2017-10-16 14:13:54
Όσο οι τζιχαντιστές χάνουν εδάφη...
στο χάρτη, τόσο κερδίζουν στον ψηφιακό κόσμο - Τρομακτικές διαστάσεις έχει πάρει η ψηφιακή προπαγάνδα του ISIS, κυρίως στα social media -
Ο άνθρωπος που επί χρόνια παρακολουθεί online τους φανατικούς μαχητές, μιλά στην κάμερα του newsit.gr και σας βάζει στον κόσμο τους - Ούτε που θυμάται πόσους θανάτους έχει δει: Σκληρή βία, ανείπωτα βασανιστήρια, αποκεφαλισμοί - Τι λέει για το αν έχει στοχοποιηθεί η Ελλάδα - Ανησυχεί ως ακαδημαϊκός, φρίττει ως πατέρας με την χρησιμοποίηση παιδιών, φοβάται αλλά δεν εγκαταλείπει - Μια αποκαλυπτική συνέντευξη με βίντεο και φωτογραφίες
Μπορεί ο αδυσώπητος φονταμενταλισμός του ISIS να γίνει… cool; Είναι πιθανό ένας αποκεφαλισμός από τζιχαντιστές να γίνει ένα διασκεδαστικό app για τα smartphones; Γίνεται να υπάρχουν online… οδηγίες, ούτως ώστε ένας -εν δυνάμει- νοσηρός νους να μετατραπεί σε έναν στυγνό τρομοκράτη; Θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως κάποια στιγμή θα βλέπαμε ακόμη και γυναίκες (!) στην αιματοβαμμένη υπηρεσία του Χαλιφάτου; Είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται μέχρι και παιδιά για την προώθηση της στυγνής προπαγάνδας της πιο ακραίας μορφής τρομοκρατίας που έχουμε δει μέχρι στιγμής;
H «Λευκή Χήρα» είναι νεκρή – Η διαβόητη βρετανίδα τζιχαντίστρια σκοτώθηκε με Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα, η απάντηση είναι σύντομη, μονολεκτική και «εκκωφαντική»: Ναι. Όλα τα παραπάνω γίνονται, «χάρη» στο Ισλαμικό Κράτος. Την τζιχαντιστική τρομοκρατική οργάνωση που έχει αιματοκυλήσει αμέτρητες περιοχές του κόσμου. Αλλά και της Ευρώπης. Με την Γαλλία –κυρίως- να μην έχει ακόμη συνέλθει από τα απανωτά, άρτια οργανωμένα τρομοκρατικά χτυπήματα που κατά καιρούς έχουν συνταράξει τη χώρα.
Το ISIS (υποτίθεται ότι) έχει εκτοπιστεί. Έχει απωλέσει εδάφη, ναι. Η παρακμή του έχει ξεκινήσει, τουλάχιστον στον χάρτη, ναι. Όμως δεν έχει ηττηθεί. Κάθε άλλο. Το πιο τρανό παράδειγμα είναι ο φημολογούμενος θάνατος του αρχηγού των τζιχαντιστών, του «εσωστρεφούς αγοριού που διψούσε για αίμα», Άλ Μπαγκντάντι. Τον οποίο οι τζιχαντιστές επιβεβαίωσαν οι ίδιοι τον περασμένο Ιούλιο.
Μόλις πριν λίγες ημέρες όμως και συγκεκριμένα στις 28.09.2017, ένα ηχογραφημένο μήνυμα με την «φωνή» του Αλ Μπαγκντάντι ήρθε να ξυπνήσει το «φάντασμα» των τζιχαντιστών. Η γνησιότητά του αμφισβητείται, όμως είναι – δεν είναι- ζωντανός, το συμπέρασμα είναι το εξής: Οι τζιχαντιστές όχι απλά δεν έχουν αποδυναμωθεί, αλλά εξακολουθούν τη δράση τους. Και μάλιστα όχι ανοργάνωτα, με εφόδους και κλεφτοπόλεμο στα βουνά της Συρίας και του Ιράκ. Αλλά οργανωμένα και… ψηφιακά. Ακολουθώντας το «ρεύμα» της εποχής και τα επιτεύγματα της τεχνολογίας.
Η online προπαγάνδα, με εφαλτήριο και απόλυτο πρωταγωνιστή τα social media, είναι πια μια «επιστήμη» για τους φανατικούς τζιχαντιστές του ISIS. Η Λερναία Ύδρα είχε, σύμφωνα με τον μύθο, εννέα κεφάλια. Το πόσα «κεφάλια» μπορεί να έχει η «ψηφιακή» Λερναία Ύδρα των τζιχαντιστών, είναι μια σκέψη που από μόνη της τρομάζει Ο άνθρωπος του οποίου η δουλειά είναι να ζει καθημερινά τον εφιάλτη
Για το ζήτημα αυτό –του οποίου οι διαστάσεις είναι ανυπολόγιστες- μίλησε στο newsit.gr ένας κατ’ εξοχήν ειδικός. Ονομάζεται Michael Krona, είναι λέκτορας Σπουδών Μέσων Ενημέρωσης και βοηθός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μάλμε, στην Σουηδία.
Η δουλειά του είναι να παρακολουθεί την προπαγάνδα του ISIS στα social media. Με ό, τι αυτό συνεπάγεται: Δηλαδή αναρίθμητες εικόνες αποκεφαλισμών, τρομακτικών βασανιστηρίων και ωμής βίας καθημερινά.
«Χρειάστηκε χρόνια για να ξεπεράσω τους εφιάλτες, τον φόβο και τις αντιδράσεις του ίδιου μου του σώματος» λέει, προσπαθώντας να εξηγήσει πώς καταφέρνει να αποστασιοποιείται από τις εφιαλτικές εικόνες που κατακλύζουν με καταιγιστικούς ρυθμούς τον ψηφιακό μικρόκοσμο του ISIS στα social media.
Ο ίδιος μιλά για τις προκλήσεις της δουλειάς του, τους αδιαμφισβήτητους κινδύνους που ελοχεύουν και αναλύει τους πέντε πιο ανησυχητικούς παράγοντες που έχει εντοπίσει, με το μήμυμά του να είναι σαφές: Ο ISIS είναι ακόμη εδώ, πιο δυνατός από ποτέ.
Του ζητήσαμε αρχικά να μας περιγράψει το αυστηρά «επαγγελματικό» σκέλος. Τι κάνει, τι βλέπει, πόσο καιρό το κάνει. Ο ίδιος απάντησε: «Εδώ και τρία χρόνια, από τότε που το Ισλαμικό Κράτος ανακήρυξε το Χαλιφάτο του, το 2014, παρακολουθώ τις online δραστηριότητές του και την προπαγάνδα του. Προσπαθώ να κατανοήσω την στρατηγική χρήση των social media για την διάδοση της προπαγάνδας. Τόσο της κεντρικής οργάνωσης, όσο και των συμπαθούντων του ISIS. Έχω συλλέξει περισσότερα από 1.000 επίσημα βίντεο του ISIS και μια τεράστια ποσότητα φωτογραφιών και άλλου τύπου προπαγάνδας. Επίσης, παρακολουθώ καθημερινά τις κινήσεις που κάνουν οι τζιχαντιστές σε ψηφιακές πλατφόρμες όπως το Twitter και το Telegram. Συνεπώς είναι μια έρευνα που εστιάζει τόσο στην ίδια την προπαγάνδα, όσο και τις ψηφιακές στρατηγικές της διάδοσής της».
«Έτσι μπήκα στον κόσμο τους»
Στην πιο πρόσφατη ανάρτηση στο προσωπικό του blog, τονίζει: “Κατάφερα να μπω σε αυτά τα γκρουπ και τα κανάλια του Telegram για να συγκεντρώσω υλικό των δραστηριοτήτων του ISIS». Και τον ρωτάμε: Τι εννοείτε με αυτό; Το κάνετε χρησιμοποιοώντας το πραγματικό σας όνομα; Πώς μπορεί κανείς να καταφέρει να «προσκληθεί»;
Ο ίδιος απαντά όσο του… επιτρέπεται: «Αυτό γίνεται με το να εδραιώνεις επαφές με συναδέλφους ερευνητές και άλλους που παρακολουθούν αυτά τα κανάλια επικοινωνίας. Με το να έχεις στην κατοχή σου links και/ή να προσκαλείσαι σε νέα κανάλια. Στο Telegram ακολουθώ τώρα περισσότερα από 100 κανάλια, τόσο επίσημα όσο και υποστηρικτών. Παίρνω διαφορετικά μέτρα ασφαλείας για να αποφύγω την ανίχνευση, παρόλο που για ευνόητους λόγους δεν μιλώ ανοιχτά για το πώς το κάνω. Γενικά όμως, για να καταφέρεις να ακολουθείς σκληροπυρηνικούς λογαριασμούς και κανάλια ναι, πρέπει να έχεις προσκληθεί από αυτούς«.
Το top5 της… φρίκης του ISIS
Ακολούθως του ζητήσαμε να μας μιλήσει για ένα ιδιότυπο top5. Τα πέντε πιο σοκαριστικά, πιο αξιοσημείωτα κι επικίνδυνα πράγματα που έχει δει παρακολουθώντας την προπαγάνδα του ISIS.
Εκείνος απάντησε: «Αυτό μπορεί να πάρει λίγο χρόνο, αν σκεφτούμε πόσα έχουν συμβεί τα τελευταία τρία χρόνια. Παρόλα αυτά, αν εστιάσω στο παρόν και προσπαθήσω να χρησιμοποιήσω την προπαγάνδα σαν μια «γέφυρα» στο παρόν και το μέλλον της οργάνωσης, υπάρχουν πέντε πράγματα τα οποία θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρονται και ανησυχητικά».
Ο Michael Krona ξεχώρισε μακράν τρία από αυτά, τα οποία μπορείτε να παρακολουθήσετε οπτικοποιημένα στο παρακάτω βίντεο.
Γυναίκες στη… μάχη και «οργασμός» προπαγανδιστικών βίντεο από τους τζιχαντιστές!
Στην συνέχεια μίλησε για δύο ακόμη εξαιρετικά ανησυχητικά συμπεράσματα: «Το πρόσφατο φύλλο της εφημερίδας του ISIS. Σε αυτό, για πρώτη φορά στα χρονικά, απηύθυναν κάλεσμα σε γυναίκες για να συμμετάσχουν στη μάχη. Μιλάμε για χρήση όπλων και συμμετοχή σε επιθέσεις. Αυτό είναι πρωτόγνωρο, καθώς στην ιδεολογία των τζιχαντιστών οι γυναίκες δεν θεωρούνται μαχητές. Ο λόγος για τον οποίο ξαφνικά το άλλαξαν αυτό τόσο πολύ, οφείλεται στην αυξανόμενη ανάγκη του ISIS να διατηρήσει την παρουσία του και να υποστηρίξει την εικόνα του «δυνατού». Παρά την στρατιωτική τους οπισθοχώρηση. Όπως και να έχει, αυτή η κίνηση αποτελεί μια σημαντική στροφή στην ιδεολογία. Αν με ρωτάτε, θεωρώ πως οι υπηρεσίες ασφαλείας θα έχουν πολλές προκλήσεις μπροστά τους, αφού ο στόχος ήταν σχεδόν αποκλειστικά και για πολύ καιρό οι άνδρες μαχητές.
Τέλος, μια πτυχή που βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρουσα στην έρευνά μου είναι γενικής φύσης. Και είναι η συνεχόμενα ισχυρή παραγωγή και συχνότητα στην διάδοση της προπαγάνδας. Ακόμη και σήμερα, περισσότερο από τρία χρόνια από την ανακήρυξή τους, δημοσιεύονται βίντεο με τεράστιους ρυθμούς παραγωγής. Μόνο τον Αύγουστο μέτρησα περισσότερα από 20 βίντεο του ISIS που παρήχθησαν και διαδόθηκαν. Τα Μέσα της Δύσης και τα πολιτικά αφηγήματα για τον «θάνατό» τους δεν αντανακλώνται στην προπαγάνδα, μάλλον το αντίθετο. Ο ψηφιακός ISIS είναι πιο δυνατός από ποτέ. Κάτι που θα πρέπει να μας προβληματίζει όλους».
«Φοβάμαι, αλλά οι τζιχαντιστές αγαπούν την προσοχή»
Η… λογική ερώτηση που έρχεται στο μυαλό είναι η εξής: Δεν είναι επικίνδυνο; Αναλύετε ανοιχτά και σε καθημερινή βάση τις στρατηγικές τους, μέσα από το blog σας, τον λογαριασμό σας στο Twitter. Και όλα αυτά χρησιμοποιώντας την πραγματική σας ταυτότητα. Έχετε ποτέ φοβηθεί; Έχετε ποτέ δεχθεί οποιουδήποτε είδους απειλές;
O Michael Krona απάντησε: «Υπάρχουν συνέπειες που έχω βιώσει, ναι. Πολύ περισσότερο από όσο περίμενα όταν ξεκίνησα. Να έχετε στο νου σας όμως το εξής: Ο ISIS και οι υποστηρικτές του αγαπούν την προσοχή. Συνεπώς ο στόχος τους είναι περισσότερο σε αυτούς παρά σε μας που τους παρακολουθούμε στον βαθμό που το κάνω εγώ. Το παίρνω όμως σοβαρά. Είμαι όσο προσεκτικός μπορώ και υπάρχουν ανθρωπιστικές πτυχές στο να παρακολουθείσαι online. Να ξέρεις ότι έχεις λογαριασμούς να σε ακολουθούν και να σε προσεγγίζουν. Για να μην αναφέρω την συναισθηματική επένδυση του να εκτίθεσαι σε όλο αυτό το υλικό».
«Έχω καταφέρει μέσω θεραπείας να αποστασιοποιούμαι»
Ερώτηση: Θα ήθελα να ακούσω για το προσωπικό κομμάτι. Στοιχηματίζω πως έχετε δει εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες φρικιαστικές εικόνες βασανιστηρίων, αποκεφαλισμών, ακόμη και παιδιά στην προπαγάνδα του ISIS. Πώς σας επηρεάζουν αυτές οι σκληρές εικόνες σαν άνθρωπο, σαν πατέρα, σαν Michael;
Απάντηση: «Διάβασα μια έρευνα πρόσφατα που υποστήριζε πως οι τζιχαντιστές έχουν εκτελέσει περίπου 2.000 ανθρώπους on camera τα τελευταία χρόνια. Προσέξτε, αυτό μόνο μπροστά στην κάμερα. Και συνειδητοποίησα πόσους θανάτους έχω στην πραγματικότητα δει.
Δεν ξέρω αν κάνει κάποια διαφορά το ότι είμαι πατέρας. Νομίζω πως ο καθένας θα επηρεάζονταν. Αλλά υπάρχουν απότομες αντιθέσεις αν δουλεύεις πέντε ώρες κάθε βράδυ πάνω στην τρομακτικά παραστατική βία των τζιχαντιστών. Με βασανιστήρια που ξεπερνούν οτιδήποτε μπορεί να περιγραφεί με λέξεις και μετά να προσπαθείς να έχεις μια φυσιολογική ζωή. Μέσω διαλογικής θεραπείας έχω καταφέρει να μάθω πώς μπορώ να κρατώ τον εαυτό μου σε απόσταση από αυτό. Όμως χρειάστηκε χρόνια για να ξεπεράσω τους εφιάλτες, τον φόβο και τις αντιδράσεις του ίδιου μου του σώματος.
Γενικά θεωρώ πως οι άνθρωποι δεν μπορούν στην πραγματικότητα να αντιληφθούν το μέγεθος της προπαγάνδας του ISIS. Η οποία είναι κάτι πολύ περισσότερο από βία φυσικά. Ούτε τι κάνει σε έναν άνθρωπο το να βλέπει και να αναλύει επανειλημμένως αυτή την προπαγάνδα επί σειρά ετών. Όπως είπα, όμως, έμαθα πώς να το διαχειρίζομαι».
«Οι τζιχαντιστές κάνουν την τρομοκρατία… cool»
Ερώτηση: Μιλήστε μου για την σημασία της νέας εποχής στα media. Στο παρελθόν, θα υπήρχαν σίγουρα κανάλια επικοινωνίας για τρομοκρατικές οργανώσεις. Σίγουρα όμως, αυτό γινόταν με έναν πιο «ιδιωτικό» τρόπο. Τώρα, με την έκρηξη των social media; Βιώνουμε μερικές ιστορικές αλλαγές, έτσι δεν είναι;
Απάντηση: «Έτσι είναι ακριβώς. Οι τακτικές της τρομοκρατίας και της προπαγάνδας είναι παρόμοιες με του παρελθόντος. Ο ISIS όμως κατάφερε να κάνει την τρομοκρατία να μοιάζει “cool” με κάποιον τρόπο.
Να δείχνει ελκυστική σε κάποια στοχευμένα γκρουπ. Η επιχείρησή τους, αυτή της βίας, κατάφερε επίσης να ενσωματώσει την προπαγάνδα τους μέσα στις πιο άμεσες σφαίρες επικοινωνίας της εποχής. Μέσα από εφαρμογές και social media συνήθως επικοινωνούμε με διασκέδαση και άνεση. Αυτό αποδείχθηκε μια επιτυχής στρατηγική. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν ακόμη και μια νέα εφαρμογή στα smartphones για παιδιά. Για να μαθαίνουν να μιλούν και να γράφουν. Μια εφαρμογή που διακινήθηκε με καταιγιστικούς ρυθμούς.
Η ιστορική αλλαγή στην οποία αναφέρεστε, θεωρώ ότι αποδεικνύεται και από το γεγονός πως η παγκόσμια προπαγάνδα των τζιχαντιστών υιοθετήθηκε και από άλλες οργανώσεις. Όπως η Αλ Κάιντα, που αναπτύσσεται ουσιαστικά στην σκιά του ISIS».
Κινδυνεύει η Ελλάδα από τον ISIS;
Στην συνέχεια, μια εξίσου σημαντική και… απαραίτητη ερώτηση: «Έχει πέσει στην αντίληψή σας οποιαδήποτε αναφορά στην Ελλάδα; Κάποια απειλή, ή ακόμη και μια πιθανή επερχόμενη επίθεση»;
Απάντηση: «Για να είμαι ειλικρινής, δεν μπορώ να σκεφτώ ούτε μια αναφορά στην Ελλάδα. Κάτι που φυσικά αποτελεί καλά νέα για εσάς. Ο ISIS έχει συγκεκριμένους στόχους και καθορισμένους εχθρούς. Επίσης χώρες στις οποίες η στρατολόγηση είναι πιο πιθανό να επιτύχει. Δεδομένης της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας και των συνεργασιών της σχετικά με την διαμάχη στην Μέση Ανατολή γενικότερα –και στην Συρία ειδικότερα- δεν βλέπω την Ελλάδα ως στόχο του ISIS στην παρούσα φάση. Σχετικά με την Τουρκία, ως γειτονική χώρα, η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Εκεί, όπως και να έχει, υπάρχουν πάντα λόγοι για ανησυχία και επαγρύπνηση».
Περί ηθικής…
Τον ρωτήσαμε ακόμη για τον ηθικό παράγοντα. Κάποιοι θα έλεγαν πως η ίδια η παρακολούθηση της προπαγάνδας του ISIS θα μπορούσε να υπονοεί ακόμη και ένα είδος προώθησης της ατζέντας τους. Από την άλλη, κάποιος θα ισχυρίζονταν πως είναι ζήτημα Δημοκρατίας το να διαδίδεις τις τρομακτικές τους πρακτικές. Τι πιστεύει;
Απάντηση: «Αυτό είναι ένα συνεχιζόμενο ηθικό δίλημμα που αντιμετωπίζουμε εμείς ως ερευνητές. Πιστεύω στην σημασία της κατανόησης οργανώσεων όπως ο ISIS ώστε να εμποδίζουμε την στρατολόγηση. Αλλά και ώστε να καταλάβουμε πως πρέπει να βλέπουμε όλο αυτό το υλικό, να τους ακολουθούμε κατά πόδας. Πολλοί έχουν μια απλοϊκή κατανόηση του ISIS σήμερα, βασιζόμενοι στις αναφορές των ΜΜΕ και τις απλουστεύσεις. Εγώ εργάζομαι προσπαθώντας να μεταδώσω μια πιο ολιστική κατανόηση. Για να εκπληρώσω τους στόχους μου, πρέπει να εκτίθεμαι και να μιλώ ανοιχτά γι’ αυτούς. Κάτι που φυσικά ενισχύει την ατζέντα τους. Βλέπω όμως έναν μεγαλύτερο κίνδυνο για την Δημοκρατίια στο να τα αποκρύπτω. Επιλέγω προσεκτικά τι λέω και τι δείχνω δημοσίως, ωστόσο«.
Οι τζιχαντιστές «μετακόμισαν» εξαιτίας της… λογοκρισίας
Ερώτηση: Στην ίδια ανάρτηση σας blog σας, μιλάτε για την «μετακίνηση του ISIS από το Twitter στο Telegram». Πότε συνέβη αυτό, γιατί κατά τη γνώμη σας και τι έχει αλλάξει πλέον από αυτή τη μετακίνηση;
Απάντηση: «Αφότου εταιρείες όπως το Facebook και το Twitter ξεκίνησαν να λογοκρίνουν ραγδαία λογαριασμούς κατά το 2015, το Ισλαμικό Κράτος άρχισε να αναπτύσσει μια ισχυρή παρουσία στο Telegram. Τώρα, αυτή είναι η πλατφόρμα από την οποία προέρχεται σχεδόν όλο το υλικό τους. Yπό την έννοια ότι τα links σε άλλα sites δημοσιεύονται σε έναν τεράστιο αριθμό καναλιών του Telegram ταυτόχρονα. Η μετακίνηση ήταν σημαντική για το Ισλαμικό Κράτος και τους ακολούθους του. Κι αυτό γιατί επιτρέπει μία πιο ασφαλή επικοινωνία και πολλούς λογαριασμούς/κανάλια».
Ερώτηση: Μπορείτε να περιγράψετε σύντομα τι είναι ακριβώς αυτό που κάνουν; Είναι μόνο προπαγάνδα υπέρ του ISIS; Απλά πανηγυρίζουν όταν πραγματοποιείται μια επίθεση; Ή παροτρύνουν ανθρώπους να συμμετάσχουν στους στόχους του ISIS και προσπαθούν ακόμη και να στρατολογήσουν νέα μέλη;
Απάντηση: «Είναι ένας συνδυασμός όσων αναφέρετε, για την ακρίβεια. Η προπαγάνδα υπέρ του ISIS, από όταν ξεκίνησαν οι εδαφικές απώλειες στο Ιράκ και την Συρία, άλλαξε. Από απόπειρες στρατολόγησης με προπαγανδιστικές εικόνες που απεικονίζουν την αρμονική ζωή μέσα στο Χαλιφάτο, μέχρι προπαγάνδα που εμπνέει υποστηρικτές σε ολόκληρο τον κόσμο για να εκτελέσουν επιθέσεις στις πατρίδες τους. Πολλή έμφαση δίνεται στην δημιουργία εικόνων εχθρών (κυρίως σιιτών μουσουλμάνων και χωρών όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία, η Αγγλία). Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο».
Οι τζιχαντιστές είναι… εξωστρεφείς
Τέλος, τον ρωτήσαμε σχετικά με τη γλώσσα. Και όχι αποκλειστικά τα Αραβικά. Χρησιμοποιούν κωδικοποιημένα μηνύματα, ή είναι όλα «εκεί έξω» για να τα βλέπει ολόκληρος ο κόσμος;
Απάντηση: «Φυσικά υπάρχουν κωδικοποιημένα chats και επικοινωνία που οι υπηρεσίες ασφαλείας ανά τον κόσμο προσπαθούν να «σπάσουν». Όμως, πολύ από το υλικό είναι όπως λέτε «εκεί έξω». Πρέπει να θυμόμαστε ότι το ISIS, σε σύγκριση με παλαιότερες οργανώσεις, έχει αποδώσει μια αίσθηση υπερηφάνειας στο να είναι κανείς μέλος του. Πολλά είναι ανοιχτά, οι υποστηρικτές δείχνουν αυτή την υπερηφάνεια μέσω ψηφιακών διεξόδων. Ειδικά online κουλτούρες αναδύονται συνεχώς: Ανταλλάζουν μεταξύ τους ποιήματα, βίντεο, κείμενα, ψηφιακά αυτοκόλλητα κλπ. Η γλώσσα είναι ένας σημαντικός και δεσμευτικός παράγοντας σε αυτή την online κουλτούρα».
Επιμέλεια κειμένου: Χρήστος Μαυραγάνης
Επιμέλεια βίντεο: Μαίρη Καλουτσάκη
Tromaktiko
στο χάρτη, τόσο κερδίζουν στον ψηφιακό κόσμο - Τρομακτικές διαστάσεις έχει πάρει η ψηφιακή προπαγάνδα του ISIS, κυρίως στα social media -
Ο άνθρωπος που επί χρόνια παρακολουθεί online τους φανατικούς μαχητές, μιλά στην κάμερα του newsit.gr και σας βάζει στον κόσμο τους - Ούτε που θυμάται πόσους θανάτους έχει δει: Σκληρή βία, ανείπωτα βασανιστήρια, αποκεφαλισμοί - Τι λέει για το αν έχει στοχοποιηθεί η Ελλάδα - Ανησυχεί ως ακαδημαϊκός, φρίττει ως πατέρας με την χρησιμοποίηση παιδιών, φοβάται αλλά δεν εγκαταλείπει - Μια αποκαλυπτική συνέντευξη με βίντεο και φωτογραφίες
Μπορεί ο αδυσώπητος φονταμενταλισμός του ISIS να γίνει… cool; Είναι πιθανό ένας αποκεφαλισμός από τζιχαντιστές να γίνει ένα διασκεδαστικό app για τα smartphones; Γίνεται να υπάρχουν online… οδηγίες, ούτως ώστε ένας -εν δυνάμει- νοσηρός νους να μετατραπεί σε έναν στυγνό τρομοκράτη; Θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως κάποια στιγμή θα βλέπαμε ακόμη και γυναίκες (!) στην αιματοβαμμένη υπηρεσία του Χαλιφάτου; Είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται μέχρι και παιδιά για την προώθηση της στυγνής προπαγάνδας της πιο ακραίας μορφής τρομοκρατίας που έχουμε δει μέχρι στιγμής;
H «Λευκή Χήρα» είναι νεκρή – Η διαβόητη βρετανίδα τζιχαντίστρια σκοτώθηκε με Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα, η απάντηση είναι σύντομη, μονολεκτική και «εκκωφαντική»: Ναι. Όλα τα παραπάνω γίνονται, «χάρη» στο Ισλαμικό Κράτος. Την τζιχαντιστική τρομοκρατική οργάνωση που έχει αιματοκυλήσει αμέτρητες περιοχές του κόσμου. Αλλά και της Ευρώπης. Με την Γαλλία –κυρίως- να μην έχει ακόμη συνέλθει από τα απανωτά, άρτια οργανωμένα τρομοκρατικά χτυπήματα που κατά καιρούς έχουν συνταράξει τη χώρα.
Το ISIS (υποτίθεται ότι) έχει εκτοπιστεί. Έχει απωλέσει εδάφη, ναι. Η παρακμή του έχει ξεκινήσει, τουλάχιστον στον χάρτη, ναι. Όμως δεν έχει ηττηθεί. Κάθε άλλο. Το πιο τρανό παράδειγμα είναι ο φημολογούμενος θάνατος του αρχηγού των τζιχαντιστών, του «εσωστρεφούς αγοριού που διψούσε για αίμα», Άλ Μπαγκντάντι. Τον οποίο οι τζιχαντιστές επιβεβαίωσαν οι ίδιοι τον περασμένο Ιούλιο.
Μόλις πριν λίγες ημέρες όμως και συγκεκριμένα στις 28.09.2017, ένα ηχογραφημένο μήνυμα με την «φωνή» του Αλ Μπαγκντάντι ήρθε να ξυπνήσει το «φάντασμα» των τζιχαντιστών. Η γνησιότητά του αμφισβητείται, όμως είναι – δεν είναι- ζωντανός, το συμπέρασμα είναι το εξής: Οι τζιχαντιστές όχι απλά δεν έχουν αποδυναμωθεί, αλλά εξακολουθούν τη δράση τους. Και μάλιστα όχι ανοργάνωτα, με εφόδους και κλεφτοπόλεμο στα βουνά της Συρίας και του Ιράκ. Αλλά οργανωμένα και… ψηφιακά. Ακολουθώντας το «ρεύμα» της εποχής και τα επιτεύγματα της τεχνολογίας.
Η online προπαγάνδα, με εφαλτήριο και απόλυτο πρωταγωνιστή τα social media, είναι πια μια «επιστήμη» για τους φανατικούς τζιχαντιστές του ISIS. Η Λερναία Ύδρα είχε, σύμφωνα με τον μύθο, εννέα κεφάλια. Το πόσα «κεφάλια» μπορεί να έχει η «ψηφιακή» Λερναία Ύδρα των τζιχαντιστών, είναι μια σκέψη που από μόνη της τρομάζει Ο άνθρωπος του οποίου η δουλειά είναι να ζει καθημερινά τον εφιάλτη
Για το ζήτημα αυτό –του οποίου οι διαστάσεις είναι ανυπολόγιστες- μίλησε στο newsit.gr ένας κατ’ εξοχήν ειδικός. Ονομάζεται Michael Krona, είναι λέκτορας Σπουδών Μέσων Ενημέρωσης και βοηθός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μάλμε, στην Σουηδία.
Η δουλειά του είναι να παρακολουθεί την προπαγάνδα του ISIS στα social media. Με ό, τι αυτό συνεπάγεται: Δηλαδή αναρίθμητες εικόνες αποκεφαλισμών, τρομακτικών βασανιστηρίων και ωμής βίας καθημερινά.
«Χρειάστηκε χρόνια για να ξεπεράσω τους εφιάλτες, τον φόβο και τις αντιδράσεις του ίδιου μου του σώματος» λέει, προσπαθώντας να εξηγήσει πώς καταφέρνει να αποστασιοποιείται από τις εφιαλτικές εικόνες που κατακλύζουν με καταιγιστικούς ρυθμούς τον ψηφιακό μικρόκοσμο του ISIS στα social media.
Ο ίδιος μιλά για τις προκλήσεις της δουλειάς του, τους αδιαμφισβήτητους κινδύνους που ελοχεύουν και αναλύει τους πέντε πιο ανησυχητικούς παράγοντες που έχει εντοπίσει, με το μήμυμά του να είναι σαφές: Ο ISIS είναι ακόμη εδώ, πιο δυνατός από ποτέ.
Του ζητήσαμε αρχικά να μας περιγράψει το αυστηρά «επαγγελματικό» σκέλος. Τι κάνει, τι βλέπει, πόσο καιρό το κάνει. Ο ίδιος απάντησε: «Εδώ και τρία χρόνια, από τότε που το Ισλαμικό Κράτος ανακήρυξε το Χαλιφάτο του, το 2014, παρακολουθώ τις online δραστηριότητές του και την προπαγάνδα του. Προσπαθώ να κατανοήσω την στρατηγική χρήση των social media για την διάδοση της προπαγάνδας. Τόσο της κεντρικής οργάνωσης, όσο και των συμπαθούντων του ISIS. Έχω συλλέξει περισσότερα από 1.000 επίσημα βίντεο του ISIS και μια τεράστια ποσότητα φωτογραφιών και άλλου τύπου προπαγάνδας. Επίσης, παρακολουθώ καθημερινά τις κινήσεις που κάνουν οι τζιχαντιστές σε ψηφιακές πλατφόρμες όπως το Twitter και το Telegram. Συνεπώς είναι μια έρευνα που εστιάζει τόσο στην ίδια την προπαγάνδα, όσο και τις ψηφιακές στρατηγικές της διάδοσής της».
«Έτσι μπήκα στον κόσμο τους»
Στην πιο πρόσφατη ανάρτηση στο προσωπικό του blog, τονίζει: “Κατάφερα να μπω σε αυτά τα γκρουπ και τα κανάλια του Telegram για να συγκεντρώσω υλικό των δραστηριοτήτων του ISIS». Και τον ρωτάμε: Τι εννοείτε με αυτό; Το κάνετε χρησιμοποιοώντας το πραγματικό σας όνομα; Πώς μπορεί κανείς να καταφέρει να «προσκληθεί»;
Ο ίδιος απαντά όσο του… επιτρέπεται: «Αυτό γίνεται με το να εδραιώνεις επαφές με συναδέλφους ερευνητές και άλλους που παρακολουθούν αυτά τα κανάλια επικοινωνίας. Με το να έχεις στην κατοχή σου links και/ή να προσκαλείσαι σε νέα κανάλια. Στο Telegram ακολουθώ τώρα περισσότερα από 100 κανάλια, τόσο επίσημα όσο και υποστηρικτών. Παίρνω διαφορετικά μέτρα ασφαλείας για να αποφύγω την ανίχνευση, παρόλο που για ευνόητους λόγους δεν μιλώ ανοιχτά για το πώς το κάνω. Γενικά όμως, για να καταφέρεις να ακολουθείς σκληροπυρηνικούς λογαριασμούς και κανάλια ναι, πρέπει να έχεις προσκληθεί από αυτούς«.
Το top5 της… φρίκης του ISIS
Ακολούθως του ζητήσαμε να μας μιλήσει για ένα ιδιότυπο top5. Τα πέντε πιο σοκαριστικά, πιο αξιοσημείωτα κι επικίνδυνα πράγματα που έχει δει παρακολουθώντας την προπαγάνδα του ISIS.
Εκείνος απάντησε: «Αυτό μπορεί να πάρει λίγο χρόνο, αν σκεφτούμε πόσα έχουν συμβεί τα τελευταία τρία χρόνια. Παρόλα αυτά, αν εστιάσω στο παρόν και προσπαθήσω να χρησιμοποιήσω την προπαγάνδα σαν μια «γέφυρα» στο παρόν και το μέλλον της οργάνωσης, υπάρχουν πέντε πράγματα τα οποία θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρονται και ανησυχητικά».
Ο Michael Krona ξεχώρισε μακράν τρία από αυτά, τα οποία μπορείτε να παρακολουθήσετε οπτικοποιημένα στο παρακάτω βίντεο.
Γυναίκες στη… μάχη και «οργασμός» προπαγανδιστικών βίντεο από τους τζιχαντιστές!
Στην συνέχεια μίλησε για δύο ακόμη εξαιρετικά ανησυχητικά συμπεράσματα: «Το πρόσφατο φύλλο της εφημερίδας του ISIS. Σε αυτό, για πρώτη φορά στα χρονικά, απηύθυναν κάλεσμα σε γυναίκες για να συμμετάσχουν στη μάχη. Μιλάμε για χρήση όπλων και συμμετοχή σε επιθέσεις. Αυτό είναι πρωτόγνωρο, καθώς στην ιδεολογία των τζιχαντιστών οι γυναίκες δεν θεωρούνται μαχητές. Ο λόγος για τον οποίο ξαφνικά το άλλαξαν αυτό τόσο πολύ, οφείλεται στην αυξανόμενη ανάγκη του ISIS να διατηρήσει την παρουσία του και να υποστηρίξει την εικόνα του «δυνατού». Παρά την στρατιωτική τους οπισθοχώρηση. Όπως και να έχει, αυτή η κίνηση αποτελεί μια σημαντική στροφή στην ιδεολογία. Αν με ρωτάτε, θεωρώ πως οι υπηρεσίες ασφαλείας θα έχουν πολλές προκλήσεις μπροστά τους, αφού ο στόχος ήταν σχεδόν αποκλειστικά και για πολύ καιρό οι άνδρες μαχητές.
Τέλος, μια πτυχή που βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρουσα στην έρευνά μου είναι γενικής φύσης. Και είναι η συνεχόμενα ισχυρή παραγωγή και συχνότητα στην διάδοση της προπαγάνδας. Ακόμη και σήμερα, περισσότερο από τρία χρόνια από την ανακήρυξή τους, δημοσιεύονται βίντεο με τεράστιους ρυθμούς παραγωγής. Μόνο τον Αύγουστο μέτρησα περισσότερα από 20 βίντεο του ISIS που παρήχθησαν και διαδόθηκαν. Τα Μέσα της Δύσης και τα πολιτικά αφηγήματα για τον «θάνατό» τους δεν αντανακλώνται στην προπαγάνδα, μάλλον το αντίθετο. Ο ψηφιακός ISIS είναι πιο δυνατός από ποτέ. Κάτι που θα πρέπει να μας προβληματίζει όλους».
«Φοβάμαι, αλλά οι τζιχαντιστές αγαπούν την προσοχή»
Η… λογική ερώτηση που έρχεται στο μυαλό είναι η εξής: Δεν είναι επικίνδυνο; Αναλύετε ανοιχτά και σε καθημερινή βάση τις στρατηγικές τους, μέσα από το blog σας, τον λογαριασμό σας στο Twitter. Και όλα αυτά χρησιμοποιώντας την πραγματική σας ταυτότητα. Έχετε ποτέ φοβηθεί; Έχετε ποτέ δεχθεί οποιουδήποτε είδους απειλές;
O Michael Krona απάντησε: «Υπάρχουν συνέπειες που έχω βιώσει, ναι. Πολύ περισσότερο από όσο περίμενα όταν ξεκίνησα. Να έχετε στο νου σας όμως το εξής: Ο ISIS και οι υποστηρικτές του αγαπούν την προσοχή. Συνεπώς ο στόχος τους είναι περισσότερο σε αυτούς παρά σε μας που τους παρακολουθούμε στον βαθμό που το κάνω εγώ. Το παίρνω όμως σοβαρά. Είμαι όσο προσεκτικός μπορώ και υπάρχουν ανθρωπιστικές πτυχές στο να παρακολουθείσαι online. Να ξέρεις ότι έχεις λογαριασμούς να σε ακολουθούν και να σε προσεγγίζουν. Για να μην αναφέρω την συναισθηματική επένδυση του να εκτίθεσαι σε όλο αυτό το υλικό».
«Έχω καταφέρει μέσω θεραπείας να αποστασιοποιούμαι»
Ερώτηση: Θα ήθελα να ακούσω για το προσωπικό κομμάτι. Στοιχηματίζω πως έχετε δει εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες φρικιαστικές εικόνες βασανιστηρίων, αποκεφαλισμών, ακόμη και παιδιά στην προπαγάνδα του ISIS. Πώς σας επηρεάζουν αυτές οι σκληρές εικόνες σαν άνθρωπο, σαν πατέρα, σαν Michael;
Απάντηση: «Διάβασα μια έρευνα πρόσφατα που υποστήριζε πως οι τζιχαντιστές έχουν εκτελέσει περίπου 2.000 ανθρώπους on camera τα τελευταία χρόνια. Προσέξτε, αυτό μόνο μπροστά στην κάμερα. Και συνειδητοποίησα πόσους θανάτους έχω στην πραγματικότητα δει.
Δεν ξέρω αν κάνει κάποια διαφορά το ότι είμαι πατέρας. Νομίζω πως ο καθένας θα επηρεάζονταν. Αλλά υπάρχουν απότομες αντιθέσεις αν δουλεύεις πέντε ώρες κάθε βράδυ πάνω στην τρομακτικά παραστατική βία των τζιχαντιστών. Με βασανιστήρια που ξεπερνούν οτιδήποτε μπορεί να περιγραφεί με λέξεις και μετά να προσπαθείς να έχεις μια φυσιολογική ζωή. Μέσω διαλογικής θεραπείας έχω καταφέρει να μάθω πώς μπορώ να κρατώ τον εαυτό μου σε απόσταση από αυτό. Όμως χρειάστηκε χρόνια για να ξεπεράσω τους εφιάλτες, τον φόβο και τις αντιδράσεις του ίδιου μου του σώματος.
Γενικά θεωρώ πως οι άνθρωποι δεν μπορούν στην πραγματικότητα να αντιληφθούν το μέγεθος της προπαγάνδας του ISIS. Η οποία είναι κάτι πολύ περισσότερο από βία φυσικά. Ούτε τι κάνει σε έναν άνθρωπο το να βλέπει και να αναλύει επανειλημμένως αυτή την προπαγάνδα επί σειρά ετών. Όπως είπα, όμως, έμαθα πώς να το διαχειρίζομαι».
«Οι τζιχαντιστές κάνουν την τρομοκρατία… cool»
Ερώτηση: Μιλήστε μου για την σημασία της νέας εποχής στα media. Στο παρελθόν, θα υπήρχαν σίγουρα κανάλια επικοινωνίας για τρομοκρατικές οργανώσεις. Σίγουρα όμως, αυτό γινόταν με έναν πιο «ιδιωτικό» τρόπο. Τώρα, με την έκρηξη των social media; Βιώνουμε μερικές ιστορικές αλλαγές, έτσι δεν είναι;
Απάντηση: «Έτσι είναι ακριβώς. Οι τακτικές της τρομοκρατίας και της προπαγάνδας είναι παρόμοιες με του παρελθόντος. Ο ISIS όμως κατάφερε να κάνει την τρομοκρατία να μοιάζει “cool” με κάποιον τρόπο.
Να δείχνει ελκυστική σε κάποια στοχευμένα γκρουπ. Η επιχείρησή τους, αυτή της βίας, κατάφερε επίσης να ενσωματώσει την προπαγάνδα τους μέσα στις πιο άμεσες σφαίρες επικοινωνίας της εποχής. Μέσα από εφαρμογές και social media συνήθως επικοινωνούμε με διασκέδαση και άνεση. Αυτό αποδείχθηκε μια επιτυχής στρατηγική. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν ακόμη και μια νέα εφαρμογή στα smartphones για παιδιά. Για να μαθαίνουν να μιλούν και να γράφουν. Μια εφαρμογή που διακινήθηκε με καταιγιστικούς ρυθμούς.
Η ιστορική αλλαγή στην οποία αναφέρεστε, θεωρώ ότι αποδεικνύεται και από το γεγονός πως η παγκόσμια προπαγάνδα των τζιχαντιστών υιοθετήθηκε και από άλλες οργανώσεις. Όπως η Αλ Κάιντα, που αναπτύσσεται ουσιαστικά στην σκιά του ISIS».
Κινδυνεύει η Ελλάδα από τον ISIS;
Στην συνέχεια, μια εξίσου σημαντική και… απαραίτητη ερώτηση: «Έχει πέσει στην αντίληψή σας οποιαδήποτε αναφορά στην Ελλάδα; Κάποια απειλή, ή ακόμη και μια πιθανή επερχόμενη επίθεση»;
Απάντηση: «Για να είμαι ειλικρινής, δεν μπορώ να σκεφτώ ούτε μια αναφορά στην Ελλάδα. Κάτι που φυσικά αποτελεί καλά νέα για εσάς. Ο ISIS έχει συγκεκριμένους στόχους και καθορισμένους εχθρούς. Επίσης χώρες στις οποίες η στρατολόγηση είναι πιο πιθανό να επιτύχει. Δεδομένης της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας και των συνεργασιών της σχετικά με την διαμάχη στην Μέση Ανατολή γενικότερα –και στην Συρία ειδικότερα- δεν βλέπω την Ελλάδα ως στόχο του ISIS στην παρούσα φάση. Σχετικά με την Τουρκία, ως γειτονική χώρα, η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Εκεί, όπως και να έχει, υπάρχουν πάντα λόγοι για ανησυχία και επαγρύπνηση».
Περί ηθικής…
Τον ρωτήσαμε ακόμη για τον ηθικό παράγοντα. Κάποιοι θα έλεγαν πως η ίδια η παρακολούθηση της προπαγάνδας του ISIS θα μπορούσε να υπονοεί ακόμη και ένα είδος προώθησης της ατζέντας τους. Από την άλλη, κάποιος θα ισχυρίζονταν πως είναι ζήτημα Δημοκρατίας το να διαδίδεις τις τρομακτικές τους πρακτικές. Τι πιστεύει;
Απάντηση: «Αυτό είναι ένα συνεχιζόμενο ηθικό δίλημμα που αντιμετωπίζουμε εμείς ως ερευνητές. Πιστεύω στην σημασία της κατανόησης οργανώσεων όπως ο ISIS ώστε να εμποδίζουμε την στρατολόγηση. Αλλά και ώστε να καταλάβουμε πως πρέπει να βλέπουμε όλο αυτό το υλικό, να τους ακολουθούμε κατά πόδας. Πολλοί έχουν μια απλοϊκή κατανόηση του ISIS σήμερα, βασιζόμενοι στις αναφορές των ΜΜΕ και τις απλουστεύσεις. Εγώ εργάζομαι προσπαθώντας να μεταδώσω μια πιο ολιστική κατανόηση. Για να εκπληρώσω τους στόχους μου, πρέπει να εκτίθεμαι και να μιλώ ανοιχτά γι’ αυτούς. Κάτι που φυσικά ενισχύει την ατζέντα τους. Βλέπω όμως έναν μεγαλύτερο κίνδυνο για την Δημοκρατίια στο να τα αποκρύπτω. Επιλέγω προσεκτικά τι λέω και τι δείχνω δημοσίως, ωστόσο«.
Οι τζιχαντιστές «μετακόμισαν» εξαιτίας της… λογοκρισίας
Ερώτηση: Στην ίδια ανάρτηση σας blog σας, μιλάτε για την «μετακίνηση του ISIS από το Twitter στο Telegram». Πότε συνέβη αυτό, γιατί κατά τη γνώμη σας και τι έχει αλλάξει πλέον από αυτή τη μετακίνηση;
Απάντηση: «Αφότου εταιρείες όπως το Facebook και το Twitter ξεκίνησαν να λογοκρίνουν ραγδαία λογαριασμούς κατά το 2015, το Ισλαμικό Κράτος άρχισε να αναπτύσσει μια ισχυρή παρουσία στο Telegram. Τώρα, αυτή είναι η πλατφόρμα από την οποία προέρχεται σχεδόν όλο το υλικό τους. Yπό την έννοια ότι τα links σε άλλα sites δημοσιεύονται σε έναν τεράστιο αριθμό καναλιών του Telegram ταυτόχρονα. Η μετακίνηση ήταν σημαντική για το Ισλαμικό Κράτος και τους ακολούθους του. Κι αυτό γιατί επιτρέπει μία πιο ασφαλή επικοινωνία και πολλούς λογαριασμούς/κανάλια».
Ερώτηση: Μπορείτε να περιγράψετε σύντομα τι είναι ακριβώς αυτό που κάνουν; Είναι μόνο προπαγάνδα υπέρ του ISIS; Απλά πανηγυρίζουν όταν πραγματοποιείται μια επίθεση; Ή παροτρύνουν ανθρώπους να συμμετάσχουν στους στόχους του ISIS και προσπαθούν ακόμη και να στρατολογήσουν νέα μέλη;
Απάντηση: «Είναι ένας συνδυασμός όσων αναφέρετε, για την ακρίβεια. Η προπαγάνδα υπέρ του ISIS, από όταν ξεκίνησαν οι εδαφικές απώλειες στο Ιράκ και την Συρία, άλλαξε. Από απόπειρες στρατολόγησης με προπαγανδιστικές εικόνες που απεικονίζουν την αρμονική ζωή μέσα στο Χαλιφάτο, μέχρι προπαγάνδα που εμπνέει υποστηρικτές σε ολόκληρο τον κόσμο για να εκτελέσουν επιθέσεις στις πατρίδες τους. Πολλή έμφαση δίνεται στην δημιουργία εικόνων εχθρών (κυρίως σιιτών μουσουλμάνων και χωρών όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία, η Αγγλία). Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο».
Οι τζιχαντιστές είναι… εξωστρεφείς
Τέλος, τον ρωτήσαμε σχετικά με τη γλώσσα. Και όχι αποκλειστικά τα Αραβικά. Χρησιμοποιούν κωδικοποιημένα μηνύματα, ή είναι όλα «εκεί έξω» για να τα βλέπει ολόκληρος ο κόσμος;
Απάντηση: «Φυσικά υπάρχουν κωδικοποιημένα chats και επικοινωνία που οι υπηρεσίες ασφαλείας ανά τον κόσμο προσπαθούν να «σπάσουν». Όμως, πολύ από το υλικό είναι όπως λέτε «εκεί έξω». Πρέπει να θυμόμαστε ότι το ISIS, σε σύγκριση με παλαιότερες οργανώσεις, έχει αποδώσει μια αίσθηση υπερηφάνειας στο να είναι κανείς μέλος του. Πολλά είναι ανοιχτά, οι υποστηρικτές δείχνουν αυτή την υπερηφάνεια μέσω ψηφιακών διεξόδων. Ειδικά online κουλτούρες αναδύονται συνεχώς: Ανταλλάζουν μεταξύ τους ποιήματα, βίντεο, κείμενα, ψηφιακά αυτοκόλλητα κλπ. Η γλώσσα είναι ένας σημαντικός και δεσμευτικός παράγοντας σε αυτή την online κουλτούρα».
Επιμέλεια κειμένου: Χρήστος Μαυραγάνης
Επιμέλεια βίντεο: Μαίρη Καλουτσάκη
Tromaktiko
VIDEO
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Η ευτυχία της δεν κρύβεται: Έγινε μαμά και μας συστήνει την κορούλα της!
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
