2017-07-13 20:06:19
Οι άνθρωποι ζουν σήμερα περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εποχή της ανθρώπινης ιστορίας. Και η επιστήμη έχει βάλει ψηλά τον πήχη. Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, μέχρι το 2030 όλο και περισσότεροι από εμάς θα φτάνουν τα 90 και θα τα ξεπερνούν.
Mπορούμε άραγε να δραπετεύσουμε από τη φθορά του χρόνου; Οι περισσότεροι την έχουμε αποδεχθεί ως προϋπόθεση για την ύπαρξη της ζωής, αλλά πάντα ελπίζουμε σε κάτι καλύτερο. Το ερώτημα αυτό αποτελεί και τη μεγαλύτερη πρόκληση για τους επιστήμονες. Τι πρέπει να κάνουμε για να αργήσουμε να γεράσουμε και να ζήσουμε πολύ; Η βιοχημεία της γήρανσης είναι αναμφισβήτητα ένα μυστήριο και συνιστά ένα ευρύ πεδίο έρευνας. Στόχος της αντιγηραντικής επιστήμης δεν είναι να ικανοποιήσει τη ματαιοδοξία μας πάση θυσία, αλλά να μας εξασφαλίσει υγεία για ακόμη περισσότερα χρόνια ζωής. Άλλωστε, όλοι θέλουμε να ζήσουμε περισσότερο. Μια ματιά στον καθρέφτη μας και άλλη μια στο ψυγείο μας μπορεί να μας αποκαλύψει αν τελικά θα τα εκατοστίσουμε
. Αν, για παράδειγμα, τα κιλά μας είναι συσσωρευμένα στην περιοχή της κοιλιάς και αν το ψυγείο μας είναι γεμάτο γλυκά, συσκευασμένα προϊόντα και έτοιμα προψημένα φαγητά, τότε σύμφωνα με τους επιστήμονες και τους πλέον ειδικούς της διατροφής δεν είμαστε σε καλό δρόμο. Η νιότη, η υγεία, η μακροζωία και η ευζωία κρύβονται στα γονίδιά μας, στο πιάτο μας και στον τρόπο ζωής μας. Η γήρανση, τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα, δεν μπορεί να αποτραπεί, μπορούμε όμως να πετύχουμε αποτελεσματική αναζωογόνηση, παράταση νεότητας και επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής μας.
Πότε αρχίζει η φθορά
Είναι δύσκολο να οριστεί η ακριβής χρονική στιγμή έναρξης της γήρανσης του ανθρώπου. Πολλοί θεωρούν ότι η φθορά αρχίζει αμέσως μετά τη γέννησή μας. Οι βρετανοί μάλιστα χρησιμοποιούν τη φράση «2 years old» για κάποιον που είναι μόλις 2 ετών. Μερικές λειτουργίες αρχίζουν να φθίνουν πολύ νωρίς, αμέσως μετά την εφηβεία. Η ικανότητά μας να θυμόμαστε νέες λέξεις αρχίζει να μειώνεται από τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας της ζωής μας. Ίσως η γήρανση, λοιπόν, να αρχίζει από πολύ νωρίς, τα σημάδια της όμως είναι ορατά όταν πια έχουν περάσει τα χρόνια. Οι τεχνολογίες και τα μέσα γενικότερα που προάγουν την επιβίωση και ενισχύουν την αντιγήρανση (εμβόλια, αντιβιοτικά, συστήματα καθαρισμού των υδάτων, ηλεκτρική ενέργεια κ.λπ.) είναι προσιτά και απαιτούν μόνο αποτελεσματική εφαρμογή. Επιπλέον, πλαστικές επεμβάσεις, δερματολογικές θεραπείες, συστηματική άσκηση και σωστή διατροφή επιστρατεύονται στη μάχη της αντιγήρανσης.
Πόσο ζούμε σήμερα;
Πριν από λίγες ημέρες μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση «The Lancet» κέντρισε το ενδιαφέρον μας. Πρόκειται για μια έρευνα επιστημόνων του Imperial College London και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας η οποία, αναλύοντας στοιχεία από 35 ανεπτυγμένες χώρες, προβλέπει ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής για τα επόμενα χρόνια. Συγκεκριμένα, μέχρι το έτος 2030 όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα ζουν πάνω από 90 χρόνια και η «ψαλίδα» μεταξύ ανδρών και γυναικών όσον αφορά τη διάρκεια ζωής πρόκειται να μικρύνει αισθητά. Ωστόσο, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι, παρόλο που το προσδόκιμο ζωής αναμένεται να αυξηθεί, αυτό δεν πρόκειται να συμβεί στον ίδιο βαθμό σε όλες τις χώρες.
Πιο κερδισμένη φαίνεται να είναι η Νότια Κορέα, αφού οι Νοτιοκορεάτισσες προβλέπεται μέχρι το 2030 να ζουν κατά μέσο όρο πάνω από 90 χρόνια και οι Κορεάτες πάνω από 84 χρόνια. Αυτό μπορεί να οφείλεται, όπως υποστηρίζουν οι ειδικοί, στις πιο στοχευμένες και πιο δίκαιες πολιτικές στους τομείς της Παιδείας και της Κοινωνικής Πρόνοιας, που ωφέλησαν, όπως φαίνεται, περισσότερους ανθρώπους, αλλά και στο γεγονός ότι οι Νοτιοκορεάτες αντιμετώπισαν καλύτερα την υπέρταση και έχουν τα χαμηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας στον κόσμο. Σε ό,τι αφορά την Ευρώπη, τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής το 2030 αναμένεται να έχουν στους άνδρες οι Ελβετοί και στις γυναίκες οι Γαλλίδες. Από τις πιο πλούσιες χώρες, το μικρότερο προσδόκιμο ζωής προβλέπεται να καταγραφεί στις Η.Π.Α. (83 χρόνια για τις γυναίκες και 80 χρόνια για τους άνδρες) και οι επιστήμονες το αποδίδουν στην ύπαρξη μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων, στην έλλειψη επαρκούς συστήματος Υγείας και Πρόνοιας, στην υψηλή σχετικά βρεφική θνησιμότητα, στον υψηλό δείκτη δολοφονιών και στη διαδεδομένη παχυσαρκία. Στην Ελλάδα το προσδόκιμο ζωής αναμένεται επίσης να αυξηθεί, αλλά η αύξηση αυτή θα είναι μικρή.
Η επιστήμη του anti-ageing
Στα μεγαλύτερα συνέδρια του κόσμου οι επιστήμονες καταθέτουν τις απόψεις τους για το πώς μπορούμε τελικά να γεράσουμε όσο το δυνατόν αργότερα και με τον καλύτερο δυνατό τρόπο είτε αυτό αφορά την εξωτερική μας εμφάνιση είτε την έκπτωση της μνήμης και των πνευματικών μας λειτουργιών είτε γενικότερα το σώμα μας. Η αντιγήρανση ή αλλιώς το anti-ageing είναι η διαδικασία κατά την οποία προσπαθούμε να καθυστερήσουμε τη γήρανση. Τη φυσιολογική, δηλαδή, φθορά του οργανισμού εσωτερικά και εξωτερικά, που επέρχεται καθώς περνούν τα χρόνια και οδηγεί στην προοδευτική επιδείνωση της κατάστασης των κυττάρων, των ιστών, των οργάνων και στη φθίνουσα πορεία όλων των ικανοτήτων ενός ατόμου. Η επιτυχία, βέβαια, αναμφισβήτητα φέρνει νέες προκλήσεις. Η μεγαλύτερη διάρκεια ζωής που έχει επιτευχθεί σήμερα μας οδηγεί σε ανεξερεύνητα πεδία.
Είναι θέμα ορμονών;
Τα επίπεδα πολλών ορμονών μειώνονται με την πρόοδο της ηλικίας. Σήμερα, ο επιστημονικός κόσμος γνωρίζει ότι οι ορμόνες παίζουν σημαντικό ρόλο στον ρυθμό της γήρανσης. Πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι οι ορμονικοί παράγοντες βοηθούν στη βέλτιστη λειτουργία του οργανισμού, γι’ αυτό το ενδιαφέρον στρέφεται προς τη δυνατότητα υποκατάστασης των ορμονών αυτών καθώς περνούν τα χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα της αποκατάστασης όλων των ορμονών ως μέσου αναζωογόνησης εγκυμονεί κινδύνους. Οι περισσότερες μελέτες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα είναι αρνητικές σε ό,τι αφορά τη χρήση τους για την επίτευξη του στόχου της αντιγήρανσης, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τις πιθανές παρενέργειες που μπορεί να έχει ένα τέτοιο εγχείρημα. Η χρήση των ορμονών όσον αφορά την αντιγήρανση περιορίζεται στην ορμονική υποκατάσταση των γυναικών κατά την εμμηνόπαυση με στόχο κυρίως την άμβλυνση των συμπτωμάτων της κλιμακτηρίου (εξάψεις, εφιδρώσεις, ξηρότητα του κόλπου κ.λπ.), στην εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας ζωής στο μέλλον μειώνοντας τον κίνδυνο της οστεοπόρωσης και στη βελτίωση της όψης και της υφής του δέρματος. Αυτό όμως που πρέπει να ξέρουμε είναι ότι η ορμονική υποκατάσταση παρουσιάζει εκτός από θετικές επιδράσεις και πιθανούς κινδύνους, αφού σύμφωνα με έρευνες η συστηματική θεραπεία με ορμονική υποκατάσταση σε γυναίκες που βρίσκονται στην εμμηνόπαυση αυξάνει τον κίνδυνο για καρκίνο του μαστού και καρδιαγγειακά προβλήματα. Πολλοί επιστήμονες επισημαίνουν ότι ίσως όταν καταπολεμηθεί ο καρκίνος θα είναι ασφαλής η αντικατάσταση όλων των ορμονών που μειώνονται με την ηλικία. Γι’ αυτό, πριν από τη λήψη ορμονικής υποκατάστασης, πρέπει να συνυπολογίζουμε τους κινδύνους που ελλοχεύουν και να μην καταφεύγουμε σε αυτήν ποτέ χωρίς την καθοδήγηση του γιατρού.
Για να ζήσουμε πολύ Δίνουμε βάση στα αντιοξειδωτικά
Τα αντιοξειδωτικά είναι το «κλειδί» για την παράταση της νεότητας, λένε οι ειδικοί, καθώς καθυστερούν ή εμποδίζουν την καταστροφική οξειδωτική δράση των ελεύθερων ριζών. Οι ελεύθερες ρίζες παράγονται κυρίως φυσιολογικά στον οργανισμό ως βιοπροϊόντα του μεταβολισμού των τροφών. Παράγονται επίσης από το στρες και από περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως η ακτινοβολία, η ρύπανση της ατμόσφαιρας και το κάπνισμα. Τα έως τώρα ερευνητικά δεδομένα συγκλίνουν στην άποψη ότι οι ελεύθερες ρίζες συσχετίζονται με μια πληθώρα ασθενειών και συμβάλλουν σημαντικά στην επιτάχυνση της διαδικασίας της γήρανσης και του ρυθμού με τον οποίο αυτή εξελίσσεται. Σήμερα, οι έρευνες σε διατροφικά αντιοξειδωτικά έχουν επικεντρωθεί κυρίως στις βιταμίνες C και Ε, οι οποίες βρίσκονται κυρίως σε φρούτα και λαχανικά. Ο ανθρώπινος οργανισμός έχει υψηλές απαιτήσεις σε αυτές τις βιταμίνες, καθώς δεν μπορεί να τις συνθέσει και πρέπει να λαμβάνονται από τη διατροφή καθημερινά σε επαρκή ποσότητα. Επίσης, σημαντική αντιοξειδωτική δράση έχει και το σελήνιο (βρίσκεται συνήθως στο μοσχάρι, στα δημητριακά, στους ξηρούς καρπούς και στο ψάρι). Εντούτοις, υπάρχει μια πληθώρα άλλων διατροφικών αντιοξειδωτικών, όπως ορισμένα από τα χιλιάδες καροτενοειδή, τα φλαβονοειδή και οι πολυφαινόλες, τα οποία είναι εξίσου σημαντικά για την υγεία και την προστασία από την πρόωρη γήρανση. Αυτά βρίσκονται κυρίως σε φρούτα, λαχανικά, βότανα και σε αφεψήματα όπως ο καφές, το τσάι και το κρασί. Επιπλέον, υπάρχουν και αρκετά θρεπτικά συστατικά με αντιοξειδωτικές ικανότητες. Τέτοια είναι οι κατεχίνες και η κερκετίνη (βρίσκονται κυρίως στο τσάι, στο κρασί, στα μήλα και στο κρεμμύδι), το λυκοπένιο και η λουτεΐνη (βρίσκονται στην ντομάτα, στο σπανάκι και σε βότανα).
Tρώμε μεσογειακά
Οι Κρητικοί ήταν αυτοί που άνοιξαν πρώτοι τον δρόμο για τη μακροβιότητα. Είχαν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής και γι’ αυτό αποτέλεσαν αντικείμενο έντονου ερευνητικού ενδιαφέροντος. Οι επιστήμονες κατέληξαν ότι συστατικό στοιχείο της μακροημέρευσής τους ήταν η διατροφή τους. Άλλωστε για τους ίδιους λόγους απολαμβάνουν μακροημέρευση οι λαοί της Μεσογείου εν γένει. Δυστυχώς όμως τα τελευταία χρόνια εγκαταλείπουμε τη μεσογειακή διατροφή, τείνοντας προς πιο δυτικού τύπου διατροφικά πρότυπα. Όπως χαρακτηριστικά είχε γραφτεί στους «Times» της Νέας Υόρκης πριν από λίγα χρόνια, οι Έλληνες γίνονται πιο Δυτικοί και οι Δυτικοί πιο Έλληνες - πιο Μεσογειακοί. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη ραγδαία αύξηση ασθενειών φθοράς, όπως τα καρδιαγγειακά νοσήματα και οι διάφορες μορφές καρκίνου. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να γεράσουμε καλά, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στη μεσογειακή διατροφή.
Η μεσογειακή δίαιτα προϋποθέτει:
* Να τρώμε καθημερινά μη επεξεργασμένα δημητριακά και τα προϊόντα τους (4 μικρές φέτες ψωμί ή 2 φλιτζάνια μεγειρεμένο ρύζι ή ζυμαρικά ολικής άλεσης), γαλακτοκομικά (2 ποτήρια γάλα ή 2 κεσεδάκια γιαούρτι ή 60 γρ. τυρί), λαχανικά (2-3 μερίδες), φρούτα (3-4 μερίδες), ελαιόλαδο.
* Να τρώμε κάθε εβδομάδα ψάρι (τουλάχιστον 2 φορές), όσπρια (2-3 φορές), ξηρούς καρπούς (1-2 μερίδες), πουλερικά (1-2 φορές), αυγά (2-3 μερίδες), πατάτες (5 μερίδες), κόκκινο κρέας (1 φορά), γλυκά (1 φορά).
* Να πίνουμε κρασί (1 ποτηράκι την ημέρα).
Θωρακίζουμε τα αγγεία μας από τη γήρανση
Η καρδιά και τα αγγεία μας αποτελούν τους δείκτες της φυσικής γήρανσης του οργανισμού. Το πέρασμα του χρόνου μπορεί να προκαλέσει αρτηριοσκλήρυνση, διαταραχή της κυκλοφορίας του αίματος και εμφάνιση καρδιαγγειακών προβλημάτων και νοσημάτων. Η διατροφή που θα καθυστερήσει τα σημάδια του αγγειακού γήρατος πρέπει να είναι χαμηλή σε κορεσμένα λιπαρά και ζάχαρη και πλούσια σε βιταμίνες (π.χ. Β6, φυλλικό οξύ) και προστατευτικά αντιοξειδωτικά (π.χ. φλαβονοειδή, καροτενοειδή, φαινόλες).
Κάνουμε γυμναστική
Οι ειδικοί αναδεικνύουν την άσκηση σε σημαντικό παράγοντα υγείας που βελτιώνει παράλληλα και την ποιότητα ζωής. Ακόμα και 30΄ άσκησης (γρήγορο περπάτημα, τζόγκινγκ, κολύμπι κ.λπ.) τρεις φορές την εβδομάδα μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στην προοπτική να τα εκατοστίσουμε και να διατηρήσουμε τα οστά ευλύγιστα και το δέρμα μας σφριγηλό.
Κοιμόμαστε καλά
Σύμφωνα με μελέτες, ένας καλός οκτάωρος ύπνος, πέρα από τα πολλά οφέλη που προσφέρει στον οργανισμό μας, κάνει καλό και στο δέρμα μας. Το διάστημα από τα μεσάνυχτα μέχρι νωρίς το πρωί η αναπλαστική δύναμη του δέρματος φτάνει στο ζενίθ της. Συγκεκριμένα, ενισχύεται η παραγωγή του κολλαγόνου, επιδιορθώνονται οι φθορές που έχει υποστεί το δέρμα κατά τη διάρκεια της ημέρας και εντείνεται η φυσική απολέπιση και η αναγέννηση των κυττάρων. Επιπλέον, ο ύπνος μειώνει τα επίπεδα της κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, γεγονός που αποτυπώνεται στην όψη μας.
Κάνουμε σεξ
Έρευνες δείχνουν ότι η ερωτική ζωή, εφόσον παρατείνεται, προάγει τη μακροζωία.
Παντρευόμαστε
Οι παντρεμένοι ζουν μια ήρεμη ζωή με σταθερό πρόγραμμα, ισορροπημένη διατροφή, αρκετό ύπνο και λιγότερες καταχρήσεις.
Σκεφτόμαστε θετικά
Οι άνθρωποι που φτάνουν μέχρι τα βαθιά γεράματα δεν αγχώνονται και δεν στενοχωριούνται με το παραμικρό.
Κρατάμε το μυαλό μας σε εγρήγορση
* Διαβάζουμε και πάμε σινεμά
Ο κινηματογράφος, το θέατρο, οι εικαστικές τέχνες, η μουσική, το διάβασμα βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών, οι σπουδές και η μόρφωση γενικότερα ενισχύουν τη λειτουργία του εγκεφάλου και κατ’ επέκταση των διαφόρων λειτουργιών του, όπως π.χ. η μνήμη.
* Μιλάμε στο τηλέφωνο
Οι κοινωνικές επαφές φαίνεται ότι κρατούν ζωντανά τα εγκεφαλικά κύτταρα. Όσο πιο συχνά μιλάμε στο τηλέφωνο, όσο πιο τακτικά βγαίνουμε με φίλους και συγγενείς για να διασκεδάσουμε και να ανταλλάξουμε απόψεις, τόσο καλύτερη μνήμη θα έχουμε. Η έντονη κοινωνική ζωή φαίνεται πως βοηθάει να διατηρούνται σε καλό επίπεδο οι εγκεφαλικές μας λειτουργίες. Η διαδικασία της συνομιλίας αφυπνίζει τη μνήμη. Σε αυτό τουλάχιστον το συμπέρασμα κατέληξε επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, η οποία μελέτησε τις απαντήσεις που έδωσαν 3.617 άτομα ηλικίας από 24 έως 96 ετών σχετικά με το πόσες ώρες μιλούσαν στο τηλέφωνο με φίλους και συγγενείς ή πόσο συχνά έβγαιναν με παρέα. Εκτός των ερωτηματολογίων οι συμμετέχοντες υποβλήθηκαν και σε δοκιμασίες πνευματικής αντίληψης ώστε να διαπιστωθεί η δυναμικότητα του εγκεφάλου και της μνήμης τους. Από τη μελέτη των στοιχείων προέκυψε ότι εκείνοι που ήταν κοινωνικά ενεργοί είχαν καλύτερη πνευματική διαύγεια.
* Χαλαρώνουμε
Η συναισθηματική ισορροπία προστατεύει τη μνήμη από τις δυσμενείς επιδράσεις του στρες. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα υψηλά επίπεδα των ορμονών του στρες φθείρουν τα κύτταρα του εγκεφάλου και βλάπτουν τον ιππόκαμπο (σημαντικό όργανο που ρυθμίζει τη μνήμη). Το αίσθημα ότι είμαστε ψυχολογικά καλά επιβραδύνει την παραγωγή αυτών των ορμονών. Γι’ αυτό καλό θα ήταν πού και πού να εφαρμόζουμε κάποιες ασκήσεις χαλάρωσης και αναπνοής. Μην ξεχνάμε ότι όταν ο νους είναι απασχολημένος με ανησυχίες και καταθλιπτικές σκέψεις η μνήμη αποδιοργανώνεται. Η έλλειψη ελπίδας και αυτοπεποίθησης, το αίσθημα ανικανότητας είναι αρνητικά συναισθήματα που δημιουργούν προβλήματα και στη μνήμη. Χωρίς άγχος και θλιβερές σκέψεις η χωρητικότητα της μνήμης είναι απεριόριστη.
Σβήνουμε τις ρυτίδες
Ο κυριότερος ίσως και πιο αδιάψευστος δείκτης της χρονολογικής μας ηλικίας είναι το δέρμα μας. Με το πέρασμα των χρόνων οι ρυτίδες χαράζουν το πρόσωπό μας και η χαλάρωση στιγματίζει το σώμα μας. Καθώς περνούν τα χρόνια, το δέρμα μας γερνάει και αυτό οφείλεται σε δύο βασικούς παράγοντες: την εσωτερική γήρανση, που σχετίζεται με τη γενετική μας προδιάθεση, και τους περιβαλλοντικούς παράγοντες στους οποίους εκτιθέμεθα, όπως είναι η υπεριώδης ακτινοβολία, το κάπνισμα, το στρες, η ρύπανση. Οι τελευταίοι μάλιστα καθορίζουν και ως έναν βαθμό το πόσο γρήγορα θα γεράσουμε. Κατά τη διαδικασία της γήρανσης η επιδερμίδα μας γίνεται λεπτή, θαμπή, χάνει την υγρασία και την ελαστικότητά της, παρουσιάζει σκούρες κηλίδες, «κρεμάει» και αποκτά ζάρες και ρυτίδες. Στοχεύοντας, λοιπόν, σε μία ή δύο δεκαετίες λιγότερες:
* Βάζουμε αντιηλιακό
Είναι πλέον γνωστό ότι η υπερβολική έκθεση στον ήλιο προκαλεί μεταξύ άλλων πρόωρη γήρανση. Γι’ αυτό φοράμε πάντα αντιηλιακή κρέμα με υψηλό δείκτη προστασίας, καπέλο και κατάλληλα ρούχα. Η εφαρμογή του αντιηλιακού πρέπει να γίνεται 20΄ πριν από την έκθεσή μας στον ήλιο και είναι απαραίτητο να ανανεώνουμε κάθε 2 ώρες και κάθε φορά που βγαίνουμε από τη θάλασσα.
* Κόβουμε το κάπνισμα
Άλλος ένας μεγάλος εχθρός του δέρματος και όλου του οργανισμού μας είναι το τσιγάρο. Το κάπνισμα καταστρέφει τα αγγεία, κάνει το δέρμα μας να φαίνεται κίτρινο και μας φορτώνει με επιπλέον ρυτίδες, οι οποίες οφείλονται στις κινήσεις και εκφράσεις που παίρνει το πρόσωπό μας καθώς καπνίζουμε.
* Φροντίζουμε για τη σωστή ενυδάτωση του δέρματος
Η ενυδάτωση του δέρματος επιτυγχάνεται με την πρόσληψη υγρών, δηλαδή νερού, φρέσκων χυμών, φρούτων και λαχανικών, καθώς και με την εφαρμογή ενυδατικής κρέμας κατάλληλης για τον τύπο του δέρματός μας.
* Ενισχύουμε την ελαστικότητα του δέρματος
Μετά την ηλικία των 40 ετών μπορούμε να συμπληρώσουμε την αντιγηραντική φροντίδα του δέρματός μας με μια αντιγηραντική κρέμα με ρετινοϊκό οξύ (συνθετικό παράγωγο της βιταμίνης Α).
Από τους δρ. ΣΤΑΘΗ ΓΚΟΝΟ, διευθυντή Ερευνών στο Ι.Β.Φ.Χ.Β., Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιατρική Σχολή Orebro University, Σουηδία, και τον κ. ΧΑΡΗ ΓΕΩΡΓΑΚΑΚΗ, κλινικό διαιτολόγο-διατροφολόγο, MSc
Πηγή Tromaktiko
Mπορούμε άραγε να δραπετεύσουμε από τη φθορά του χρόνου; Οι περισσότεροι την έχουμε αποδεχθεί ως προϋπόθεση για την ύπαρξη της ζωής, αλλά πάντα ελπίζουμε σε κάτι καλύτερο. Το ερώτημα αυτό αποτελεί και τη μεγαλύτερη πρόκληση για τους επιστήμονες. Τι πρέπει να κάνουμε για να αργήσουμε να γεράσουμε και να ζήσουμε πολύ; Η βιοχημεία της γήρανσης είναι αναμφισβήτητα ένα μυστήριο και συνιστά ένα ευρύ πεδίο έρευνας. Στόχος της αντιγηραντικής επιστήμης δεν είναι να ικανοποιήσει τη ματαιοδοξία μας πάση θυσία, αλλά να μας εξασφαλίσει υγεία για ακόμη περισσότερα χρόνια ζωής. Άλλωστε, όλοι θέλουμε να ζήσουμε περισσότερο. Μια ματιά στον καθρέφτη μας και άλλη μια στο ψυγείο μας μπορεί να μας αποκαλύψει αν τελικά θα τα εκατοστίσουμε
Πότε αρχίζει η φθορά
Είναι δύσκολο να οριστεί η ακριβής χρονική στιγμή έναρξης της γήρανσης του ανθρώπου. Πολλοί θεωρούν ότι η φθορά αρχίζει αμέσως μετά τη γέννησή μας. Οι βρετανοί μάλιστα χρησιμοποιούν τη φράση «2 years old» για κάποιον που είναι μόλις 2 ετών. Μερικές λειτουργίες αρχίζουν να φθίνουν πολύ νωρίς, αμέσως μετά την εφηβεία. Η ικανότητά μας να θυμόμαστε νέες λέξεις αρχίζει να μειώνεται από τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας της ζωής μας. Ίσως η γήρανση, λοιπόν, να αρχίζει από πολύ νωρίς, τα σημάδια της όμως είναι ορατά όταν πια έχουν περάσει τα χρόνια. Οι τεχνολογίες και τα μέσα γενικότερα που προάγουν την επιβίωση και ενισχύουν την αντιγήρανση (εμβόλια, αντιβιοτικά, συστήματα καθαρισμού των υδάτων, ηλεκτρική ενέργεια κ.λπ.) είναι προσιτά και απαιτούν μόνο αποτελεσματική εφαρμογή. Επιπλέον, πλαστικές επεμβάσεις, δερματολογικές θεραπείες, συστηματική άσκηση και σωστή διατροφή επιστρατεύονται στη μάχη της αντιγήρανσης.
Πόσο ζούμε σήμερα;
Πριν από λίγες ημέρες μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση «The Lancet» κέντρισε το ενδιαφέρον μας. Πρόκειται για μια έρευνα επιστημόνων του Imperial College London και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας η οποία, αναλύοντας στοιχεία από 35 ανεπτυγμένες χώρες, προβλέπει ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής για τα επόμενα χρόνια. Συγκεκριμένα, μέχρι το έτος 2030 όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα ζουν πάνω από 90 χρόνια και η «ψαλίδα» μεταξύ ανδρών και γυναικών όσον αφορά τη διάρκεια ζωής πρόκειται να μικρύνει αισθητά. Ωστόσο, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι, παρόλο που το προσδόκιμο ζωής αναμένεται να αυξηθεί, αυτό δεν πρόκειται να συμβεί στον ίδιο βαθμό σε όλες τις χώρες.
Πιο κερδισμένη φαίνεται να είναι η Νότια Κορέα, αφού οι Νοτιοκορεάτισσες προβλέπεται μέχρι το 2030 να ζουν κατά μέσο όρο πάνω από 90 χρόνια και οι Κορεάτες πάνω από 84 χρόνια. Αυτό μπορεί να οφείλεται, όπως υποστηρίζουν οι ειδικοί, στις πιο στοχευμένες και πιο δίκαιες πολιτικές στους τομείς της Παιδείας και της Κοινωνικής Πρόνοιας, που ωφέλησαν, όπως φαίνεται, περισσότερους ανθρώπους, αλλά και στο γεγονός ότι οι Νοτιοκορεάτες αντιμετώπισαν καλύτερα την υπέρταση και έχουν τα χαμηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας στον κόσμο. Σε ό,τι αφορά την Ευρώπη, τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής το 2030 αναμένεται να έχουν στους άνδρες οι Ελβετοί και στις γυναίκες οι Γαλλίδες. Από τις πιο πλούσιες χώρες, το μικρότερο προσδόκιμο ζωής προβλέπεται να καταγραφεί στις Η.Π.Α. (83 χρόνια για τις γυναίκες και 80 χρόνια για τους άνδρες) και οι επιστήμονες το αποδίδουν στην ύπαρξη μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων, στην έλλειψη επαρκούς συστήματος Υγείας και Πρόνοιας, στην υψηλή σχετικά βρεφική θνησιμότητα, στον υψηλό δείκτη δολοφονιών και στη διαδεδομένη παχυσαρκία. Στην Ελλάδα το προσδόκιμο ζωής αναμένεται επίσης να αυξηθεί, αλλά η αύξηση αυτή θα είναι μικρή.
Η επιστήμη του anti-ageing
Στα μεγαλύτερα συνέδρια του κόσμου οι επιστήμονες καταθέτουν τις απόψεις τους για το πώς μπορούμε τελικά να γεράσουμε όσο το δυνατόν αργότερα και με τον καλύτερο δυνατό τρόπο είτε αυτό αφορά την εξωτερική μας εμφάνιση είτε την έκπτωση της μνήμης και των πνευματικών μας λειτουργιών είτε γενικότερα το σώμα μας. Η αντιγήρανση ή αλλιώς το anti-ageing είναι η διαδικασία κατά την οποία προσπαθούμε να καθυστερήσουμε τη γήρανση. Τη φυσιολογική, δηλαδή, φθορά του οργανισμού εσωτερικά και εξωτερικά, που επέρχεται καθώς περνούν τα χρόνια και οδηγεί στην προοδευτική επιδείνωση της κατάστασης των κυττάρων, των ιστών, των οργάνων και στη φθίνουσα πορεία όλων των ικανοτήτων ενός ατόμου. Η επιτυχία, βέβαια, αναμφισβήτητα φέρνει νέες προκλήσεις. Η μεγαλύτερη διάρκεια ζωής που έχει επιτευχθεί σήμερα μας οδηγεί σε ανεξερεύνητα πεδία.
Είναι θέμα ορμονών;
Τα επίπεδα πολλών ορμονών μειώνονται με την πρόοδο της ηλικίας. Σήμερα, ο επιστημονικός κόσμος γνωρίζει ότι οι ορμόνες παίζουν σημαντικό ρόλο στον ρυθμό της γήρανσης. Πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι οι ορμονικοί παράγοντες βοηθούν στη βέλτιστη λειτουργία του οργανισμού, γι’ αυτό το ενδιαφέρον στρέφεται προς τη δυνατότητα υποκατάστασης των ορμονών αυτών καθώς περνούν τα χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα της αποκατάστασης όλων των ορμονών ως μέσου αναζωογόνησης εγκυμονεί κινδύνους. Οι περισσότερες μελέτες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα είναι αρνητικές σε ό,τι αφορά τη χρήση τους για την επίτευξη του στόχου της αντιγήρανσης, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τις πιθανές παρενέργειες που μπορεί να έχει ένα τέτοιο εγχείρημα. Η χρήση των ορμονών όσον αφορά την αντιγήρανση περιορίζεται στην ορμονική υποκατάσταση των γυναικών κατά την εμμηνόπαυση με στόχο κυρίως την άμβλυνση των συμπτωμάτων της κλιμακτηρίου (εξάψεις, εφιδρώσεις, ξηρότητα του κόλπου κ.λπ.), στην εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας ζωής στο μέλλον μειώνοντας τον κίνδυνο της οστεοπόρωσης και στη βελτίωση της όψης και της υφής του δέρματος. Αυτό όμως που πρέπει να ξέρουμε είναι ότι η ορμονική υποκατάσταση παρουσιάζει εκτός από θετικές επιδράσεις και πιθανούς κινδύνους, αφού σύμφωνα με έρευνες η συστηματική θεραπεία με ορμονική υποκατάσταση σε γυναίκες που βρίσκονται στην εμμηνόπαυση αυξάνει τον κίνδυνο για καρκίνο του μαστού και καρδιαγγειακά προβλήματα. Πολλοί επιστήμονες επισημαίνουν ότι ίσως όταν καταπολεμηθεί ο καρκίνος θα είναι ασφαλής η αντικατάσταση όλων των ορμονών που μειώνονται με την ηλικία. Γι’ αυτό, πριν από τη λήψη ορμονικής υποκατάστασης, πρέπει να συνυπολογίζουμε τους κινδύνους που ελλοχεύουν και να μην καταφεύγουμε σε αυτήν ποτέ χωρίς την καθοδήγηση του γιατρού.
Για να ζήσουμε πολύ Δίνουμε βάση στα αντιοξειδωτικά
Τα αντιοξειδωτικά είναι το «κλειδί» για την παράταση της νεότητας, λένε οι ειδικοί, καθώς καθυστερούν ή εμποδίζουν την καταστροφική οξειδωτική δράση των ελεύθερων ριζών. Οι ελεύθερες ρίζες παράγονται κυρίως φυσιολογικά στον οργανισμό ως βιοπροϊόντα του μεταβολισμού των τροφών. Παράγονται επίσης από το στρες και από περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως η ακτινοβολία, η ρύπανση της ατμόσφαιρας και το κάπνισμα. Τα έως τώρα ερευνητικά δεδομένα συγκλίνουν στην άποψη ότι οι ελεύθερες ρίζες συσχετίζονται με μια πληθώρα ασθενειών και συμβάλλουν σημαντικά στην επιτάχυνση της διαδικασίας της γήρανσης και του ρυθμού με τον οποίο αυτή εξελίσσεται. Σήμερα, οι έρευνες σε διατροφικά αντιοξειδωτικά έχουν επικεντρωθεί κυρίως στις βιταμίνες C και Ε, οι οποίες βρίσκονται κυρίως σε φρούτα και λαχανικά. Ο ανθρώπινος οργανισμός έχει υψηλές απαιτήσεις σε αυτές τις βιταμίνες, καθώς δεν μπορεί να τις συνθέσει και πρέπει να λαμβάνονται από τη διατροφή καθημερινά σε επαρκή ποσότητα. Επίσης, σημαντική αντιοξειδωτική δράση έχει και το σελήνιο (βρίσκεται συνήθως στο μοσχάρι, στα δημητριακά, στους ξηρούς καρπούς και στο ψάρι). Εντούτοις, υπάρχει μια πληθώρα άλλων διατροφικών αντιοξειδωτικών, όπως ορισμένα από τα χιλιάδες καροτενοειδή, τα φλαβονοειδή και οι πολυφαινόλες, τα οποία είναι εξίσου σημαντικά για την υγεία και την προστασία από την πρόωρη γήρανση. Αυτά βρίσκονται κυρίως σε φρούτα, λαχανικά, βότανα και σε αφεψήματα όπως ο καφές, το τσάι και το κρασί. Επιπλέον, υπάρχουν και αρκετά θρεπτικά συστατικά με αντιοξειδωτικές ικανότητες. Τέτοια είναι οι κατεχίνες και η κερκετίνη (βρίσκονται κυρίως στο τσάι, στο κρασί, στα μήλα και στο κρεμμύδι), το λυκοπένιο και η λουτεΐνη (βρίσκονται στην ντομάτα, στο σπανάκι και σε βότανα).
Tρώμε μεσογειακά
Οι Κρητικοί ήταν αυτοί που άνοιξαν πρώτοι τον δρόμο για τη μακροβιότητα. Είχαν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής και γι’ αυτό αποτέλεσαν αντικείμενο έντονου ερευνητικού ενδιαφέροντος. Οι επιστήμονες κατέληξαν ότι συστατικό στοιχείο της μακροημέρευσής τους ήταν η διατροφή τους. Άλλωστε για τους ίδιους λόγους απολαμβάνουν μακροημέρευση οι λαοί της Μεσογείου εν γένει. Δυστυχώς όμως τα τελευταία χρόνια εγκαταλείπουμε τη μεσογειακή διατροφή, τείνοντας προς πιο δυτικού τύπου διατροφικά πρότυπα. Όπως χαρακτηριστικά είχε γραφτεί στους «Times» της Νέας Υόρκης πριν από λίγα χρόνια, οι Έλληνες γίνονται πιο Δυτικοί και οι Δυτικοί πιο Έλληνες - πιο Μεσογειακοί. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη ραγδαία αύξηση ασθενειών φθοράς, όπως τα καρδιαγγειακά νοσήματα και οι διάφορες μορφές καρκίνου. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να γεράσουμε καλά, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στη μεσογειακή διατροφή.
Η μεσογειακή δίαιτα προϋποθέτει:
* Να τρώμε καθημερινά μη επεξεργασμένα δημητριακά και τα προϊόντα τους (4 μικρές φέτες ψωμί ή 2 φλιτζάνια μεγειρεμένο ρύζι ή ζυμαρικά ολικής άλεσης), γαλακτοκομικά (2 ποτήρια γάλα ή 2 κεσεδάκια γιαούρτι ή 60 γρ. τυρί), λαχανικά (2-3 μερίδες), φρούτα (3-4 μερίδες), ελαιόλαδο.
* Να τρώμε κάθε εβδομάδα ψάρι (τουλάχιστον 2 φορές), όσπρια (2-3 φορές), ξηρούς καρπούς (1-2 μερίδες), πουλερικά (1-2 φορές), αυγά (2-3 μερίδες), πατάτες (5 μερίδες), κόκκινο κρέας (1 φορά), γλυκά (1 φορά).
* Να πίνουμε κρασί (1 ποτηράκι την ημέρα).
Θωρακίζουμε τα αγγεία μας από τη γήρανση
Η καρδιά και τα αγγεία μας αποτελούν τους δείκτες της φυσικής γήρανσης του οργανισμού. Το πέρασμα του χρόνου μπορεί να προκαλέσει αρτηριοσκλήρυνση, διαταραχή της κυκλοφορίας του αίματος και εμφάνιση καρδιαγγειακών προβλημάτων και νοσημάτων. Η διατροφή που θα καθυστερήσει τα σημάδια του αγγειακού γήρατος πρέπει να είναι χαμηλή σε κορεσμένα λιπαρά και ζάχαρη και πλούσια σε βιταμίνες (π.χ. Β6, φυλλικό οξύ) και προστατευτικά αντιοξειδωτικά (π.χ. φλαβονοειδή, καροτενοειδή, φαινόλες).
Κάνουμε γυμναστική
Οι ειδικοί αναδεικνύουν την άσκηση σε σημαντικό παράγοντα υγείας που βελτιώνει παράλληλα και την ποιότητα ζωής. Ακόμα και 30΄ άσκησης (γρήγορο περπάτημα, τζόγκινγκ, κολύμπι κ.λπ.) τρεις φορές την εβδομάδα μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στην προοπτική να τα εκατοστίσουμε και να διατηρήσουμε τα οστά ευλύγιστα και το δέρμα μας σφριγηλό.
Κοιμόμαστε καλά
Σύμφωνα με μελέτες, ένας καλός οκτάωρος ύπνος, πέρα από τα πολλά οφέλη που προσφέρει στον οργανισμό μας, κάνει καλό και στο δέρμα μας. Το διάστημα από τα μεσάνυχτα μέχρι νωρίς το πρωί η αναπλαστική δύναμη του δέρματος φτάνει στο ζενίθ της. Συγκεκριμένα, ενισχύεται η παραγωγή του κολλαγόνου, επιδιορθώνονται οι φθορές που έχει υποστεί το δέρμα κατά τη διάρκεια της ημέρας και εντείνεται η φυσική απολέπιση και η αναγέννηση των κυττάρων. Επιπλέον, ο ύπνος μειώνει τα επίπεδα της κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, γεγονός που αποτυπώνεται στην όψη μας.
Κάνουμε σεξ
Έρευνες δείχνουν ότι η ερωτική ζωή, εφόσον παρατείνεται, προάγει τη μακροζωία.
Παντρευόμαστε
Οι παντρεμένοι ζουν μια ήρεμη ζωή με σταθερό πρόγραμμα, ισορροπημένη διατροφή, αρκετό ύπνο και λιγότερες καταχρήσεις.
Σκεφτόμαστε θετικά
Οι άνθρωποι που φτάνουν μέχρι τα βαθιά γεράματα δεν αγχώνονται και δεν στενοχωριούνται με το παραμικρό.
Κρατάμε το μυαλό μας σε εγρήγορση
* Διαβάζουμε και πάμε σινεμά
Ο κινηματογράφος, το θέατρο, οι εικαστικές τέχνες, η μουσική, το διάβασμα βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών, οι σπουδές και η μόρφωση γενικότερα ενισχύουν τη λειτουργία του εγκεφάλου και κατ’ επέκταση των διαφόρων λειτουργιών του, όπως π.χ. η μνήμη.
* Μιλάμε στο τηλέφωνο
Οι κοινωνικές επαφές φαίνεται ότι κρατούν ζωντανά τα εγκεφαλικά κύτταρα. Όσο πιο συχνά μιλάμε στο τηλέφωνο, όσο πιο τακτικά βγαίνουμε με φίλους και συγγενείς για να διασκεδάσουμε και να ανταλλάξουμε απόψεις, τόσο καλύτερη μνήμη θα έχουμε. Η έντονη κοινωνική ζωή φαίνεται πως βοηθάει να διατηρούνται σε καλό επίπεδο οι εγκεφαλικές μας λειτουργίες. Η διαδικασία της συνομιλίας αφυπνίζει τη μνήμη. Σε αυτό τουλάχιστον το συμπέρασμα κατέληξε επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, η οποία μελέτησε τις απαντήσεις που έδωσαν 3.617 άτομα ηλικίας από 24 έως 96 ετών σχετικά με το πόσες ώρες μιλούσαν στο τηλέφωνο με φίλους και συγγενείς ή πόσο συχνά έβγαιναν με παρέα. Εκτός των ερωτηματολογίων οι συμμετέχοντες υποβλήθηκαν και σε δοκιμασίες πνευματικής αντίληψης ώστε να διαπιστωθεί η δυναμικότητα του εγκεφάλου και της μνήμης τους. Από τη μελέτη των στοιχείων προέκυψε ότι εκείνοι που ήταν κοινωνικά ενεργοί είχαν καλύτερη πνευματική διαύγεια.
* Χαλαρώνουμε
Η συναισθηματική ισορροπία προστατεύει τη μνήμη από τις δυσμενείς επιδράσεις του στρες. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα υψηλά επίπεδα των ορμονών του στρες φθείρουν τα κύτταρα του εγκεφάλου και βλάπτουν τον ιππόκαμπο (σημαντικό όργανο που ρυθμίζει τη μνήμη). Το αίσθημα ότι είμαστε ψυχολογικά καλά επιβραδύνει την παραγωγή αυτών των ορμονών. Γι’ αυτό καλό θα ήταν πού και πού να εφαρμόζουμε κάποιες ασκήσεις χαλάρωσης και αναπνοής. Μην ξεχνάμε ότι όταν ο νους είναι απασχολημένος με ανησυχίες και καταθλιπτικές σκέψεις η μνήμη αποδιοργανώνεται. Η έλλειψη ελπίδας και αυτοπεποίθησης, το αίσθημα ανικανότητας είναι αρνητικά συναισθήματα που δημιουργούν προβλήματα και στη μνήμη. Χωρίς άγχος και θλιβερές σκέψεις η χωρητικότητα της μνήμης είναι απεριόριστη.
Σβήνουμε τις ρυτίδες
Ο κυριότερος ίσως και πιο αδιάψευστος δείκτης της χρονολογικής μας ηλικίας είναι το δέρμα μας. Με το πέρασμα των χρόνων οι ρυτίδες χαράζουν το πρόσωπό μας και η χαλάρωση στιγματίζει το σώμα μας. Καθώς περνούν τα χρόνια, το δέρμα μας γερνάει και αυτό οφείλεται σε δύο βασικούς παράγοντες: την εσωτερική γήρανση, που σχετίζεται με τη γενετική μας προδιάθεση, και τους περιβαλλοντικούς παράγοντες στους οποίους εκτιθέμεθα, όπως είναι η υπεριώδης ακτινοβολία, το κάπνισμα, το στρες, η ρύπανση. Οι τελευταίοι μάλιστα καθορίζουν και ως έναν βαθμό το πόσο γρήγορα θα γεράσουμε. Κατά τη διαδικασία της γήρανσης η επιδερμίδα μας γίνεται λεπτή, θαμπή, χάνει την υγρασία και την ελαστικότητά της, παρουσιάζει σκούρες κηλίδες, «κρεμάει» και αποκτά ζάρες και ρυτίδες. Στοχεύοντας, λοιπόν, σε μία ή δύο δεκαετίες λιγότερες:
* Βάζουμε αντιηλιακό
Είναι πλέον γνωστό ότι η υπερβολική έκθεση στον ήλιο προκαλεί μεταξύ άλλων πρόωρη γήρανση. Γι’ αυτό φοράμε πάντα αντιηλιακή κρέμα με υψηλό δείκτη προστασίας, καπέλο και κατάλληλα ρούχα. Η εφαρμογή του αντιηλιακού πρέπει να γίνεται 20΄ πριν από την έκθεσή μας στον ήλιο και είναι απαραίτητο να ανανεώνουμε κάθε 2 ώρες και κάθε φορά που βγαίνουμε από τη θάλασσα.
* Κόβουμε το κάπνισμα
Άλλος ένας μεγάλος εχθρός του δέρματος και όλου του οργανισμού μας είναι το τσιγάρο. Το κάπνισμα καταστρέφει τα αγγεία, κάνει το δέρμα μας να φαίνεται κίτρινο και μας φορτώνει με επιπλέον ρυτίδες, οι οποίες οφείλονται στις κινήσεις και εκφράσεις που παίρνει το πρόσωπό μας καθώς καπνίζουμε.
* Φροντίζουμε για τη σωστή ενυδάτωση του δέρματος
Η ενυδάτωση του δέρματος επιτυγχάνεται με την πρόσληψη υγρών, δηλαδή νερού, φρέσκων χυμών, φρούτων και λαχανικών, καθώς και με την εφαρμογή ενυδατικής κρέμας κατάλληλης για τον τύπο του δέρματός μας.
* Ενισχύουμε την ελαστικότητα του δέρματος
Μετά την ηλικία των 40 ετών μπορούμε να συμπληρώσουμε την αντιγηραντική φροντίδα του δέρματός μας με μια αντιγηραντική κρέμα με ρετινοϊκό οξύ (συνθετικό παράγωγο της βιταμίνης Α).
Από τους δρ. ΣΤΑΘΗ ΓΚΟΝΟ, διευθυντή Ερευνών στο Ι.Β.Φ.Χ.Β., Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιατρική Σχολή Orebro University, Σουηδία, και τον κ. ΧΑΡΗ ΓΕΩΡΓΑΚΑΚΗ, κλινικό διαιτολόγο-διατροφολόγο, MSc
Πηγή Tromaktiko
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
