάπως ἔτσι ἔχουν τά πράγματα. Ὅμως ὅποιος παρερμηνεύει σκόπιμα, δέν ἐπιχειρεῖ νά ἀλλάξει ὅ,τι ἔχει ἤδη γίνει, οὔτε νά ξεγράψει ὅ,τι ἔχει γραφεῖ καί καταγραφεῖ, συχνά μάλιστα σέ ἐκδόσεις κριτικές καί στερεότυπες. Ἐπιχειρεῖ νά ἀμαυρώσει τή φήμη ἔργων καί προσωπικοτήτων, ὥστε νά ἀπομακρύνει ἀπό τά διδάγματά τους ὅποιον δέν ἔχει τή δύναμη, τή θέληση ἤ τίς γνώσεις νά τά πλησιάσει καί νά ὠφεληθεῖ ἀπό αὐτά.
Καί εἶναι εὐνόητο, ὅτι ἄν ἐπιχειρήσουμε νά ἀλλοιώσουμε τό κείμενο ἑνός ζῶντος συγγραφέως ἤ ἀρθρογράφου, ἐκεῖνος θά ἀντιδράσει. Θά διαμαρτυρηθεῖ, θά ἀπειλήσει ὅτι ἡ ἐνέργειά μας θά ἐπισύρει κάθε νόμιμη συνέπεια. Θά ἐνημερώσει τόν κόσμο, ὅτι ὅσα δημοσιεύθηκαν δέν εἶναι ὁ δικός του κόπος καί λόγος, ἀλλά λόγος ἀλλοιωμένος προσποιούμενος πώς εἶναι ὁ δικός του. Ἴσως πράξουν τό ἴδιο καί τυχόν συγγενεῖς νεκροῦ δημιουργοῦ, ἐφ΄ ὅσον ὑπάρχουν.
Πῶς θά ἀντιδράσει ἕνας ἅγιος πατήρ τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅταν κάποιος στρεβλώσει, εἴτε ἀπό κακή πρόθεση εἴτε ἀπό πλήρη ἄγνοια ὅσα ἔχει ἐκεῖνος πρίν ἀπό αἰῶνες γράψει; Καί μή ἰσχυρισθεῖ κανείς πώς δέν συνέβησαν τέτοιες ἀπόπειρες! Ἔχω διαπιστώσει ὅτι «συγγραφεῖς» καί «ἀρθρογράφοι» παρέθεταν ψευδῆ στοιχεῖα γιά ἔργα πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας παρουσιάζοντάς τους νά λέγουν ἄλλα ἀπό ὅσα στ΄ ἀλήθεια λέγουν! Διεπίστωσα ἐπίσης, ὅτι κάποιοι ἐπιχείρησαν νά ἀλλοιώσουν βίους ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας καί νά τούς παρουσιάσουν ἀκόμη καί ὡς ἐγκληματίες! Ποιούς; Αὐτούς οἱ ὁποῖοι διά τῆς ἐν Χριστῷ πίστεως καί ἀγάπης των προσέφεραν στόν ἄνθρωπο ὅ,τι καλύτερο! Πῶς νά ἀντιδράσουν οἱ ἅγιοι πατέρες, ἐάν κάποιος τούς ἀποκαλεῖ «σκοταδιστές» – μιά συνήθης χυδαία ὕβρις εἰς βάρος ἐκείνων οἱ ὁποῖοι ζοῦσαν μέσα στό φῶς τοῦ Χριστοῦ καί τό μεταλαμπάδευαν σέ ὅλη τήν ὑφήλιο! Πῶς νά ἀντιδράσουν οἱ ἅγιοι πατέρες, ἄν κάποιος ἐπιχειρήσει νά παρουσιάσει τήν ἐν Χριστῷ διδασκαλία τους ἰσότιμη καί ἰσόκυρη μέ εἰδωλολατρικές δοξασίες καί τελετουργικά; Σέ ὅλα αὐτά θά ἀντιδράσουν σύν Θεῷ ὅσοι πιστοί.Τό δημιούργημα ἑνός συγγραφέως ὁ ὁποῖος ἔχει καταξιωθεῖ ὡς κλασικός δέν ἔχει ἀξία μόνο γιά αὐτόν τόν ἴδιο, ἀλλά καί γιά τήν κοινωνία στήν ὁποία αὐτός ἔζησε, καί γιά τήν ἀνθρωπότητα ὁλόκληρη. Πῶς ὅμως θά ἀντιδράσει ὁ ἀρχαῖος κλασικός, αὐτός ὁ ὁποῖος ἔφυγε ἀπό τούτη τή ζωή πρίν ἀπό εἰκοσιπέντε αἰῶνες; Ὁ Θουκυδίδης, ὁ Πλάτων, ὁ Ἰσοκράτης; Ἔχει συμβεῖ πολλές φορές νά ἀλλοιώνουν κάποιοι τά λεγόμενα ἀρχαίων συγγραφέων καί νά παρουσιάζουν νοθευμένες ἀκόμη καί σημαντικές ἀρχαῖες προσωπικότητες. Ἔχει συμβεῖ νά παραπληροφοροῦν κάποιοι ὁρισμένα ἀπό τά σημερινά Ἑλληνόπουλα καί κατ΄ αὐτόν τόν τρόπο νά τά ὠθοῦν νά χαμογελοῦν εἰρωνικά, ὅταν προφέρουν ἤ ἔστω ὅταν ἀκούουν, τό ὄνομα κάποιου ἀρχαίου Ἕλληνα σοφοῦ ἀναλογιζόμενα τή δῆθεν ἀνήθικη ζωή τήν ὁποία εἶχε ἐκεῖνος ζήσει! Κι ὅλα αὐτά διότι κάποιοι ἀποφάσισαν νά στρεβλώσουν ὅσα οἱ κλασικοί μας συγγραφεῖς σαφέστατα γράφουν! Σέ κάποιες βέβαια περιπτώσεις δέν πρόκειται γιά συνειδητή στρέβλωση καί νόθευση: ξένοι ἤ ἀκόμη καί ἡμεδαποί διανοητές, μή ἔχοντας μελετήσει ἐπαρκῶς τήν ἑλληνική κληρονομία, μή διαθέτοντας ἐπαρκεῖς γλωσσικές, φιλοσοφικές καί ἱστορικές γνώσεις ἔχουν ἐκούσια περιπέσει σέ οἰκτρές πλάνες. Γι΄ αὐτό δέν πρέπει νά υἱοθετοῦμε ἄκριτα, ὅ,τι τυχόν κυκλοφορεῖ.
Ἔχω ἀκόμη διαπιστώσει, ὅτι κάποια ἄτομα διέδιδαν ἀνακριβή στοιχεῖα στό διαδίκτυο γιά μεγάλους ποιητές μας. Καί πῶς νά ἀντιδράσει ὁ λογοτέχνης ὁ ὁποῖος ἔφυγε ἀπό αὐτή τή ζωή πρίν ἀπό πενήντα, ἀπό ἑκατό, ἀπό ἑκατόν πενήντα χρόνια; Εἶναι φανερό πώς τέτοια δυνατότητα δέν ἔχει πλέον. Ἄλλοτε πάλι δέν ὑφίστανται οἱ ποιητές μας ἁπλῶς καί μόνον στρέβλωση, ἀλλά παραμερισμό, ἐξορία ἀπό τά σχολικά προγράμματα, βιβλία, μαθήματα. Τό ἔργο τους ἐπιχειρεῖται νά κλεισθεῖ ἔξω ἀπό τά σχολεῖα καί νά ἀποξενωθοῦν οἱ νέοι ἀπό αὐτό ἐφ΄ ὅρου ζωῆς. Ἀπό τό ἔργο ἐκείνων οἱ ὁποῖοι «ἦταν «λάτρες τοῦ Ὡραίου καί τοῦ Ἀληθινοῦ» καί καλλιεργοῦσαν τά γράμματα ὄχι γιά φήμη οὔτε γιά χρηματισμό, ἀλλ΄ ἀπό ἐπιτακτική ἀνάγκη τῆς ψυχῆς». Τά λόγια αὐτά ἀφιέρωσε ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος τό 1926 στούς ποιητές τῆς ἑπτανησιακῆς σχολῆς [1].
Καί ναί μέν οἱ νεκροί ποιητές δέν ἔχουν τή δυνατότητα νά ἀντιδράσουν, τήν ἔχουν ὅμως σήμερα οἱ μαθητές τους, ὅσοι δέν τούς γνώρισαν ὅσο ζοῦσαν, ἀλλά τούς μελετοῦν, τούς θαυμάζουν, ζωογονοῦνται ἀπό τό ἔργο τους, ἐφαρμόζουν ὅσα δίδαξαν. Κάποιοι μάλιστα ἐπιχειροῦν καί νά συνεχίσουν τό ἔργο αὐτό ἄλλοτε συνεχίζοντας τίς ἐκδόσεις τῶν κλασικῶν μας, διότι τά λεγόμενα «ἅπαντα» ἀρκετῶν ἀπό αὐτούς δέν εἶναι πλήρη, καί ἄλλοτε δημιουργώντας δικό τους ἔργο ἐμπνεόμενοι ἀπό τούς κλασικούς μας.
Πῶς νά ἀντιδράσει ἕνας ἥρωας τῆς ἐθνεγερσίας μας, τοῦ μεγάλου ἀγώνα τοῦ ἔθνους μας γιά τήν ἐλευθερία, ὅταν κάποιος, παραποιώντας τίς ἱστορικές πηγές, καί διεκδικώντας γιά τά γραφόμενά του τό ἀλάθητο, διογκώνει ἐσκεμμένα τά ἀνθρώπινα ἐλαττώματα τά ὁποῖα ὁ ἥρωας εἶχε καί τίς τυχόν διαφωνίες οἱ ὁποῖες συνέβησαν μεταξύ αὐτοῦ καί ἄλλων συναγωνιστῶν του; Καί ἀφοῦ παραποιήσει καί διογκώσει, ἐπιχειρεῖ νά μᾶς παρουσιάσει τό ἥρωα ὠς ἀνάξιο λόγου, ὡς ἐπιδιώκοντα μόνον ἰδιοτελή συμφέροντα, ἀκόμη καί ὡς ἐγκληματία! Πῶς λοιπόν νά ἀντιδράσει ὅποιος ἔκλεισε γιά πάντα τά σωματικά του μάτια πρό ἑκατόν πενήντα ἐτῶν;
Πῶς νά ἀντιδράσει ἐν τέλει ἡ ἴδια μας ἡ ἱστορία, ὅταν κάποιοι παρερμηνεύουν τά γεγονότα της, ὅταν ὀνομάζουν τά γεγονότα μύθους καί κατόπιν ἐπιμένουν νά διαφημίζουν τά προϊόντα τῆς φαντασίας τους ὡς γεγονότα; Ποιός θά ἀντιδράσει, ὅταν θέλουν μερικοί νά παρουσιάσουν τήν ἐλευθερία, τήν ὁποία κέρδισαν οἱ πρόγονοί μας χύνοντας ποτάμια αἵματος, ὡς «δωρεά τῶν μεγάλων δυνάμεων»[2]; Ὅταν κάποιοι παρουσιάζουν ὡς «νέο ἔθνος» τό ἔθνος μας, τοῦ ὁποίου καί μόνον ὁ ἀνεξάντλητος γλωσσικός πλοῦτος μαρτυρεῖ ὕπαρξη καί ζωή τοὐλάχιστον δέκα χιλιάδων ἐτῶν; Βεβαίως τέτοιου εἴδους ἰσχυρισμοί δύνανται νά πείσουν κάποιον ἀδαή, ὄχι ὅμως καί ὅποιον γνωρίζει. Γι΄ αὐτό, ἄς φροντίσουμε νά γνωρίζουμε, ὥστε νά μή μᾶς ἐμπαίζουν, καί μάλιστα νά μή μᾶς ἐμπαίζουν οἱ ἀδαεῖς!
Σκέφθηκα λοιπόν: Τελικά ποῦ θά φθάσουμε; Ὅποιος δέν ἔχει τήν ἰκανότητα νά δημιουργεῖ κάτι ἀξιόλογο καί χρήσιμο, θά πιστεύει πώς ἔχει τήν ἰκανότητα καί τό δικαίωμα νά καταστρέφει ὅ,τι ἀξιόλογο καί χρήσιμο καί θά ἔχει μάλιστα καί τήν ἀναίδεια νά τό ἐπιχειρεῖ; Τί πρέπει ἄρα νά πράττουμε, ὥστε νά ἀποσοβήσουμε τέτοια φαινόμενα; Ὥστε νά προστατεύσουμε τήν κληρονομία μας ἀπό τήν αὐθαιρεσία καί τήν κακοήθεια ἤ ἀπό τήν προχειρότητα καί ἀνευθυνότητα;
Ἡ ἀπάντηση, πιστεύω, πρέπει νά εἶναι ἡ ἑξῆς:
α) Νά μή λησμονοῦμε ποτέ, ὅτι οἱ κλασικοί μας συγγραφεῖς καί ποιητές, ἀρχαῖοι, μεσαιωνικοί καί νεότεροι εἶναι ἡ πολιτιστική μας κληρονομία. Ποτέ μή τό ξεχνοῦμε, ἀκόμη καί ἄν δέν συμφωνοῦμε ἀπόλυτα μέ ὅσα γράφουν. Εἶναι Ἕλληνες ὅσο κι ἐμεῖς. Δέν εἶναι, ὅπως νομίζει ὁ κάθε ἐπιπόλαιος, παρελθόν ἄξιο νά λησμονηθεῖ, εἶναι οἱ θησαυροί μας καί μᾶς ἐμπνέουν γιά τό μέλλον [3].
β) Νά μελετοῦμε τούς κλασικούς μας ἀντί νά ἀσχολούμαστε μέ πράγματα τά ὁποῖα δέν παρέχουν κανένα ὄφελος. Κανένα ὄφελος δέν μᾶς παρέχει π.χ. ἡ παρακολούθηση χρονοβόρων καί ἀνούσιων τηλεπαιχνιδιῶν καί τηλεοπτικῶν σειρῶν ἤ ἡ ἐνασχόληση μέ ἐξ ἴσου χρονοβόρα καί ἀνούσια διαδικτυακά παιχνίδια, τά ὁποῖα σέ καθηλώνουν στήν καρέκλα καί σοῦ ναρκώνουν ψυχή καί σῶμα. Ποτέ δέν θά τό καταφέρουν, ἄν ἀρνηθοῦμε νά ἀσχοληθοῦμε μέ αὐτά.
γ) Νά μελετοῦμε τίς ἱστορικές μας πηγές, ἀνάλογα μέ τή δυνατότητα τήν ὁποία ὁ καθένας μας διαθέτει. Ἡ δυνατότητα ἀναπτύσσεται μέ τήν θέληση καί τήν ἀπόφαση κατ΄ ἀρχήν, ὅσο καί μέ τή συνεχή ἄσκηση. Ἱστορικός βεβαίως δέν εἶναι ὁ καθένας, ἔχει ὅμως ὁ καθένας τή δυνατότητα νά διαβάσει π.χ. τά ἀπομνημονεύματα τοῦ ἀρχιστρατήγου Θεοδώρου Κολοκοτρώνη ἤ ἐκεῖνα τοῦ ὑπασπιστῆ του Φώτιου Χρυσανθόπουλου, τοῦ γνωστοῦ ὡς Φωτάκου, ὅπως καί ἐκεῖνα τοῦ στρατηγοῦ Ἰωάννη Μακρυγιάννη. Ἔτσι θά παύσει μιά γιά πάντα τό φαινόμενο, τό ὁποῖο τό ἔχω ὀνομάσει «ἐκμάθηση τῆς ἱστορίας ἀπό τό καφενεῖο». Διότι ὅποιος ἀρνεῖται νά μελετήσει τίς πηγές τῆς ἱστορίας τοῦ ἔθνους του, καί προτιμᾶ νά ἀναπαράγει ἀνεύθυνες φῆμες, δέν διαφέρει ἀπό ἄνθρωπο ὁ ὁποῖος ξοδεύει τή ζωή του στό καφενεῖο καί μεταξύ ροφήματος καί παιγνιοχάρτων σχολιάζει τίς ἐπιδόσεις ποδοσφαιρικῶν ὁμάδων.
δ) Νά δίνουμε στά παιδιά μας ὅ,τι καλύτερο. Νά τούς μάθουμε, πώς δέν ζημιώνονται ἄν δέν ἔχουν «παιχνιδοκονσόλα», καί μάλιστα τήν τελειότερη ἔκδοση, ὅπως ἔχει ὁ φίλος τους, ἀλλά ὁπωσδήποτε θά ὠφεληθοῦν ἐπειδή ἀπέκτησαν τά παιδικά διηγήματα τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Ἐπειδή ὁ πατέρας, ἡ μητέρα, ὁ θεῖος, ὁ παππούς τούς τά πρόσφερε μέ ἀγάπη!
ε) Νά ἀσκοῦμε ἔλεγχο σέ ὅποιον ἐπιχειρήσει ἀκόμη καί ἀκούσια νά ἀλλοιώσει τά ἔργα τῶν κλασικῶν μας ἤ δημοσιεύσει ἑρμηνεῖες οἱ ὁποῖες μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπό τό ἀληθές πνεῦμα τους. Ἴσως ὁ ἄνθρωπος αὐτός στερεῖται ἐπαρκῶν γνώσεων, καί γι΄ αὐτό ὑποπίπτει σέ σφάλματα. Ἐνίοτε οἱ τίτλοι τούς ὁποίους κατέχει κάποιος δέν ἀποτελοῦν ἐχέγγυο τῆς ποιότητας τῶν πορισμάτων τά ὁποῖα δημοσιεύει. Ὅταν λοιπόν κάποιος δηλώνει «ἀρθρογράφος», «κριτικός», «ἱστορικός», «ἐρευνητής», «καθηγητής», «ἀκαδημαϊκός», ἀλλά παρ΄ ὅλα αὐτά στρέφεται εἰς βάρος τοῦ ἔργου ἤ τοῦ βίου μιᾶς ἄμεμπτης ἱστορικῆς προσωπικότητας, ὀφείλουμε καί ἐμεῖς νά ἀντιμετωπίσουμε κριτικῶς τά λεγόμενα καί τά γραφόμενά του.
στ) Νά μή εἴμαστε ἐπιθετικοί. Ὅποιος λόγῳ ἄγνοιας παρερμηνεύει, ἀξίζει νά τόν διορθώσουμε, ἀξίζει νά τόν διδάξουμε ὥστε κάποτε νά ἐνηλικιωθεῖ πνευματικῶς καί οὐσιαστικῶς. Ἐάν κάποιος ἐνσυνειδήτως στρεβλώνει, ὀφείλουμε μέ τήν ψύχραιμη καί τεκμηριωμένη ἐπιστημονική κριτική μας νά ἐμποδίσουμε τήν αὐθαιρεσία του. Ἄν ὅμως τόν προπηλακίσουμε, εἶναι ἀπολύτως βέβαιο ὅτι θά παραστήσει τόν ἥρωα, τόν κυνηγημένο, τόν διωγμένο, τόν ἀδικημένο, ὥστε νά κινήσει τή συμπάθεια τῶν ἀνθρώπων ὑπέρ τοῦ ἀτόμου του καί κατ΄ αὐτόν τόν τρόπο νά διευκολυνθεῖ στή συνέχιση τοῦ προπαγανδιστικοῦ του ἔργου!
ζ) Νά ἐνημερώνουμε τόν κόσμο, ὅτι στό συγκεκριμένο σημεῖο ἔχει συμβεῖ σφάλμα ἤ στρέβλωση. Ἡ στρέβλωση εἶναι συχνά ὀφθαλμοφανής. Ὅταν κάποιος ἀναδημοσιεύει ἕνα κλασικό κείμενο ἔχοντας ἀφαιρέσει λέξεις ἤ παραγράφους χωρίς νά παρεμβάλει κάποιο χαρακτηριστικό φιλολογικό σημάδι [4], ἐάν προσθέσει λέξεις, ἤ ἀλλάξει λέξεις χωρίς νά δηλώσει ὅτι πρόκειται γιά διασκευή ἡ ὁποία ἐξυπηρετεῖ συγκεκριμένους σκοπούς, ὅπως π.χ. μία θεατρική παράσταση, τότε ὁπωσδήποτε διαπράττει συνειδητή στρέβλωση.
Ἔτσι θά ἀποτρέψουμε στό μέλλον περαιτέρω ἀνάπτυξη τέτοιου εἴδους κακότεχνων ἐγχειρημάτων. Ἔτσι θά ἀποθαρρυνθεῖ ὅποιος θελήσει νά κακοποιήσει, σάν βάνδαλος τοῦ 21ου αἰῶνος, τούς πνευματικούς μας θησαυρούς! Ἄν γίνουν ὅλα αὐτά δέν θά πέσει ἡ πνευματική δρῦς. Καί κανένας, ἄνδρας ἤ ἄνανδρος, δέν θά τῆς ἀφαιρέσει μέλη. Διότι θά ἔχει ἄξιους καί ἄγρυπνους φύλακες.
____________________
[1] βλ. Λορέντζος Μαβίλης, Πολιτικός, ποιητής, ἐθνικός ἥρωας, Ἵδρυμα τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων γιά τόν κοινοβουλευτισμό καί τή δημοκρατία, Ἀθήνα 2013, σ. 50.
[2] Ἀλήθεια, θά ἔβρισκε ἡ μεγάλη ἑλληνική ἐπανάσταση συμμάχους, ἀνυστερόβουλα πρόσωπα καί συλλόγους, ὅσο καί ὑστερόβουλους πολιτικούς, ὑστερόβουλα κράτη καί τραπεζίτες, ἄν δέν εἶχε ποτέ ξεσπάσει; Ἄν ποτέ δέν εἶχαν ἀποφασίσει Ἕλληνες, γεμάτοι ἀγάπη γιά τήν πίστη, τήν πατρίδα καί τήν ἐλευθερία, νά διακινδυνεύσουν τή ζωή τους καί ὅ,τι ἄλλο εἶχαν – μερικοί ξεκίνησαν πάμπλουτοι καί στό τέλος τῆς ἐπαναστάσεως δέν τούς ἔμεινε τίποτε! Ἀρκετούς δέχθηκε ἡ ἑλληνική γῆ καί γίναν ὁ σπόρος τῆς ἐλευθερίας. Ἄλλοι πάλι πολεμήσαν ὅταν ἦταν παληκάρια καί δικαιοσύνη δέν εἶδαν μέχρι τά βαθειά τους γεράματα, μέχρι τήν τελευταία τους ἀνάσα, διότι τά ἰδιοτελή συμφέροντα, ἐγχώρια καί διεθνή, δέν τήν ἀφήσαν νά βλαστήσει.
[3] Εἶναι θησαυροί σημαντικότεροι ἀπό τά διασωθέντα καλλιτεχνήματα. Τά καλλοτεχνήματα μᾶς διδάσκουν ἔμμεσα, οἱ συγγραφεῖς ἄμεσα.
[4] Ὅπως εἶναι π.χ. τό ἑξῆς: […]
Ενωμένη Ρωμηοσύνη
thriskeftika
μαρμάρινο ρωμαϊκὸ ἀντίγραφο
ἑνὸς μπρούτζινου ἔργου τοῦ Λυσίππου.
Ἐθνικὸ Μουσεῖο Ρώμης.
Ὀφείλουμε σεβασμὸ στοὺς συγγραφεῖς, τοὺς ποιητές, τοὺς ἥρωες καὶ τὴν ἱστορία μας
Εὐάγγελος Στ. Πονηρός Δρ Θ., Μ.Φ.
Σχολικός σύμβουλος θεολόγων Πειραιῶς, Δ΄ Ἀθηνῶν, Κυκλάδων
Δρυός πεσούσης πᾶς ἀνήρ ξυλεύεται
Μενάνδρου γνῶμαι μονόστιχοι
Ἀλλοιώνοντας τό κείμενο ἑνός ἀνθρώπου παρά τή θέλησή του, ἐπιχειροῦμε νά νοθεύσουμε τή σκέψη του, ἐπιχειροῦμε νά καταστρέψουμε τό δημιούργημά του.
Παρερμηνεύοντας τή ζωή ἑνός σημαντικοῦ ἱστορικοῦ προσώπου ἐπιχειροῦμε νά τή συκοφαντήσουμε, νά τήν καταστρέψουμε δεκαετίες ἤ καί αἰῶνες μετά τή λήξη της κι ἄς ἦταν ἄμεμπτη, κι ἄς ἔφυγε ὁ ἥρωας ἀπό αὐτή τή ζωή μή ἔχοντας βλάψει κανέναν, ὄντας εὐτυχής καί μέ ἀναπαυμένη τή συνείδησή του πώς ἔπραξε τό καθῆκον του
Καί εἶναι εὐνόητο, ὅτι ἄν ἐπιχειρήσουμε νά ἀλλοιώσουμε τό κείμενο ἑνός ζῶντος συγγραφέως ἤ ἀρθρογράφου, ἐκεῖνος θά ἀντιδράσει. Θά διαμαρτυρηθεῖ, θά ἀπειλήσει ὅτι ἡ ἐνέργειά μας θά ἐπισύρει κάθε νόμιμη συνέπεια. Θά ἐνημερώσει τόν κόσμο, ὅτι ὅσα δημοσιεύθηκαν δέν εἶναι ὁ δικός του κόπος καί λόγος, ἀλλά λόγος ἀλλοιωμένος προσποιούμενος πώς εἶναι ὁ δικός του. Ἴσως πράξουν τό ἴδιο καί τυχόν συγγενεῖς νεκροῦ δημιουργοῦ, ἐφ΄ ὅσον ὑπάρχουν.
Πῶς θά ἀντιδράσει ἕνας ἅγιος πατήρ τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅταν κάποιος στρεβλώσει, εἴτε ἀπό κακή πρόθεση εἴτε ἀπό πλήρη ἄγνοια ὅσα ἔχει ἐκεῖνος πρίν ἀπό αἰῶνες γράψει; Καί μή ἰσχυρισθεῖ κανείς πώς δέν συνέβησαν τέτοιες ἀπόπειρες! Ἔχω διαπιστώσει ὅτι «συγγραφεῖς» καί «ἀρθρογράφοι» παρέθεταν ψευδῆ στοιχεῖα γιά ἔργα πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας παρουσιάζοντάς τους νά λέγουν ἄλλα ἀπό ὅσα στ΄ ἀλήθεια λέγουν! Διεπίστωσα ἐπίσης, ὅτι κάποιοι ἐπιχείρησαν νά ἀλλοιώσουν βίους ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας καί νά τούς παρουσιάσουν ἀκόμη καί ὡς ἐγκληματίες! Ποιούς; Αὐτούς οἱ ὁποῖοι διά τῆς ἐν Χριστῷ πίστεως καί ἀγάπης των προσέφεραν στόν ἄνθρωπο ὅ,τι καλύτερο! Πῶς νά ἀντιδράσουν οἱ ἅγιοι πατέρες, ἐάν κάποιος τούς ἀποκαλεῖ «σκοταδιστές» – μιά συνήθης χυδαία ὕβρις εἰς βάρος ἐκείνων οἱ ὁποῖοι ζοῦσαν μέσα στό φῶς τοῦ Χριστοῦ καί τό μεταλαμπάδευαν σέ ὅλη τήν ὑφήλιο! Πῶς νά ἀντιδράσουν οἱ ἅγιοι πατέρες, ἄν κάποιος ἐπιχειρήσει νά παρουσιάσει τήν ἐν Χριστῷ διδασκαλία τους ἰσότιμη καί ἰσόκυρη μέ εἰδωλολατρικές δοξασίες καί τελετουργικά; Σέ ὅλα αὐτά θά ἀντιδράσουν σύν Θεῷ ὅσοι πιστοί.Τό δημιούργημα ἑνός συγγραφέως ὁ ὁποῖος ἔχει καταξιωθεῖ ὡς κλασικός δέν ἔχει ἀξία μόνο γιά αὐτόν τόν ἴδιο, ἀλλά καί γιά τήν κοινωνία στήν ὁποία αὐτός ἔζησε, καί γιά τήν ἀνθρωπότητα ὁλόκληρη. Πῶς ὅμως θά ἀντιδράσει ὁ ἀρχαῖος κλασικός, αὐτός ὁ ὁποῖος ἔφυγε ἀπό τούτη τή ζωή πρίν ἀπό εἰκοσιπέντε αἰῶνες; Ὁ Θουκυδίδης, ὁ Πλάτων, ὁ Ἰσοκράτης; Ἔχει συμβεῖ πολλές φορές νά ἀλλοιώνουν κάποιοι τά λεγόμενα ἀρχαίων συγγραφέων καί νά παρουσιάζουν νοθευμένες ἀκόμη καί σημαντικές ἀρχαῖες προσωπικότητες. Ἔχει συμβεῖ νά παραπληροφοροῦν κάποιοι ὁρισμένα ἀπό τά σημερινά Ἑλληνόπουλα καί κατ΄ αὐτόν τόν τρόπο νά τά ὠθοῦν νά χαμογελοῦν εἰρωνικά, ὅταν προφέρουν ἤ ἔστω ὅταν ἀκούουν, τό ὄνομα κάποιου ἀρχαίου Ἕλληνα σοφοῦ ἀναλογιζόμενα τή δῆθεν ἀνήθικη ζωή τήν ὁποία εἶχε ἐκεῖνος ζήσει! Κι ὅλα αὐτά διότι κάποιοι ἀποφάσισαν νά στρεβλώσουν ὅσα οἱ κλασικοί μας συγγραφεῖς σαφέστατα γράφουν! Σέ κάποιες βέβαια περιπτώσεις δέν πρόκειται γιά συνειδητή στρέβλωση καί νόθευση: ξένοι ἤ ἀκόμη καί ἡμεδαποί διανοητές, μή ἔχοντας μελετήσει ἐπαρκῶς τήν ἑλληνική κληρονομία, μή διαθέτοντας ἐπαρκεῖς γλωσσικές, φιλοσοφικές καί ἱστορικές γνώσεις ἔχουν ἐκούσια περιπέσει σέ οἰκτρές πλάνες. Γι΄ αὐτό δέν πρέπει νά υἱοθετοῦμε ἄκριτα, ὅ,τι τυχόν κυκλοφορεῖ.
Ἔχω ἀκόμη διαπιστώσει, ὅτι κάποια ἄτομα διέδιδαν ἀνακριβή στοιχεῖα στό διαδίκτυο γιά μεγάλους ποιητές μας. Καί πῶς νά ἀντιδράσει ὁ λογοτέχνης ὁ ὁποῖος ἔφυγε ἀπό αὐτή τή ζωή πρίν ἀπό πενήντα, ἀπό ἑκατό, ἀπό ἑκατόν πενήντα χρόνια; Εἶναι φανερό πώς τέτοια δυνατότητα δέν ἔχει πλέον. Ἄλλοτε πάλι δέν ὑφίστανται οἱ ποιητές μας ἁπλῶς καί μόνον στρέβλωση, ἀλλά παραμερισμό, ἐξορία ἀπό τά σχολικά προγράμματα, βιβλία, μαθήματα. Τό ἔργο τους ἐπιχειρεῖται νά κλεισθεῖ ἔξω ἀπό τά σχολεῖα καί νά ἀποξενωθοῦν οἱ νέοι ἀπό αὐτό ἐφ΄ ὅρου ζωῆς. Ἀπό τό ἔργο ἐκείνων οἱ ὁποῖοι «ἦταν «λάτρες τοῦ Ὡραίου καί τοῦ Ἀληθινοῦ» καί καλλιεργοῦσαν τά γράμματα ὄχι γιά φήμη οὔτε γιά χρηματισμό, ἀλλ΄ ἀπό ἐπιτακτική ἀνάγκη τῆς ψυχῆς». Τά λόγια αὐτά ἀφιέρωσε ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος τό 1926 στούς ποιητές τῆς ἑπτανησιακῆς σχολῆς [1].
Καί ναί μέν οἱ νεκροί ποιητές δέν ἔχουν τή δυνατότητα νά ἀντιδράσουν, τήν ἔχουν ὅμως σήμερα οἱ μαθητές τους, ὅσοι δέν τούς γνώρισαν ὅσο ζοῦσαν, ἀλλά τούς μελετοῦν, τούς θαυμάζουν, ζωογονοῦνται ἀπό τό ἔργο τους, ἐφαρμόζουν ὅσα δίδαξαν. Κάποιοι μάλιστα ἐπιχειροῦν καί νά συνεχίσουν τό ἔργο αὐτό ἄλλοτε συνεχίζοντας τίς ἐκδόσεις τῶν κλασικῶν μας, διότι τά λεγόμενα «ἅπαντα» ἀρκετῶν ἀπό αὐτούς δέν εἶναι πλήρη, καί ἄλλοτε δημιουργώντας δικό τους ἔργο ἐμπνεόμενοι ἀπό τούς κλασικούς μας.
Πῶς νά ἀντιδράσει ἕνας ἥρωας τῆς ἐθνεγερσίας μας, τοῦ μεγάλου ἀγώνα τοῦ ἔθνους μας γιά τήν ἐλευθερία, ὅταν κάποιος, παραποιώντας τίς ἱστορικές πηγές, καί διεκδικώντας γιά τά γραφόμενά του τό ἀλάθητο, διογκώνει ἐσκεμμένα τά ἀνθρώπινα ἐλαττώματα τά ὁποῖα ὁ ἥρωας εἶχε καί τίς τυχόν διαφωνίες οἱ ὁποῖες συνέβησαν μεταξύ αὐτοῦ καί ἄλλων συναγωνιστῶν του; Καί ἀφοῦ παραποιήσει καί διογκώσει, ἐπιχειρεῖ νά μᾶς παρουσιάσει τό ἥρωα ὠς ἀνάξιο λόγου, ὡς ἐπιδιώκοντα μόνον ἰδιοτελή συμφέροντα, ἀκόμη καί ὡς ἐγκληματία! Πῶς λοιπόν νά ἀντιδράσει ὅποιος ἔκλεισε γιά πάντα τά σωματικά του μάτια πρό ἑκατόν πενήντα ἐτῶν;
Πῶς νά ἀντιδράσει ἐν τέλει ἡ ἴδια μας ἡ ἱστορία, ὅταν κάποιοι παρερμηνεύουν τά γεγονότα της, ὅταν ὀνομάζουν τά γεγονότα μύθους καί κατόπιν ἐπιμένουν νά διαφημίζουν τά προϊόντα τῆς φαντασίας τους ὡς γεγονότα; Ποιός θά ἀντιδράσει, ὅταν θέλουν μερικοί νά παρουσιάσουν τήν ἐλευθερία, τήν ὁποία κέρδισαν οἱ πρόγονοί μας χύνοντας ποτάμια αἵματος, ὡς «δωρεά τῶν μεγάλων δυνάμεων»[2]; Ὅταν κάποιοι παρουσιάζουν ὡς «νέο ἔθνος» τό ἔθνος μας, τοῦ ὁποίου καί μόνον ὁ ἀνεξάντλητος γλωσσικός πλοῦτος μαρτυρεῖ ὕπαρξη καί ζωή τοὐλάχιστον δέκα χιλιάδων ἐτῶν; Βεβαίως τέτοιου εἴδους ἰσχυρισμοί δύνανται νά πείσουν κάποιον ἀδαή, ὄχι ὅμως καί ὅποιον γνωρίζει. Γι΄ αὐτό, ἄς φροντίσουμε νά γνωρίζουμε, ὥστε νά μή μᾶς ἐμπαίζουν, καί μάλιστα νά μή μᾶς ἐμπαίζουν οἱ ἀδαεῖς!
Σκέφθηκα λοιπόν: Τελικά ποῦ θά φθάσουμε; Ὅποιος δέν ἔχει τήν ἰκανότητα νά δημιουργεῖ κάτι ἀξιόλογο καί χρήσιμο, θά πιστεύει πώς ἔχει τήν ἰκανότητα καί τό δικαίωμα νά καταστρέφει ὅ,τι ἀξιόλογο καί χρήσιμο καί θά ἔχει μάλιστα καί τήν ἀναίδεια νά τό ἐπιχειρεῖ; Τί πρέπει ἄρα νά πράττουμε, ὥστε νά ἀποσοβήσουμε τέτοια φαινόμενα; Ὥστε νά προστατεύσουμε τήν κληρονομία μας ἀπό τήν αὐθαιρεσία καί τήν κακοήθεια ἤ ἀπό τήν προχειρότητα καί ἀνευθυνότητα;
Ἡ ἀπάντηση, πιστεύω, πρέπει νά εἶναι ἡ ἑξῆς:
α) Νά μή λησμονοῦμε ποτέ, ὅτι οἱ κλασικοί μας συγγραφεῖς καί ποιητές, ἀρχαῖοι, μεσαιωνικοί καί νεότεροι εἶναι ἡ πολιτιστική μας κληρονομία. Ποτέ μή τό ξεχνοῦμε, ἀκόμη καί ἄν δέν συμφωνοῦμε ἀπόλυτα μέ ὅσα γράφουν. Εἶναι Ἕλληνες ὅσο κι ἐμεῖς. Δέν εἶναι, ὅπως νομίζει ὁ κάθε ἐπιπόλαιος, παρελθόν ἄξιο νά λησμονηθεῖ, εἶναι οἱ θησαυροί μας καί μᾶς ἐμπνέουν γιά τό μέλλον [3].
β) Νά μελετοῦμε τούς κλασικούς μας ἀντί νά ἀσχολούμαστε μέ πράγματα τά ὁποῖα δέν παρέχουν κανένα ὄφελος. Κανένα ὄφελος δέν μᾶς παρέχει π.χ. ἡ παρακολούθηση χρονοβόρων καί ἀνούσιων τηλεπαιχνιδιῶν καί τηλεοπτικῶν σειρῶν ἤ ἡ ἐνασχόληση μέ ἐξ ἴσου χρονοβόρα καί ἀνούσια διαδικτυακά παιχνίδια, τά ὁποῖα σέ καθηλώνουν στήν καρέκλα καί σοῦ ναρκώνουν ψυχή καί σῶμα. Ποτέ δέν θά τό καταφέρουν, ἄν ἀρνηθοῦμε νά ἀσχοληθοῦμε μέ αὐτά.
γ) Νά μελετοῦμε τίς ἱστορικές μας πηγές, ἀνάλογα μέ τή δυνατότητα τήν ὁποία ὁ καθένας μας διαθέτει. Ἡ δυνατότητα ἀναπτύσσεται μέ τήν θέληση καί τήν ἀπόφαση κατ΄ ἀρχήν, ὅσο καί μέ τή συνεχή ἄσκηση. Ἱστορικός βεβαίως δέν εἶναι ὁ καθένας, ἔχει ὅμως ὁ καθένας τή δυνατότητα νά διαβάσει π.χ. τά ἀπομνημονεύματα τοῦ ἀρχιστρατήγου Θεοδώρου Κολοκοτρώνη ἤ ἐκεῖνα τοῦ ὑπασπιστῆ του Φώτιου Χρυσανθόπουλου, τοῦ γνωστοῦ ὡς Φωτάκου, ὅπως καί ἐκεῖνα τοῦ στρατηγοῦ Ἰωάννη Μακρυγιάννη. Ἔτσι θά παύσει μιά γιά πάντα τό φαινόμενο, τό ὁποῖο τό ἔχω ὀνομάσει «ἐκμάθηση τῆς ἱστορίας ἀπό τό καφενεῖο». Διότι ὅποιος ἀρνεῖται νά μελετήσει τίς πηγές τῆς ἱστορίας τοῦ ἔθνους του, καί προτιμᾶ νά ἀναπαράγει ἀνεύθυνες φῆμες, δέν διαφέρει ἀπό ἄνθρωπο ὁ ὁποῖος ξοδεύει τή ζωή του στό καφενεῖο καί μεταξύ ροφήματος καί παιγνιοχάρτων σχολιάζει τίς ἐπιδόσεις ποδοσφαιρικῶν ὁμάδων.
δ) Νά δίνουμε στά παιδιά μας ὅ,τι καλύτερο. Νά τούς μάθουμε, πώς δέν ζημιώνονται ἄν δέν ἔχουν «παιχνιδοκονσόλα», καί μάλιστα τήν τελειότερη ἔκδοση, ὅπως ἔχει ὁ φίλος τους, ἀλλά ὁπωσδήποτε θά ὠφεληθοῦν ἐπειδή ἀπέκτησαν τά παιδικά διηγήματα τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Ἐπειδή ὁ πατέρας, ἡ μητέρα, ὁ θεῖος, ὁ παππούς τούς τά πρόσφερε μέ ἀγάπη!
ε) Νά ἀσκοῦμε ἔλεγχο σέ ὅποιον ἐπιχειρήσει ἀκόμη καί ἀκούσια νά ἀλλοιώσει τά ἔργα τῶν κλασικῶν μας ἤ δημοσιεύσει ἑρμηνεῖες οἱ ὁποῖες μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπό τό ἀληθές πνεῦμα τους. Ἴσως ὁ ἄνθρωπος αὐτός στερεῖται ἐπαρκῶν γνώσεων, καί γι΄ αὐτό ὑποπίπτει σέ σφάλματα. Ἐνίοτε οἱ τίτλοι τούς ὁποίους κατέχει κάποιος δέν ἀποτελοῦν ἐχέγγυο τῆς ποιότητας τῶν πορισμάτων τά ὁποῖα δημοσιεύει. Ὅταν λοιπόν κάποιος δηλώνει «ἀρθρογράφος», «κριτικός», «ἱστορικός», «ἐρευνητής», «καθηγητής», «ἀκαδημαϊκός», ἀλλά παρ΄ ὅλα αὐτά στρέφεται εἰς βάρος τοῦ ἔργου ἤ τοῦ βίου μιᾶς ἄμεμπτης ἱστορικῆς προσωπικότητας, ὀφείλουμε καί ἐμεῖς νά ἀντιμετωπίσουμε κριτικῶς τά λεγόμενα καί τά γραφόμενά του.
στ) Νά μή εἴμαστε ἐπιθετικοί. Ὅποιος λόγῳ ἄγνοιας παρερμηνεύει, ἀξίζει νά τόν διορθώσουμε, ἀξίζει νά τόν διδάξουμε ὥστε κάποτε νά ἐνηλικιωθεῖ πνευματικῶς καί οὐσιαστικῶς. Ἐάν κάποιος ἐνσυνειδήτως στρεβλώνει, ὀφείλουμε μέ τήν ψύχραιμη καί τεκμηριωμένη ἐπιστημονική κριτική μας νά ἐμποδίσουμε τήν αὐθαιρεσία του. Ἄν ὅμως τόν προπηλακίσουμε, εἶναι ἀπολύτως βέβαιο ὅτι θά παραστήσει τόν ἥρωα, τόν κυνηγημένο, τόν διωγμένο, τόν ἀδικημένο, ὥστε νά κινήσει τή συμπάθεια τῶν ἀνθρώπων ὑπέρ τοῦ ἀτόμου του καί κατ΄ αὐτόν τόν τρόπο νά διευκολυνθεῖ στή συνέχιση τοῦ προπαγανδιστικοῦ του ἔργου!
ζ) Νά ἐνημερώνουμε τόν κόσμο, ὅτι στό συγκεκριμένο σημεῖο ἔχει συμβεῖ σφάλμα ἤ στρέβλωση. Ἡ στρέβλωση εἶναι συχνά ὀφθαλμοφανής. Ὅταν κάποιος ἀναδημοσιεύει ἕνα κλασικό κείμενο ἔχοντας ἀφαιρέσει λέξεις ἤ παραγράφους χωρίς νά παρεμβάλει κάποιο χαρακτηριστικό φιλολογικό σημάδι [4], ἐάν προσθέσει λέξεις, ἤ ἀλλάξει λέξεις χωρίς νά δηλώσει ὅτι πρόκειται γιά διασκευή ἡ ὁποία ἐξυπηρετεῖ συγκεκριμένους σκοπούς, ὅπως π.χ. μία θεατρική παράσταση, τότε ὁπωσδήποτε διαπράττει συνειδητή στρέβλωση.
Ἔτσι θά ἀποτρέψουμε στό μέλλον περαιτέρω ἀνάπτυξη τέτοιου εἴδους κακότεχνων ἐγχειρημάτων. Ἔτσι θά ἀποθαρρυνθεῖ ὅποιος θελήσει νά κακοποιήσει, σάν βάνδαλος τοῦ 21ου αἰῶνος, τούς πνευματικούς μας θησαυρούς! Ἄν γίνουν ὅλα αὐτά δέν θά πέσει ἡ πνευματική δρῦς. Καί κανένας, ἄνδρας ἤ ἄνανδρος, δέν θά τῆς ἀφαιρέσει μέλη. Διότι θά ἔχει ἄξιους καί ἄγρυπνους φύλακες.
____________________
[1] βλ. Λορέντζος Μαβίλης, Πολιτικός, ποιητής, ἐθνικός ἥρωας, Ἵδρυμα τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων γιά τόν κοινοβουλευτισμό καί τή δημοκρατία, Ἀθήνα 2013, σ. 50.
[2] Ἀλήθεια, θά ἔβρισκε ἡ μεγάλη ἑλληνική ἐπανάσταση συμμάχους, ἀνυστερόβουλα πρόσωπα καί συλλόγους, ὅσο καί ὑστερόβουλους πολιτικούς, ὑστερόβουλα κράτη καί τραπεζίτες, ἄν δέν εἶχε ποτέ ξεσπάσει; Ἄν ποτέ δέν εἶχαν ἀποφασίσει Ἕλληνες, γεμάτοι ἀγάπη γιά τήν πίστη, τήν πατρίδα καί τήν ἐλευθερία, νά διακινδυνεύσουν τή ζωή τους καί ὅ,τι ἄλλο εἶχαν – μερικοί ξεκίνησαν πάμπλουτοι καί στό τέλος τῆς ἐπαναστάσεως δέν τούς ἔμεινε τίποτε! Ἀρκετούς δέχθηκε ἡ ἑλληνική γῆ καί γίναν ὁ σπόρος τῆς ἐλευθερίας. Ἄλλοι πάλι πολεμήσαν ὅταν ἦταν παληκάρια καί δικαιοσύνη δέν εἶδαν μέχρι τά βαθειά τους γεράματα, μέχρι τήν τελευταία τους ἀνάσα, διότι τά ἰδιοτελή συμφέροντα, ἐγχώρια καί διεθνή, δέν τήν ἀφήσαν νά βλαστήσει.
[3] Εἶναι θησαυροί σημαντικότεροι ἀπό τά διασωθέντα καλλιτεχνήματα. Τά καλλοτεχνήματα μᾶς διδάσκουν ἔμμεσα, οἱ συγγραφεῖς ἄμεσα.
[4] Ὅπως εἶναι π.χ. τό ἑξῆς: […]
Ενωμένη Ρωμηοσύνη
thriskeftika
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Νίκος Φίλης: Το νέο μάθημα των Θρησκευτικών ήρθε για να μείνει
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
