2017-08-29 01:29:05
Αναφερόμαστε πρωτίστως στον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας και την τραγική κατάληξη το 1922, τον Ελληνισμό των Βαλκανίων που εγκαταλείφθηκε και αφομοιώθηκε, τον Ελληνισμό της Κύπρου που δολοφονήθηκε κρατικά το 1974 και που σήμερα συζητείται η επικύρωση αυτής της δολοφονίας και τον Ελληνισμό της Διασποράς ο οποίος για ένα μικρό κράτος όπως η Ελλάδα θα μπορούσε να αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισμα, ιδιαίτερα στην ισχυρότερη σήμερα δύναμη, τις ΗΠΑ.
Με συντομία, θα προσπαθήσουμε να αναφερθούμε σε μερικές πτυχές αυτής της αφετηριακής και καθοριστικής για τον Ελληνισμό περιόδου.
Οι αποφάσεις, τα αποτελέσματά τους, οι ζημιές και τα κέρδη κάθε ιστορικής στιγμής συντελούνται σε παρόντα χρόνο και όπως πολλοί σοφά λένε το δικαστήριο των εθνών είναι η ιστορία.
Αυτό το ιστορικά καταμαρτυρημένο γεγονός απαιτείται να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη όταν ορίζουμε σκοπούς, χαράσσουμε σχέδια και παίρνουμε αποφάσεις, ιδιαίτερα εκείνες τις αποφάσεις που αφορούν την ασφάλειά μας και την επιβίωσή μας, οι οποίες για τις βιώσιμες κοινωνίες είναι έσχατες λογικές και απαιτούν ομοφωνία.
Στον σύγχρονο κρατοκεντρικό κόσμο –που αφετηρία έχει την Συνθήκη της Βεστφαλίας του 1648 και την επικύρωση του καθεστώτος της κρατικής κυριαρχίας το 1945 με τον ΟΗΕ–, όπως κάθε διεθνολόγος γνωρίζει, η ασφάλεια, η ελευθερία και η επιβίωση μιας κοινωνίας διασφαλίζονται εάν διαθέτει ένα πραγματικά ανεξάρτητο κράτος.
Αυτό επιδίωξαν να αποκτήσουν οι Έλληνες με την Επανάσταση του 1821 αλλά και όλα τα υπόλοιπα έθνη τον 19ο και 20ο αιώνα, με αποτέλεσμα σήμερα να έχουμε δύο εκατοντάδες μέλη του ΟΗΕ.
Η Ελληνική Επανάσταση, ήταν βασικά η πρώτη αντί-αυτοκρατορική αξίωση εθνικής ανεξαρτησίας μετά την Βεστφαλία και εκδηλώθηκε μόλις έξη χρόνια μετά το Κογκρέσο της Βιέννης όπου τα ηγεμονικά κράτη αποφάσισαν να αποθαρρύνουν τις εξεγέρσεις, ενώ εκδηλώθηκε στην γεωπολιτικά σημαντικότερη περιοχή της Περιμέτρου της Ευρασίας.
Εκτιμώ ότι το μείζον πρόβλημα της Ελληνικής Επανάστασης ήταν λιγότερο η Οθωμανική Αυτοκρατορία η οποία διάνυε πλέον φάση παρακμής και περισσότερο οι Στρατηγικές των Μεγάλων ηγεμονικών Δυνάμεων της εποχής.
Για να επιτύχει η Επανάσταση και μετά εάν ιδρυόταν ένα νεοελληνικό κράτος να σταθεροποιήσει σύνορα και να επιβιώσει, απαιτείτο οι Έλληνες να διαθέτουν μια Υψηλή Στρατηγική η οποία θα είχε διασχίσει τις Συμπληγάδες των ηγεμονικών στρατηγικών και των ηγεμονικών ανταγωνισμών σε μια μετά-Ναπολεόντια ιστορική καμπή διόλου γραμμική.
Ο Καποδίστριας κατείχε εξέχουσα θέση και διέθετε μεγάλη πείρα στα πεδία της στρατηγικής των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής.
Γνώριζε πλήρως τις προϋποθέσεις του σύγχρονου κρατοκεντρικού κόσμου, γνώριζε την στρατηγική των Μεγάλων Δυνάμεων και γνώριζε όχι μόνο τι σήμαινε για τις ναυτικές δυνάμεις η δημιουργία ενός εύρωστου νέου κράτους σε κεντρικό σημείο της περιμέτρου της Ευρασίας αλλά και τι σημαίνει για τα τότε δεσποτικά και αποικιοκρατικά κράτη της Ευρώπης η δημοκρατική του συγκρότηση.
Έστω και αν η Επανάσταση άρχισε βασικά απροετοίμαστα, μπορούσε στην συνέχεια να επιτύχει εάν οι ηγέτες κατάφερναν να ελιχθούν επιδέξια στα περιθώρια των στρατηγικών αναμετρήσεων των δυνάμεων της εποχής.
Έπρεπε επίσης, κάτι εξαιρετικά δύσκολο, οι τρεις μεγάλες συνιστώσες της Επανάστασης, δηλαδή η Ελληνική αστική τάξη της διασποράς, οι ηγέτες των επαναστατημένων κοινοτήτων και οι διανοούμενοι, να κινηθούν συντονισμένα και στην βάση σχεδίου.
Αντικειμενική ανάγνωση των σταθμών και των διαδρομών της πρώτης δεκαετίας μετά την Επανάσταση καταμαρτυρεί ότι με τον ένα ή άλλο τρόπο και με διαφορετική κατά περίπτωση αντίληψη για την καταλληλότερη στρατηγική, ο Ιωάννης Καποδίστριας αντανακλώντας και μια γενικότερη αξίωση των Ελλήνων αποσκοπούσε στην δημιουργία ενός πλήρως ανεξάρτητου και δημοκρατικά συγκροτημένου νεοελληνικού κράτους.
Βασικά, ενσαρκώνοντας την ιστορική κατάσταση δύο χιλιετίες μετά την κλασσική εποχή και τέσσερεις αιώνες μετά την πτώση της Βασιλεύουσας Πόλης, η δομή στην οποία πολλοί αποσκοπούσαν συμπεριλαμβανομένου του Καποδίστρια, ήταν ένα μεγάλο συμπολιτειακό σύστημα ομοεθνών κοινοτήτων δημοκρατικά συγκροτημένο σε όλα τα επίπεδα.
Η δική μου εκτίμηση είναι ότι αυτό ήταν ένα μεγάλο ιστορικό στοίχημα με δύο σκέλη προβλημάτων που η Ελληνική στρατηγική έπρεπε να αντιμετωπίσει.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι Μεγάλες Δυνάμεις το 1815 στο Κογκρέσο της Βιέννης συμφώνησαν μια ηγεμονική διεθνή τάξη που αποθάρρυνε όχι μόνο τις Επαναστάσεις αλλά και τις δημοκρατικές αξιώσεις.
Η συγκρότηση ενός μεγάλου και ισχυρού Ελληνικού κράτους που θα τις συμπεριελάμβανε, είτε στο πλαίσιο μιας κρατικής δομής καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των Ευρωπαϊκών κρατών, είτε στο πλαίσιο ενός συμπολιτειακού κοσμοσυστήματος δημοκρατικά συγκροτημένου παρόμοιου με το Βυζαντινό, εξ αντικειμένου, θα ανάτρεπε συλλήβδην τους στρατηγικούς συσχετισμούς πάνω στον πλανήτη και θα προκαλούσε αξιώσεις δημοκρατικής συγκρότησης μέσα στα ίδια τα Ευρωπαϊκά κράτη.
Το πόσο σκεφτήκαμε και το πόσο και πως αντιμετωπίσαμε αυτά και άλλα συναφή ζητήματα στα πλαίσια της εθνικής μας στρατηγικής είναι και το μείζον ζήτημα που ερμηνεύει τα προβλήματα πάνω στα οποία προσκρούσαμε τότε αλλά και αυτά που αντιμετωπίζουμε έκτοτε μέχρι και σήμερα.
Διατρέχοντας τους κύριους σταθμούς από την Επανάσταση, στις Εθνικές Συνελεύσεις, και στις διαβουλεύσεις των μεγάλων δυνάμεων μέχρι και την δολοφονία του Καποδίστρια, παρατηρούμε ότι αυτά ήταν ακριβώς τα κύρια προβλήματα, ιδιαίτερα της μετά-Επαναστατικής περιόδου.
Συνοψίζοντας λέμε ότι η αντιμετώπισή τους απαιτούσε πρώτο βαθιά γνώση της τότε διεθνούς πολιτική και η Ελληνική αστική τάξη της διασποράς με πρώτιστο τον Καποδίστρια είχαν αυτή την γνώση, και δεύτερον, πειθαρχία των παραδοσιακά αυτεξούσιων Κοινοτήτων οι οποίες όμως μετά από μια μακρά ιδιόμορφη διαδρομή αιώνων απαιτείτο χωρίς να ακυρωθούν να ολοκληρωθούν μέσα στο νεοελληνικό κράτος.
τηριστικά, κυριαρχούσαν θέσεις για καθολική ψήφο, όταν, για παράδειγμα, στην Μεγάλη Βρετανία ψήφιζε μόλις το 7%.
Για να το θέσω διαφορετικά την ίδια εποχή όταν στα Ευρωπαϊκά μετά-Μεσαιωνικά κράτη –τα οποία κατά βάση ασκούσαν δεσποτική εξουσία επί τις δύσμοιρης μετά-Μεσαιωνικής ανθρωπολογίας– οι εξεγερθέντες στο Παρίσι αξίωσαν στοιχειώδη δικαιώματα οι μετά-Βυζαντινοί Έλληνες επαναστάτησαν αξιώνοντας Δημοκρατία και Ελευθερία[4].
Αυτό δεν μπορούσε να αφήσει αδιάφορες τις δεσποτικές εξουσίες των αποικιακών δυνάμεων της Ευρώπης οι οποίες όπως ήδη υπογραμμίσαμε πριν λίγα χρόνια το 1815 στο Κογκρέσο της Βιέννης πρόκριναν περισσότερη (ηγεμονική) τάξη και λιγότερη δικαιοσύνη αποθαρρύνοντας έτσι τις επαναστάσεις και τις δημοκρατικές αξιώσεις[5].
Αντίθετα, το μοντέρνο μετά-Μεσαιωνικό ευρωπαϊκό κράτος όσον αφορά την πολιτική του ωρίμανση, και αυτό μόνο μετά την Γαλλική εξέγερση, βρίσκεται στα πρώιμα κλασικά χρόνια[6].
Μετά την Γαλλική εξέγερση δόθηκαν δικαιώματα που εν μέρει κατοχυρώνουν την ατομική ελευθερία.
Ασφαλώς, οι πολίτες όλων των σύγχρονων κρατών παλεύουν για κοινωνική ελευθερία και πολιτική ελευθερίααλλά μέχρι και σήμερα βρίσκονται ακόμη πολύ μακριά από την κλασικά νοούμενη πολιτική ελευθερία όπου ο πολίτης είναι εντολέας, οι ασκούντες εξουσία ανακλητοί εντολοδόχοι και η κοινωνία κάτοχος του κράτους.
Ο Καποδίστριας μετά την πρόσκληση της Εθνοσυνέλευσης φθάνει στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1828 και αρχίζει διαπραγματεύσεις με τις μεγάλες δυνάμεις για την έκταση του νεοελληνικού κράτους και την πολιτική και θεσμική του δόμηση[7].
Χρήζει να τονιστεί ότι ήδη το 1828 οι περισσότερες περιοχές που απελευθερώθηκαν επανακτήθηκαν από τους Οθωμανούς, η Πελοπόννησος είχε καταστραφεί από την εισβολή του Ιμπραήμ και λογικότατα η κατάσταση στην Ελληνική πλευρά ήταν χαώδης[8].
Εν τω μεταξύ, καθ’ όλη την διάρκεια της δεκαετίας του 1820 οι μεγάλες δυνάμεις ενδιαφέρονται έντονα και διαβουλεύονται, παρεμβαίνουν και συζητούν για το μέλλον των Ελλήνων[9].
Ιδιαίτερα ως προς το τελευταίο, η προσκόλληση στα κίβδηλα ιδεολογικά δόγματα,
εμπόδισε την υιοθέτηση αποφάσεων συμβατών με τις πολιτικές παραδόσεις της Ελληνικότητας οι οποίες θα ανάπτυσσαν το πολίτευμα με φορά κίνησης προς την Δημοκρατία και την Ελευθερία,οδήγησε σε πιθηκισμό καθεστωτικών προτύπων ασύμβατων με τον πλούτο πολιτικών παραδόσεων των Ελληνικών Κοινοτήτων,ακύρωσε την πολιτική αυτοδιοίκηση των Ελληνικών Κοινοτήτων (ήταν ο πρώτος νόμος των Βαυαρών) καιμε δεδομένη την απουσία ισχυρού κράτους δημοκρατικά συγκροτημένου οι πολίτες εξωθήθηκαν στην ιδιωτεία και στην πελατειακή κομματοκρατία.
Το αποτέλεσμα είναι 65 χρόνια μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, 36 μετά την χούντα και εν μέσω αναμενόμενων καταιγιστικών στρατηγικών εξελίξεων στην πολυπολική Μεταψυχροπολεμική εποχή, η Ελλάδα,
να έχει αποδυναμωθεί σε βαθμό απελπιστικό και επικίνδυνο,η οικονομία και τα Ελληνικά νοικοκυριά να πλήττονται θανάσιμα και ίσως ανεπίστροφα,εκατοντάδες χιλιάδες κυρίως ταλαντούχοι νέοι να μεταναστεύουν καινα έχει ακυρωθεί βασικά κάθε έννοια εθνικής ανεξαρτησίας[20].
Διανύοντας το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα και την στιγμή που το πολυπολικό διεθνές σύστημα γίνεται ολοένα και πιο ανταγωνιστικό και συγκρουσιακό εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν ούτε μπορούν να δοθούν σε ένα κείμενο όπως το παρόν.
Κανείς όμως μπορεί να μιλήσει για τους προσανατολισμούς, τους κινδύνους και τις προσεγγίσεις. Ο προσανατολισμός είναι
Α. η επιδίωξη μιας μη εμφύλιας πολιτικής επανάστασης η οποία θα αποδεσμεύσει τις μακραίωνες Ελληνικές πολιτικές παραδόσεις της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας τις οποίες εδώ και καιρό πολλοί καταπολεμούν και
Β. η υιοθέτηση στρατηγικών συμβατών με την σύγχρονη διεθνή πολιτική οι οποίες θα δυναμώνουν και θα επιτυγχάνουν μόνο εάν είναι εδρασμένες πάνω στην κοσμοθεωρία της φιλοπατρίας και θα καθοδηγούνται από την θέση ότι χωρίς ισχυρό κράτος δεν είναι δεδομένη η επιβίωση της νεοελληνικής κοινωνίας και του νεοελληνικού κράτους.
Βασική βιβλιογραφία
Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια. Μια συγκριτική αποτίμηση σε σχέση με την απολυταρχία της εποχής και το κράτος-έθνος», Πάπυροι, Τόμος 3, 2014
Γ. Κοντογιώργης, ΕΘΝΟΣ και εκσυγχρονιστική νεοτερικότητα (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2006)
Δ. Τσιριγώτης, «Ο Ι. Καποδίστριας και η Μεγάλη Ιδέα». Μια διεθνολογική αποτίμηση της Υψηλής Στρατηγικής του πρώτου Έλληνα κυβερνήτη (εισήγηση σε συνέδριο, υπό δημοσίευση από το Ινστιτούτο Ιωάννη Καποδίστρια)
Κ. Χατζηαντωνίου, «οι διπλωματικοί αγώνες του Καποδίστρια και χάραξη των συνόρων του νεοελληνικού κράτους», εισήγηση συνεδρίου, αναρτημένο στο www.academia.edu.
«Ο Καποδίστριας και ο πολιτικοκοινωνικός πλουραλισμός της εποχής του», στο Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831. Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εισαγ.- επιμ. – σχόλια, Π. Πετρίδης, Αθήνα: Γκοβόστης, 1992.
Ifestos, «Patron-Client Relations in the Emerging Security Environment”, Jerusalem Journal of International Relations vol 14, 1992
Π. Ήφαιστος, Διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, βλ. «Διαπραγματευτική στρατηγική της Ελλάδας στην τρέχουσα συγκυρία. Πελατειακές σχέσεις («patron-clientrelations») μεταξύ ισχυρών και λιγότερο ισχυρών κρατών» στην διεύθυνση http://wp.me/p3OlPy-wB – http://www.academy.edu.gr/files/01_14_pr_rg.pdf
Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ’, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2007.
Ν. Πανταζόπουλος, «Ο Καποδίστριας και ο πολιτικοκοινωνικός πλουραλισμός της εποχής του», στο Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831. Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εισαγ.- επιμ. – σχόλια, Π. Πετρίδης, Αθήνα: Γκοβόστης, 1992
[1] Για το γεγονός ότι υπήρχε συνείδηση αυτής της κατάστασης πριν και κατά την διάρκεια της Επανάστασης βλ. Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια. Μια συγκριτική αποτίμηση σε σχέση με την απολυταρχία της εποχής και το κράτος-έθνος», Πάπυροι, Τόμος 3, 2014, ιδ. σ. 32-3.
[2] Για το τελευταίο βλ. Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια, σ. 33.
[3] Για μια κριτική αλλά εξαιρετική ως προς την τεκμηρίωση της διαφοροποίησης εντός των Εβραϊκών κοινοτήτων στις αφετηρίες του σύγχρονου Ισραηλινού κράτους πριν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο βλ. Jacqueline Rose, Το ζήτημα του Σιωνισμού (Εκδόσεις Ποιότητα).
[4] Αυτό το ζήτημα αναλύεται εμπεριστατωμένα στο Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια. ό.π. και στο Γ. Κοντογιώργης, ΕΘΝΟΣ και εκσυγχρονιστική νεοτερικότητα (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2006).
[5] Για τις Ελληνικές πολιτικές παραδόσεις, «το κράτος είναι η πολιτική επικράτεια της θεμελιώδους κοινωνίας η οποία συγκροτείται ως αυτόνομη, δηλαδή ως ελεύθερη οντότητα». «… η επιλογή του να αναστείλει προσωρινά το Σύνταγμα, δυνάμει του οποίου εξελέγη στη θέση του Κυβερνήτη, και να εγκαθιδρύσει ένα μεταβατικό καθεστώς, ικανό να διαχειρισθεί τα μείζονα ζητήματα του σε εκκρεμότητα εισέτι ελληνικού προβλήματος, δεν οφείλεται, όπως θα δούμε, σε μια επί της αρχής εναντίωσή του στις αρχές που αυτό διακονούσε, αλλά στην συγκυρία. Το ελληνικό πολιτειακό ζήτημα παρέμενε σε εκκρεμότητα επειδή οι Δυνάμεις της κρατικής δεσποτείας, από τις οποίες εξηρτάτο η ελληνική υπόθεση, ήσαν απολύτως αντίθετες προς μια συνάδουσα προς το ελληνικό δημοκρατικό κεκτημένο λύση του, ακόμη δε και προς αυτήν την προσωρινή πολιτεία του Καποδίστρια. Και τούτο διότι εθεωρείτο ότι ήταν ικανή από μόνη της να λειτουργήσει ως θρυαλλίδα για την κινητοποίηση των δυνάμεων του (καθόλα μεν πρωτο-ανθρωποκεντρικού) φιλελευθερισμού, εντούτοις όμως εχθρικού προς την απολυταρχία, στην ευρωπαϊκή ήπειρο.» Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια …», ό.π. σ. 31 και 34.
[6] Αυτή την θέση την αναλύει και την τεκμηριώνει γνωσιολογικά ο Γιώργος Κοντογιώργης σε πολλά έργα του.
[7] Για ανάλυση της τότε συγκυρίας, των διαδρομών, των θέσεων και των Συνελεύσεων βλ. επίσης Κ. Χατζηαντωνίου, «οι διπλωματικοί αγώνες του Καποδίστρια και χάραξη των συνόρων του νεοελληνικού κράτους», εισήγηση συνεδρίου, αναρτημένο στο www.academia.edu.
[8] Βλ. Κ. Χατζηαντωνίου, ό.π. σ. 156-7.
[9] Είναι κρίσιμης σημασίας να γίνει κατανοητό ότι όπως ήδη υπογραμμίσαμε επειδή οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν έβλεπαν ευνοϊκά την ανάδειξη ενός ισχυρού και δημοκρατικού κράτους στην κρίσιμη γεωπολιτική περιφέρεια όπου ζούσαν οι σύγχρονοι Έλληνες. Κρίσιμο και καίριο ως προς τούτο είναι η επισήμανση του Γιώργου Κοντογιώργη πως ανεξάρτητα συγκρίσεων και ελιγμών του Καποδιστρια «Στην πραγματικότητα το Σύνταγμα της Τροιζήνας ελάχιστη σχέση είχε με το Σύνταγμα των Γάλλων εξεγερθέντων, με την έννοια ότι εδραζόταν στην πολιτική «κυριαρχία» των πόλεων/κοινών (προνοούσε μόνον για μια σκιώδη κεντρική κυβέρνηση, η οποία επιπλέον τελούσε υπό την πλήρη εξουσία της βουλής), και όχι στο πολιτικά κυρίαρχο κεντρικό κράτος του Συντάγματος του 1793. Σημασία έχει, εντούτοις, να συγκρατήσουμε εξαρχής ότι ο Καποδίστριας δεν δηλώνει αντίθετος επί της αρχής στα συντάγματα αυτά, αλλά στην εφαρμογή τους, σε μια στιγμή που η επανάσταση διαρκεί ακόμη, που ούτε κράτος υπάρχει ούτε και η ελληνική υπόθεση της ανεξαρτησίας έχει κριθεί και οι Δυνάμεις της εποχής εχθρεύονται απολύτως τις ιδέες τους. Σημειώνουμε, επίσης, ότι η αντίρρηση του Καποδίστρια συνοδεύεται από την επισήμανση πως η ενέργειά του αυτή είναι προσωρινή, «έως της συγκροτήσεως της (νέας) Εθνικής Συνελεύσεως» που ορίσθηκε να συνέλθει 2,5 μήνες αργότερα, τον Απρίλιο 1828», «Το “κράτος” του Καποδίστρια, ό.π. σ. 34.
[10] Είναι χαρακτηριστικό και σημαντικό ότι οι ελιγμοί αυτοί δεν αφορούσαν γραμμικά ζητήματα διπλωματίας αλλά και ελιγμούς δημιουργίας κατευναστικών μεταβατικών καταστάσεων για τις οποίες όμως έπρεπε να πείσει πλήθος εσωτερικών παραγόντων οι οποίοι ενδεχομένως δεν ήταν επαρκώς υποψιασμένοι τι ήταν η Γαλλική εξέγερση, τι σήμαινε η ήττα του Ναπολέοντα, τι αποφασίστηκε στην Βιέννη και πως κινούνταν στρατηγικά και πολιτικά οι τότε μεγάλες δυνάμεις. Είναι χαρακτηριστική και ενδεικτική η αναφορά του Ν. Σπηλιάδη στα απομνημονεύματά του όταν γράφει «ο Καποδίστριας γνωρίζων τους βασιλείς [της απολυταρχικής Ευρώπης], εξεύρει ότι δεν εμπορεί η Ελλάς να κυβερνάται δημοκρατικώς, ότε [όταν] από αυτούς περιμένει την σωτηρίαν της. Εξεύρει ότι αυτοί δεν θέλουν να υπάρξει εις κανέν μέρος του κόσμου δημοκρατία, και μ’όλον ότι δημοκρατικότατος και τον νουν και την καρδίαν, νομίζει χρέος του ιερόν να δείξει εις τους βασιλείς, …. ότι οι Έλληνες δεν θέλουν κυβερνάσθαι δημοκρατικώς….». Παρατίθεται στο Γ. Κοντογιώργης, ό.π. σ. 37. Η Ελληνική Επανάσταση συνδεόταν με το μέγα ζήτημα του Ανατολικού ζητήματος και την αρχική απόρριψη της Ελληνικής επανάστασης διαδέχθηκε προσπάθεια το ημιτελές κράτος που δημιουργήθηκε να κρατηθεί περιορισμένο, εξαρτημένο και υπό έλεγχο. Για τις μεγάλες δυνάμεις αποτελούσε κίνδυνο να διαδεχθεί την Οθωμανική Αυτοκρατορία ένα ισχυρό νεοελληνικό κράτος ή ένα νέο Ελληνικό κοσμοσύστημα. Ο Γιώργος Κοντογιώργης, ό.π. σ. 37-8, παραθέτει μια καίρια χαρακτηριστική θέση ενός παράγοντα της Δύσης, του Derasse το 1859: «Ο καταμερισμός της απεράντου [οθωμανικής] αυτοκρατορίας εις πολλά ανεξάρτητα κράτη, θα ήτο προτιμότερον δια την Ευρώπην παρά να αφεθεί η ελληνική φυλή να επεκταθεί, να κυριαρχήσει παντού, και να αποτελέσει απέραντον ελληνικήν αυτοκρατορίαν, πολύ μεγάλην εν σχέσει με τα Δυνάμεις της Ευρώπης. Είναι το όνειρον της φυλής αυτής. [Και] θα το επιτύχωσιν με τον καιρόν διότι μεταξύ αυτών και των τούρκων το μέλλον δεν είναι αμφίβολον. Θα είναι ανυπόμονοι αφότου δεν θα έχωσιν ανάγκην της υποστηρίξεως των Ευρωπαίων….»
[11] Η θεωρία «Patron–Client relations» είναι σημαντικός κλάδος της στρατηγικής θεωρίας. Δεδομένης της ανισότητας μεγέθους και ισχύος εξετάζει το πώς τα λιγότερο ισχυρά κράτη διαπραγματεύονται «πελατειακά» με τις ισχυρότερες δυνάμεις για να επιτύχουν συμμετρικές σχέσεις και συναλλαγές παρά την ασυμμετρία ισχύος. Για στοιχειώδη ανάλυση και βιβλιοκριτικές αναφορές βλ. P. Ifestos, «Patron-Client Relations in the Emerging Security Environment”, Jerusalem Journal of International Relations vol 14, 1992. Το άρθρο αυτό παρατίθεται αυτούσιο μαζί και συναφές απόσπασμα από το βιβλίο Π. Ήφαιστος, Διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, βλ. «Διαπραγματευτική στρατηγική της Ελλάδας στην τρέχουσα συγκυρία. Πελατειακές σχέσεις («patron-clientrelations») μεταξύ ισχυρών και λιγότερο ισχυρών κρατών» στην διεύθυνση http://wp.me/p3OlPy-wB – http://www.academy.edu.gr/files/01_14_pr_rg.pdf . Όπως σημειώνει ο Δ. Τσιριγώτης σ. 16 παραπέμποντας σε σχετική ανάλυση του Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ’, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2007, «στο ζήτημα των αποζημιώσεων για τις Οθωμανικές γαίες, που αντιστοιχούσαν στα 2/3 των γαιών του νεοελληνικού κράτους, θα επικαλεστεί όχι μόνο το ελληνικό συμφέρον επιβίωσης, αλλά και τον κίνδυνο που ενείχαν για τα ζωτικά οικονομικά συμφέροντα των τριών δυνάμεων,(και ιδιαίτερα της Βρετανίας) εφόσον ήταν υποθηκευμένες σ’ αυτές».
[12] The aim was «was not to conquer territory from the Porte, but to pacify a country in a state of insurrection». Wellington stated he wanted the Greek state to consist only of the Peloponnese with the rest of Greece remaining Ottoman”. Βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Conference_of_Poros
[13] Βλ. Χατζηαντωνίου ό.π. σ. 157.
[14] Για μια εξαιρετική ανάπτυξη αυτής της υψηλής στρατηγικής και παραπομπές σε σημαντικά κείμενα που αναλύουν αυτές τις πτυχές, βλ. Δ. Τσιριγώτης, «Ο Ι. Καποδίστριας και η Μεγάλη Ιδέα». Μια διεθνολογική αποτίμηση της Υψηλής Στρατηγικής του πρώτου Έλληνα κυβερνήτη (εισήγηση σε συνέδριο, υπό δημοσίευση από το Ινστιτούτο Ιωάννη Καποδίστρια).
[15] Βλ. Τσιριγώτης, ό.π. σ. 14 ε.ε.
[16] Βλ. Τσιριγώτης ό.π.
[17] Όπως ήδη αναφέραμε ελισσόταν επιδέξια για να επιτύχει τον σκοπό ενός πραγματικά ανεξάρτητου και επαρκώς εκτεταμένου νεοελληνικού κράτους. Μολαταύτα έθετε και κόκκινες γραμμές στις οποίες επέμενε. Έτσι, υπεραμυνόμενος το μείζον των εθνικών συνελεύσεων αντιστεκόταν στην επιβολή ενός μοναρχικού καθεστώτος με έξωθεν ορισμό του ηγεμόνα. Βλ. Δ. Τσιριγώτης ό.π., όπου παραπέμπει το Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ’, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2007, σ. 518-19. Αρνούμενος επίσης να αποσύρει τα Ελληνικά στρατεύματα από τις απελευθερωμένες περιοχές ανάπτυσσε έντονη δραστηριότητα να αλλάξει τις θέσεις τους. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε: «Η επιμονή των Δυτικών Δυνάμεων να περιορίσουν την εδαφική επέκταση της Ελλάδας είναι ενδεικτική των επιδιώξεων τους να υποβιβάσουν τη χώρα σε αποικία τους ή με διαφορετικά λόγια, σε λεωφόρο προσιτή αποκλειστικά στη Γαλλία και στην Αγγλία». Παρατίθεται στο Τσιριγώτης ό.π. σ. 17 και παραπομπή στο Π. Πετρίδης, «Η εξωτερική πολιτική του Κυβερνήτη και η συμβολή της στην κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας 1828-1831», σ. 224.
[18] Βλ. Τσιριγώτης ό.π. όπου και παραθέτει το εξής απόσπασμα θέσης του Καποδίστρια από το Α. Σπ. Σκανδάμη, Σελίδες Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής, τομ. Α: «Εργάζομαι να σχηματίσω από το άθροισμα πολλών ανθρώπων, έναν λαόν. Αγωνίζομαι να συμπήξω Κράτος. Οι αντίπαλοί μου δεν είναι εχθροί μου προσωπικοί, είναι εχθροί της τάξεως και της ευνομίας, και οι σοβαρώτεροι σύμμαχοι των κομμάτων, άτινα αντιπράττουν εις το έργον μου, είναι οι αντιζηλίαι των Δυνάμεων. Και αυτά τα Ανακτοβούλια, ουχί σπανίως, γίνονται φατριαστικά. Δεν πρέπει να περιμένη τις πάντοτε παρ’ αυτών δικαιοσύνην και αλήθειαν…».
[19] Για παρεμβάσεις από το βιβλίο Π. Ήφαιστος, Κοσμοθεωρία των Εθνών (Εκδόσεις Ποιότητα) οι οποίες αναλύουν το ιδεολογικό φαινόμενο και τα ιδεολογικά δόγματα ως μεταμφιέσεις των ηγεμονικών δυνάμεων βλ. Π. Ήφαιστος, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΣ, ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΤΙΚΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ http://wp.me/p3OqMa-1jx. Επίσης, Π. Ήφαιστος, Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΥ ΡΟΚΑΝΙΣΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ ΕΧΕΙ ΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙ-ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΣΚΕΨΗΣ. Συμπεριλαμβάνει απόσπασμα από το «Κοσμοθεωρία των Εθνών» http://wp.me/p3OqMa-1ie . Για την θεμελιώδη δομή του διεθνούς συστήματος και το γεγονός ότι η πολιτική ηθική πέραν του κράτους είναι μηδενική (το διεθνές δίκαιο αφορά την διεθνή τάξη), βλ. Π. Ήφαιστος, ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versusπολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων – http://wp.me/p3OlPy-1bH
[20] Για τον εθνοκρατοκεντρικό χαρακτήρα και τις λειτουργίες του σύγχρονου διεθνούς συστήματος βλ. Κοσμοθεωρία των Εθνών ό.π. Επίσης, το ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ό.π.
Π. Ήφαιστος – P. Ifestos
www.ifestos.edu.gr / www.ifestosedu.gr – [email protected]
Στρατηγική Θεωρία–Κρατική Θεωρία https://www.facebook.com/groups/StrategyStateTheory/
Διεθνής πολιτική 21ος αιώνας https://www.facebook.com/groups/InternationalPolitics21century/
ΗΠΑ: Ιστορία, Διπλωματία, Στρατηγική https://www.facebook.com/groups/USAHistDiplStrat/
Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος: Ανισόρροπο τρίγωνο https://www.facebook.com/groups/GreeceTurkeyCyprusImbalance/
Διαχρονική Ελληνικότητα https://www.facebook.com/groups/Ellinikotita/
Άνθρωπος, Κράτος, Κόσμος–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/Ifestos.political.thought/
Κονδυλης Παναγιώτης– https://www.facebook.com/groups/Kondylis.Panagiotis/
Θολό βασίλειο της ΕΕ https://www.facebook.com/groups/TholoVasileioEU/
Θουκυδίδης–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/thucydides.politikos.stoxasmos/
Μέγας Αλέξανδρος–Ιδιοφυής Στρατηγός και Στρατηλάτηςhttps://www.facebook.com/groups/M.Alexandros/
Εκλεκτά βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν https://www.facebook.com/groups/eklektavivlia/
Ειρηνική πολιτική επανάσταση https://www.facebook.com/groups/PolitPeacefulRevolution/
Προσωπική σελίδα https://www.facebook.com/p.ifestos
Πολιτισμός, Περιβάλλον, Φύση, Ψάρεμα https://www.facebook.com/Ifestos.DimotisBBB
«Κοσμοθεωρία των Εθνών» https://www.facebook.com/kosmothewria.ifestos
Προσωπικό προφίλ https://www.facebook.com/panayiotis.ifestos
Με συντομία, θα προσπαθήσουμε να αναφερθούμε σε μερικές πτυχές αυτής της αφετηριακής και καθοριστικής για τον Ελληνισμό περιόδου.
Οι αποφάσεις, τα αποτελέσματά τους, οι ζημιές και τα κέρδη κάθε ιστορικής στιγμής συντελούνται σε παρόντα χρόνο και όπως πολλοί σοφά λένε το δικαστήριο των εθνών είναι η ιστορία.
Αυτό το ιστορικά καταμαρτυρημένο γεγονός απαιτείται να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη όταν ορίζουμε σκοπούς, χαράσσουμε σχέδια και παίρνουμε αποφάσεις, ιδιαίτερα εκείνες τις αποφάσεις που αφορούν την ασφάλειά μας και την επιβίωσή μας, οι οποίες για τις βιώσιμες κοινωνίες είναι έσχατες λογικές και απαιτούν ομοφωνία.
Στον σύγχρονο κρατοκεντρικό κόσμο –που αφετηρία έχει την Συνθήκη της Βεστφαλίας του 1648 και την επικύρωση του καθεστώτος της κρατικής κυριαρχίας το 1945 με τον ΟΗΕ–, όπως κάθε διεθνολόγος γνωρίζει, η ασφάλεια, η ελευθερία και η επιβίωση μιας κοινωνίας διασφαλίζονται εάν διαθέτει ένα πραγματικά ανεξάρτητο κράτος.
Αυτό επιδίωξαν να αποκτήσουν οι Έλληνες με την Επανάσταση του 1821 αλλά και όλα τα υπόλοιπα έθνη τον 19ο και 20ο αιώνα, με αποτέλεσμα σήμερα να έχουμε δύο εκατοντάδες μέλη του ΟΗΕ.
Η Ελληνική Επανάσταση, ήταν βασικά η πρώτη αντί-αυτοκρατορική αξίωση εθνικής ανεξαρτησίας μετά την Βεστφαλία και εκδηλώθηκε μόλις έξη χρόνια μετά το Κογκρέσο της Βιέννης όπου τα ηγεμονικά κράτη αποφάσισαν να αποθαρρύνουν τις εξεγέρσεις, ενώ εκδηλώθηκε στην γεωπολιτικά σημαντικότερη περιοχή της Περιμέτρου της Ευρασίας.
Εκτιμώ ότι το μείζον πρόβλημα της Ελληνικής Επανάστασης ήταν λιγότερο η Οθωμανική Αυτοκρατορία η οποία διάνυε πλέον φάση παρακμής και περισσότερο οι Στρατηγικές των Μεγάλων ηγεμονικών Δυνάμεων της εποχής.
Για να επιτύχει η Επανάσταση και μετά εάν ιδρυόταν ένα νεοελληνικό κράτος να σταθεροποιήσει σύνορα και να επιβιώσει, απαιτείτο οι Έλληνες να διαθέτουν μια Υψηλή Στρατηγική η οποία θα είχε διασχίσει τις Συμπληγάδες των ηγεμονικών στρατηγικών και των ηγεμονικών ανταγωνισμών σε μια μετά-Ναπολεόντια ιστορική καμπή διόλου γραμμική.
Ο Καποδίστριας κατείχε εξέχουσα θέση και διέθετε μεγάλη πείρα στα πεδία της στρατηγικής των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής.
Γνώριζε πλήρως τις προϋποθέσεις του σύγχρονου κρατοκεντρικού κόσμου, γνώριζε την στρατηγική των Μεγάλων Δυνάμεων και γνώριζε όχι μόνο τι σήμαινε για τις ναυτικές δυνάμεις η δημιουργία ενός εύρωστου νέου κράτους σε κεντρικό σημείο της περιμέτρου της Ευρασίας αλλά και τι σημαίνει για τα τότε δεσποτικά και αποικιοκρατικά κράτη της Ευρώπης η δημοκρατική του συγκρότηση.
Έστω και αν η Επανάσταση άρχισε βασικά απροετοίμαστα, μπορούσε στην συνέχεια να επιτύχει εάν οι ηγέτες κατάφερναν να ελιχθούν επιδέξια στα περιθώρια των στρατηγικών αναμετρήσεων των δυνάμεων της εποχής.
Έπρεπε επίσης, κάτι εξαιρετικά δύσκολο, οι τρεις μεγάλες συνιστώσες της Επανάστασης, δηλαδή η Ελληνική αστική τάξη της διασποράς, οι ηγέτες των επαναστατημένων κοινοτήτων και οι διανοούμενοι, να κινηθούν συντονισμένα και στην βάση σχεδίου.
Αντικειμενική ανάγνωση των σταθμών και των διαδρομών της πρώτης δεκαετίας μετά την Επανάσταση καταμαρτυρεί ότι με τον ένα ή άλλο τρόπο και με διαφορετική κατά περίπτωση αντίληψη για την καταλληλότερη στρατηγική, ο Ιωάννης Καποδίστριας αντανακλώντας και μια γενικότερη αξίωση των Ελλήνων αποσκοπούσε στην δημιουργία ενός πλήρως ανεξάρτητου και δημοκρατικά συγκροτημένου νεοελληνικού κράτους.
Βασικά, ενσαρκώνοντας την ιστορική κατάσταση δύο χιλιετίες μετά την κλασσική εποχή και τέσσερεις αιώνες μετά την πτώση της Βασιλεύουσας Πόλης, η δομή στην οποία πολλοί αποσκοπούσαν συμπεριλαμβανομένου του Καποδίστρια, ήταν ένα μεγάλο συμπολιτειακό σύστημα ομοεθνών κοινοτήτων δημοκρατικά συγκροτημένο σε όλα τα επίπεδα.
Η δική μου εκτίμηση είναι ότι αυτό ήταν ένα μεγάλο ιστορικό στοίχημα με δύο σκέλη προβλημάτων που η Ελληνική στρατηγική έπρεπε να αντιμετωπίσει.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι Μεγάλες Δυνάμεις το 1815 στο Κογκρέσο της Βιέννης συμφώνησαν μια ηγεμονική διεθνή τάξη που αποθάρρυνε όχι μόνο τις Επαναστάσεις αλλά και τις δημοκρατικές αξιώσεις.
Η συγκρότηση ενός μεγάλου και ισχυρού Ελληνικού κράτους που θα τις συμπεριελάμβανε, είτε στο πλαίσιο μιας κρατικής δομής καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των Ευρωπαϊκών κρατών, είτε στο πλαίσιο ενός συμπολιτειακού κοσμοσυστήματος δημοκρατικά συγκροτημένου παρόμοιου με το Βυζαντινό, εξ αντικειμένου, θα ανάτρεπε συλλήβδην τους στρατηγικούς συσχετισμούς πάνω στον πλανήτη και θα προκαλούσε αξιώσεις δημοκρατικής συγκρότησης μέσα στα ίδια τα Ευρωπαϊκά κράτη.
Το πόσο σκεφτήκαμε και το πόσο και πως αντιμετωπίσαμε αυτά και άλλα συναφή ζητήματα στα πλαίσια της εθνικής μας στρατηγικής είναι και το μείζον ζήτημα που ερμηνεύει τα προβλήματα πάνω στα οποία προσκρούσαμε τότε αλλά και αυτά που αντιμετωπίζουμε έκτοτε μέχρι και σήμερα.
Διατρέχοντας τους κύριους σταθμούς από την Επανάσταση, στις Εθνικές Συνελεύσεις, και στις διαβουλεύσεις των μεγάλων δυνάμεων μέχρι και την δολοφονία του Καποδίστρια, παρατηρούμε ότι αυτά ήταν ακριβώς τα κύρια προβλήματα, ιδιαίτερα της μετά-Επαναστατικής περιόδου.
Συνοψίζοντας λέμε ότι η αντιμετώπισή τους απαιτούσε πρώτο βαθιά γνώση της τότε διεθνούς πολιτική και η Ελληνική αστική τάξη της διασποράς με πρώτιστο τον Καποδίστρια είχαν αυτή την γνώση, και δεύτερον, πειθαρχία των παραδοσιακά αυτεξούσιων Κοινοτήτων οι οποίες όμως μετά από μια μακρά ιδιόμορφη διαδρομή αιώνων απαιτείτο χωρίς να ακυρωθούν να ολοκληρωθούν μέσα στο νεοελληνικό κράτος.
τηριστικά, κυριαρχούσαν θέσεις για καθολική ψήφο, όταν, για παράδειγμα, στην Μεγάλη Βρετανία ψήφιζε μόλις το 7%.
Για να το θέσω διαφορετικά την ίδια εποχή όταν στα Ευρωπαϊκά μετά-Μεσαιωνικά κράτη –τα οποία κατά βάση ασκούσαν δεσποτική εξουσία επί τις δύσμοιρης μετά-Μεσαιωνικής ανθρωπολογίας– οι εξεγερθέντες στο Παρίσι αξίωσαν στοιχειώδη δικαιώματα οι μετά-Βυζαντινοί Έλληνες επαναστάτησαν αξιώνοντας Δημοκρατία και Ελευθερία[4].
Αυτό δεν μπορούσε να αφήσει αδιάφορες τις δεσποτικές εξουσίες των αποικιακών δυνάμεων της Ευρώπης οι οποίες όπως ήδη υπογραμμίσαμε πριν λίγα χρόνια το 1815 στο Κογκρέσο της Βιέννης πρόκριναν περισσότερη (ηγεμονική) τάξη και λιγότερη δικαιοσύνη αποθαρρύνοντας έτσι τις επαναστάσεις και τις δημοκρατικές αξιώσεις[5].
Αντίθετα, το μοντέρνο μετά-Μεσαιωνικό ευρωπαϊκό κράτος όσον αφορά την πολιτική του ωρίμανση, και αυτό μόνο μετά την Γαλλική εξέγερση, βρίσκεται στα πρώιμα κλασικά χρόνια[6].
Μετά την Γαλλική εξέγερση δόθηκαν δικαιώματα που εν μέρει κατοχυρώνουν την ατομική ελευθερία.
Ασφαλώς, οι πολίτες όλων των σύγχρονων κρατών παλεύουν για κοινωνική ελευθερία και πολιτική ελευθερίααλλά μέχρι και σήμερα βρίσκονται ακόμη πολύ μακριά από την κλασικά νοούμενη πολιτική ελευθερία όπου ο πολίτης είναι εντολέας, οι ασκούντες εξουσία ανακλητοί εντολοδόχοι και η κοινωνία κάτοχος του κράτους.
Ο Καποδίστριας μετά την πρόσκληση της Εθνοσυνέλευσης φθάνει στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1828 και αρχίζει διαπραγματεύσεις με τις μεγάλες δυνάμεις για την έκταση του νεοελληνικού κράτους και την πολιτική και θεσμική του δόμηση[7].
Χρήζει να τονιστεί ότι ήδη το 1828 οι περισσότερες περιοχές που απελευθερώθηκαν επανακτήθηκαν από τους Οθωμανούς, η Πελοπόννησος είχε καταστραφεί από την εισβολή του Ιμπραήμ και λογικότατα η κατάσταση στην Ελληνική πλευρά ήταν χαώδης[8].
Εν τω μεταξύ, καθ’ όλη την διάρκεια της δεκαετίας του 1820 οι μεγάλες δυνάμεις ενδιαφέρονται έντονα και διαβουλεύονται, παρεμβαίνουν και συζητούν για το μέλλον των Ελλήνων[9].
Ιδιαίτερα ως προς το τελευταίο, η προσκόλληση στα κίβδηλα ιδεολογικά δόγματα,
εμπόδισε την υιοθέτηση αποφάσεων συμβατών με τις πολιτικές παραδόσεις της Ελληνικότητας οι οποίες θα ανάπτυσσαν το πολίτευμα με φορά κίνησης προς την Δημοκρατία και την Ελευθερία,οδήγησε σε πιθηκισμό καθεστωτικών προτύπων ασύμβατων με τον πλούτο πολιτικών παραδόσεων των Ελληνικών Κοινοτήτων,ακύρωσε την πολιτική αυτοδιοίκηση των Ελληνικών Κοινοτήτων (ήταν ο πρώτος νόμος των Βαυαρών) καιμε δεδομένη την απουσία ισχυρού κράτους δημοκρατικά συγκροτημένου οι πολίτες εξωθήθηκαν στην ιδιωτεία και στην πελατειακή κομματοκρατία.
Το αποτέλεσμα είναι 65 χρόνια μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, 36 μετά την χούντα και εν μέσω αναμενόμενων καταιγιστικών στρατηγικών εξελίξεων στην πολυπολική Μεταψυχροπολεμική εποχή, η Ελλάδα,
να έχει αποδυναμωθεί σε βαθμό απελπιστικό και επικίνδυνο,η οικονομία και τα Ελληνικά νοικοκυριά να πλήττονται θανάσιμα και ίσως ανεπίστροφα,εκατοντάδες χιλιάδες κυρίως ταλαντούχοι νέοι να μεταναστεύουν καινα έχει ακυρωθεί βασικά κάθε έννοια εθνικής ανεξαρτησίας[20].
Διανύοντας το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα και την στιγμή που το πολυπολικό διεθνές σύστημα γίνεται ολοένα και πιο ανταγωνιστικό και συγκρουσιακό εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν ούτε μπορούν να δοθούν σε ένα κείμενο όπως το παρόν.
Κανείς όμως μπορεί να μιλήσει για τους προσανατολισμούς, τους κινδύνους και τις προσεγγίσεις. Ο προσανατολισμός είναι
Α. η επιδίωξη μιας μη εμφύλιας πολιτικής επανάστασης η οποία θα αποδεσμεύσει τις μακραίωνες Ελληνικές πολιτικές παραδόσεις της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας τις οποίες εδώ και καιρό πολλοί καταπολεμούν και
Β. η υιοθέτηση στρατηγικών συμβατών με την σύγχρονη διεθνή πολιτική οι οποίες θα δυναμώνουν και θα επιτυγχάνουν μόνο εάν είναι εδρασμένες πάνω στην κοσμοθεωρία της φιλοπατρίας και θα καθοδηγούνται από την θέση ότι χωρίς ισχυρό κράτος δεν είναι δεδομένη η επιβίωση της νεοελληνικής κοινωνίας και του νεοελληνικού κράτους.
Βασική βιβλιογραφία
Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια. Μια συγκριτική αποτίμηση σε σχέση με την απολυταρχία της εποχής και το κράτος-έθνος», Πάπυροι, Τόμος 3, 2014
Γ. Κοντογιώργης, ΕΘΝΟΣ και εκσυγχρονιστική νεοτερικότητα (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2006)
Δ. Τσιριγώτης, «Ο Ι. Καποδίστριας και η Μεγάλη Ιδέα». Μια διεθνολογική αποτίμηση της Υψηλής Στρατηγικής του πρώτου Έλληνα κυβερνήτη (εισήγηση σε συνέδριο, υπό δημοσίευση από το Ινστιτούτο Ιωάννη Καποδίστρια)
Κ. Χατζηαντωνίου, «οι διπλωματικοί αγώνες του Καποδίστρια και χάραξη των συνόρων του νεοελληνικού κράτους», εισήγηση συνεδρίου, αναρτημένο στο www.academia.edu.
«Ο Καποδίστριας και ο πολιτικοκοινωνικός πλουραλισμός της εποχής του», στο Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831. Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εισαγ.- επιμ. – σχόλια, Π. Πετρίδης, Αθήνα: Γκοβόστης, 1992.
Ifestos, «Patron-Client Relations in the Emerging Security Environment”, Jerusalem Journal of International Relations vol 14, 1992
Π. Ήφαιστος, Διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, βλ. «Διαπραγματευτική στρατηγική της Ελλάδας στην τρέχουσα συγκυρία. Πελατειακές σχέσεις («patron-clientrelations») μεταξύ ισχυρών και λιγότερο ισχυρών κρατών» στην διεύθυνση http://wp.me/p3OlPy-wB – http://www.academy.edu.gr/files/01_14_pr_rg.pdf
Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ’, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2007.
Ν. Πανταζόπουλος, «Ο Καποδίστριας και ο πολιτικοκοινωνικός πλουραλισμός της εποχής του», στο Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831. Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εισαγ.- επιμ. – σχόλια, Π. Πετρίδης, Αθήνα: Γκοβόστης, 1992
[1] Για το γεγονός ότι υπήρχε συνείδηση αυτής της κατάστασης πριν και κατά την διάρκεια της Επανάστασης βλ. Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια. Μια συγκριτική αποτίμηση σε σχέση με την απολυταρχία της εποχής και το κράτος-έθνος», Πάπυροι, Τόμος 3, 2014, ιδ. σ. 32-3.
[2] Για το τελευταίο βλ. Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια, σ. 33.
[3] Για μια κριτική αλλά εξαιρετική ως προς την τεκμηρίωση της διαφοροποίησης εντός των Εβραϊκών κοινοτήτων στις αφετηρίες του σύγχρονου Ισραηλινού κράτους πριν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο βλ. Jacqueline Rose, Το ζήτημα του Σιωνισμού (Εκδόσεις Ποιότητα).
[4] Αυτό το ζήτημα αναλύεται εμπεριστατωμένα στο Γ. Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια. ό.π. και στο Γ. Κοντογιώργης, ΕΘΝΟΣ και εκσυγχρονιστική νεοτερικότητα (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2006).
[5] Για τις Ελληνικές πολιτικές παραδόσεις, «το κράτος είναι η πολιτική επικράτεια της θεμελιώδους κοινωνίας η οποία συγκροτείται ως αυτόνομη, δηλαδή ως ελεύθερη οντότητα». «… η επιλογή του να αναστείλει προσωρινά το Σύνταγμα, δυνάμει του οποίου εξελέγη στη θέση του Κυβερνήτη, και να εγκαθιδρύσει ένα μεταβατικό καθεστώς, ικανό να διαχειρισθεί τα μείζονα ζητήματα του σε εκκρεμότητα εισέτι ελληνικού προβλήματος, δεν οφείλεται, όπως θα δούμε, σε μια επί της αρχής εναντίωσή του στις αρχές που αυτό διακονούσε, αλλά στην συγκυρία. Το ελληνικό πολιτειακό ζήτημα παρέμενε σε εκκρεμότητα επειδή οι Δυνάμεις της κρατικής δεσποτείας, από τις οποίες εξηρτάτο η ελληνική υπόθεση, ήσαν απολύτως αντίθετες προς μια συνάδουσα προς το ελληνικό δημοκρατικό κεκτημένο λύση του, ακόμη δε και προς αυτήν την προσωρινή πολιτεία του Καποδίστρια. Και τούτο διότι εθεωρείτο ότι ήταν ικανή από μόνη της να λειτουργήσει ως θρυαλλίδα για την κινητοποίηση των δυνάμεων του (καθόλα μεν πρωτο-ανθρωποκεντρικού) φιλελευθερισμού, εντούτοις όμως εχθρικού προς την απολυταρχία, στην ευρωπαϊκή ήπειρο.» Κοντογιώργης, «Το “κράτος” του Καποδίστρια …», ό.π. σ. 31 και 34.
[6] Αυτή την θέση την αναλύει και την τεκμηριώνει γνωσιολογικά ο Γιώργος Κοντογιώργης σε πολλά έργα του.
[7] Για ανάλυση της τότε συγκυρίας, των διαδρομών, των θέσεων και των Συνελεύσεων βλ. επίσης Κ. Χατζηαντωνίου, «οι διπλωματικοί αγώνες του Καποδίστρια και χάραξη των συνόρων του νεοελληνικού κράτους», εισήγηση συνεδρίου, αναρτημένο στο www.academia.edu.
[8] Βλ. Κ. Χατζηαντωνίου, ό.π. σ. 156-7.
[9] Είναι κρίσιμης σημασίας να γίνει κατανοητό ότι όπως ήδη υπογραμμίσαμε επειδή οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν έβλεπαν ευνοϊκά την ανάδειξη ενός ισχυρού και δημοκρατικού κράτους στην κρίσιμη γεωπολιτική περιφέρεια όπου ζούσαν οι σύγχρονοι Έλληνες. Κρίσιμο και καίριο ως προς τούτο είναι η επισήμανση του Γιώργου Κοντογιώργη πως ανεξάρτητα συγκρίσεων και ελιγμών του Καποδιστρια «Στην πραγματικότητα το Σύνταγμα της Τροιζήνας ελάχιστη σχέση είχε με το Σύνταγμα των Γάλλων εξεγερθέντων, με την έννοια ότι εδραζόταν στην πολιτική «κυριαρχία» των πόλεων/κοινών (προνοούσε μόνον για μια σκιώδη κεντρική κυβέρνηση, η οποία επιπλέον τελούσε υπό την πλήρη εξουσία της βουλής), και όχι στο πολιτικά κυρίαρχο κεντρικό κράτος του Συντάγματος του 1793. Σημασία έχει, εντούτοις, να συγκρατήσουμε εξαρχής ότι ο Καποδίστριας δεν δηλώνει αντίθετος επί της αρχής στα συντάγματα αυτά, αλλά στην εφαρμογή τους, σε μια στιγμή που η επανάσταση διαρκεί ακόμη, που ούτε κράτος υπάρχει ούτε και η ελληνική υπόθεση της ανεξαρτησίας έχει κριθεί και οι Δυνάμεις της εποχής εχθρεύονται απολύτως τις ιδέες τους. Σημειώνουμε, επίσης, ότι η αντίρρηση του Καποδίστρια συνοδεύεται από την επισήμανση πως η ενέργειά του αυτή είναι προσωρινή, «έως της συγκροτήσεως της (νέας) Εθνικής Συνελεύσεως» που ορίσθηκε να συνέλθει 2,5 μήνες αργότερα, τον Απρίλιο 1828», «Το “κράτος” του Καποδίστρια, ό.π. σ. 34.
[10] Είναι χαρακτηριστικό και σημαντικό ότι οι ελιγμοί αυτοί δεν αφορούσαν γραμμικά ζητήματα διπλωματίας αλλά και ελιγμούς δημιουργίας κατευναστικών μεταβατικών καταστάσεων για τις οποίες όμως έπρεπε να πείσει πλήθος εσωτερικών παραγόντων οι οποίοι ενδεχομένως δεν ήταν επαρκώς υποψιασμένοι τι ήταν η Γαλλική εξέγερση, τι σήμαινε η ήττα του Ναπολέοντα, τι αποφασίστηκε στην Βιέννη και πως κινούνταν στρατηγικά και πολιτικά οι τότε μεγάλες δυνάμεις. Είναι χαρακτηριστική και ενδεικτική η αναφορά του Ν. Σπηλιάδη στα απομνημονεύματά του όταν γράφει «ο Καποδίστριας γνωρίζων τους βασιλείς [της απολυταρχικής Ευρώπης], εξεύρει ότι δεν εμπορεί η Ελλάς να κυβερνάται δημοκρατικώς, ότε [όταν] από αυτούς περιμένει την σωτηρίαν της. Εξεύρει ότι αυτοί δεν θέλουν να υπάρξει εις κανέν μέρος του κόσμου δημοκρατία, και μ’όλον ότι δημοκρατικότατος και τον νουν και την καρδίαν, νομίζει χρέος του ιερόν να δείξει εις τους βασιλείς, …. ότι οι Έλληνες δεν θέλουν κυβερνάσθαι δημοκρατικώς….». Παρατίθεται στο Γ. Κοντογιώργης, ό.π. σ. 37. Η Ελληνική Επανάσταση συνδεόταν με το μέγα ζήτημα του Ανατολικού ζητήματος και την αρχική απόρριψη της Ελληνικής επανάστασης διαδέχθηκε προσπάθεια το ημιτελές κράτος που δημιουργήθηκε να κρατηθεί περιορισμένο, εξαρτημένο και υπό έλεγχο. Για τις μεγάλες δυνάμεις αποτελούσε κίνδυνο να διαδεχθεί την Οθωμανική Αυτοκρατορία ένα ισχυρό νεοελληνικό κράτος ή ένα νέο Ελληνικό κοσμοσύστημα. Ο Γιώργος Κοντογιώργης, ό.π. σ. 37-8, παραθέτει μια καίρια χαρακτηριστική θέση ενός παράγοντα της Δύσης, του Derasse το 1859: «Ο καταμερισμός της απεράντου [οθωμανικής] αυτοκρατορίας εις πολλά ανεξάρτητα κράτη, θα ήτο προτιμότερον δια την Ευρώπην παρά να αφεθεί η ελληνική φυλή να επεκταθεί, να κυριαρχήσει παντού, και να αποτελέσει απέραντον ελληνικήν αυτοκρατορίαν, πολύ μεγάλην εν σχέσει με τα Δυνάμεις της Ευρώπης. Είναι το όνειρον της φυλής αυτής. [Και] θα το επιτύχωσιν με τον καιρόν διότι μεταξύ αυτών και των τούρκων το μέλλον δεν είναι αμφίβολον. Θα είναι ανυπόμονοι αφότου δεν θα έχωσιν ανάγκην της υποστηρίξεως των Ευρωπαίων….»
[11] Η θεωρία «Patron–Client relations» είναι σημαντικός κλάδος της στρατηγικής θεωρίας. Δεδομένης της ανισότητας μεγέθους και ισχύος εξετάζει το πώς τα λιγότερο ισχυρά κράτη διαπραγματεύονται «πελατειακά» με τις ισχυρότερες δυνάμεις για να επιτύχουν συμμετρικές σχέσεις και συναλλαγές παρά την ασυμμετρία ισχύος. Για στοιχειώδη ανάλυση και βιβλιοκριτικές αναφορές βλ. P. Ifestos, «Patron-Client Relations in the Emerging Security Environment”, Jerusalem Journal of International Relations vol 14, 1992. Το άρθρο αυτό παρατίθεται αυτούσιο μαζί και συναφές απόσπασμα από το βιβλίο Π. Ήφαιστος, Διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, βλ. «Διαπραγματευτική στρατηγική της Ελλάδας στην τρέχουσα συγκυρία. Πελατειακές σχέσεις («patron-clientrelations») μεταξύ ισχυρών και λιγότερο ισχυρών κρατών» στην διεύθυνση http://wp.me/p3OlPy-wB – http://www.academy.edu.gr/files/01_14_pr_rg.pdf . Όπως σημειώνει ο Δ. Τσιριγώτης σ. 16 παραπέμποντας σε σχετική ανάλυση του Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ’, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2007, «στο ζήτημα των αποζημιώσεων για τις Οθωμανικές γαίες, που αντιστοιχούσαν στα 2/3 των γαιών του νεοελληνικού κράτους, θα επικαλεστεί όχι μόνο το ελληνικό συμφέρον επιβίωσης, αλλά και τον κίνδυνο που ενείχαν για τα ζωτικά οικονομικά συμφέροντα των τριών δυνάμεων,(και ιδιαίτερα της Βρετανίας) εφόσον ήταν υποθηκευμένες σ’ αυτές».
[12] The aim was «was not to conquer territory from the Porte, but to pacify a country in a state of insurrection». Wellington stated he wanted the Greek state to consist only of the Peloponnese with the rest of Greece remaining Ottoman”. Βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Conference_of_Poros
[13] Βλ. Χατζηαντωνίου ό.π. σ. 157.
[14] Για μια εξαιρετική ανάπτυξη αυτής της υψηλής στρατηγικής και παραπομπές σε σημαντικά κείμενα που αναλύουν αυτές τις πτυχές, βλ. Δ. Τσιριγώτης, «Ο Ι. Καποδίστριας και η Μεγάλη Ιδέα». Μια διεθνολογική αποτίμηση της Υψηλής Στρατηγικής του πρώτου Έλληνα κυβερνήτη (εισήγηση σε συνέδριο, υπό δημοσίευση από το Ινστιτούτο Ιωάννη Καποδίστρια).
[15] Βλ. Τσιριγώτης, ό.π. σ. 14 ε.ε.
[16] Βλ. Τσιριγώτης ό.π.
[17] Όπως ήδη αναφέραμε ελισσόταν επιδέξια για να επιτύχει τον σκοπό ενός πραγματικά ανεξάρτητου και επαρκώς εκτεταμένου νεοελληνικού κράτους. Μολαταύτα έθετε και κόκκινες γραμμές στις οποίες επέμενε. Έτσι, υπεραμυνόμενος το μείζον των εθνικών συνελεύσεων αντιστεκόταν στην επιβολή ενός μοναρχικού καθεστώτος με έξωθεν ορισμό του ηγεμόνα. Βλ. Δ. Τσιριγώτης ό.π., όπου παραπέμπει το Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ’, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2007, σ. 518-19. Αρνούμενος επίσης να αποσύρει τα Ελληνικά στρατεύματα από τις απελευθερωμένες περιοχές ανάπτυσσε έντονη δραστηριότητα να αλλάξει τις θέσεις τους. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε: «Η επιμονή των Δυτικών Δυνάμεων να περιορίσουν την εδαφική επέκταση της Ελλάδας είναι ενδεικτική των επιδιώξεων τους να υποβιβάσουν τη χώρα σε αποικία τους ή με διαφορετικά λόγια, σε λεωφόρο προσιτή αποκλειστικά στη Γαλλία και στην Αγγλία». Παρατίθεται στο Τσιριγώτης ό.π. σ. 17 και παραπομπή στο Π. Πετρίδης, «Η εξωτερική πολιτική του Κυβερνήτη και η συμβολή της στην κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας 1828-1831», σ. 224.
[18] Βλ. Τσιριγώτης ό.π. όπου και παραθέτει το εξής απόσπασμα θέσης του Καποδίστρια από το Α. Σπ. Σκανδάμη, Σελίδες Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής, τομ. Α: «Εργάζομαι να σχηματίσω από το άθροισμα πολλών ανθρώπων, έναν λαόν. Αγωνίζομαι να συμπήξω Κράτος. Οι αντίπαλοί μου δεν είναι εχθροί μου προσωπικοί, είναι εχθροί της τάξεως και της ευνομίας, και οι σοβαρώτεροι σύμμαχοι των κομμάτων, άτινα αντιπράττουν εις το έργον μου, είναι οι αντιζηλίαι των Δυνάμεων. Και αυτά τα Ανακτοβούλια, ουχί σπανίως, γίνονται φατριαστικά. Δεν πρέπει να περιμένη τις πάντοτε παρ’ αυτών δικαιοσύνην και αλήθειαν…».
[19] Για παρεμβάσεις από το βιβλίο Π. Ήφαιστος, Κοσμοθεωρία των Εθνών (Εκδόσεις Ποιότητα) οι οποίες αναλύουν το ιδεολογικό φαινόμενο και τα ιδεολογικά δόγματα ως μεταμφιέσεις των ηγεμονικών δυνάμεων βλ. Π. Ήφαιστος, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΣ, ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΤΙΚΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ http://wp.me/p3OqMa-1jx. Επίσης, Π. Ήφαιστος, Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΥ ΡΟΚΑΝΙΣΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ ΕΧΕΙ ΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙ-ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΣΚΕΨΗΣ. Συμπεριλαμβάνει απόσπασμα από το «Κοσμοθεωρία των Εθνών» http://wp.me/p3OqMa-1ie . Για την θεμελιώδη δομή του διεθνούς συστήματος και το γεγονός ότι η πολιτική ηθική πέραν του κράτους είναι μηδενική (το διεθνές δίκαιο αφορά την διεθνή τάξη), βλ. Π. Ήφαιστος, ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versusπολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων – http://wp.me/p3OlPy-1bH
[20] Για τον εθνοκρατοκεντρικό χαρακτήρα και τις λειτουργίες του σύγχρονου διεθνούς συστήματος βλ. Κοσμοθεωρία των Εθνών ό.π. Επίσης, το ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ό.π.
Π. Ήφαιστος – P. Ifestos
www.ifestos.edu.gr / www.ifestosedu.gr – [email protected]
Στρατηγική Θεωρία–Κρατική Θεωρία https://www.facebook.com/groups/StrategyStateTheory/
Διεθνής πολιτική 21ος αιώνας https://www.facebook.com/groups/InternationalPolitics21century/
ΗΠΑ: Ιστορία, Διπλωματία, Στρατηγική https://www.facebook.com/groups/USAHistDiplStrat/
Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος: Ανισόρροπο τρίγωνο https://www.facebook.com/groups/GreeceTurkeyCyprusImbalance/
Διαχρονική Ελληνικότητα https://www.facebook.com/groups/Ellinikotita/
Άνθρωπος, Κράτος, Κόσμος–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/Ifestos.political.thought/
Κονδυλης Παναγιώτης– https://www.facebook.com/groups/Kondylis.Panagiotis/
Θολό βασίλειο της ΕΕ https://www.facebook.com/groups/TholoVasileioEU/
Θουκυδίδης–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/thucydides.politikos.stoxasmos/
Μέγας Αλέξανδρος–Ιδιοφυής Στρατηγός και Στρατηλάτηςhttps://www.facebook.com/groups/M.Alexandros/
Εκλεκτά βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν https://www.facebook.com/groups/eklektavivlia/
Ειρηνική πολιτική επανάσταση https://www.facebook.com/groups/PolitPeacefulRevolution/
Προσωπική σελίδα https://www.facebook.com/p.ifestos
Πολιτισμός, Περιβάλλον, Φύση, Ψάρεμα https://www.facebook.com/Ifestos.DimotisBBB
«Κοσμοθεωρία των Εθνών» https://www.facebook.com/kosmothewria.ifestos
Προσωπικό προφίλ https://www.facebook.com/panayiotis.ifestos
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Γιορτάζοντας την καταστροφή της Σμύρνης και τη Γενοκτονία!
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
