2017-12-01 11:00:10
Πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή;
Η κα Άρτεμις Μίχα, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια και Επόπτης Συναισθηματικού Τομέα Σφαιρικής Αντιληπτικότητας, εξηγεί πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή.
Πάει καιρός που η Ηλιάννα νιώθει πως κάτι δεν πάει καλά. Τα πρωινά τα περνάει ψάχνοντας τις αγγελίες για δουλειά αν και είναι πλέον σίγουρη ότι το τηλέφωνο δεν πρόκειται να χτυπήσει. Την είχαν καλέσει για δυο συνεντεύξεις πριν από τρεις μήνες, αλλά από τότε τίποτα. Θέλει μόνο να μένει ξαπλωμένη στο κρεβάτι και να βυθίζεται στα όνειρά της. Και πάλι, όμως, το πρωί ξυπνάει πάντα κουρασμένη. Όρεξη για φαγητό, δεν έχει. Ούτε να βγει με τις φίλες της, όπως παλιά. Άλλωστε οι δύο κολλητές της πλέον έχουν αγόρι, αλλά και μόνες τους να κανονίσουν, εκείνη τις συναντάει απρόθυμα και στο τέλος της βραδιάς αισθάνεται το κενό μέσα της ακόμα μεγαλύτερο.
Πρόκειται απλώς για μια περίοδο θλίψης ή μελαγχολίας ή μήπως φλερτάρει επικίνδυνα με την κατάθλιψη; Πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε μια -αντικειμενικά- δύσκολη περίοδο, κατά την οποία βιώνουμε έντονα αρνητικά συναισθήματα, και στην ψυχική διαταραχή που σύμφωνα με παγκόσμιες έρευνες επηρεάζει 1 στα 20 άτομα διεθνώς;
Η κα Άρτεμις Μίχα, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια και Επόπτης Συναισθηματικού Τομέα Σφαιρικής Αντιληπτικότητας (www.sferiki.gr), εξηγεί ποια είναι τα σημάδια που δεν πρέπει να αγνοήσουμε και τα οποία θα πρέπει να μας κινητοποιήσουν ώστε να ζητήσουμε βοήθεια από έναν ειδικό της ψυχικής υγείας αν πιστεύουμε ότι εμείς ή κάποιος δικός μας άνθρωπος πάσχει από κατάθλιψη.
ΟΙ ΔΥΟ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΑ ΕΝΑΣ ΕΙΔΙΚΟΣ
Δύσκολες φάσεις περνάμε όλοι. Ο πόνος, για παράδειγμα, που μας προκαλεί ένας χωρισμός, η απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου ή της δουλειάς μας είναι μεγάλος και χρειάζεται χρόνος ώστε η καρδιά μας να μαλακώσει έπειτα από ένα τέτοιο γεγονός. Όπως όμως εξηγεί η κα Μίχα, κάτι τέτοιο απέχει πολύ από τον ορισμό της κατάθλιψης. Η θλίψη ή η μελαγχολία που ίσως βιώνουμε σε τέτοιες καταστάσεις είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα, μια φυσιολογική αντίδραση όταν συμβαίνει κάτι δυσάρεστο στη ζωή μας. Από την άλλη, η κατάθλιψη είναι μια μονιμότερη διαταραχή που επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας και συνοδεύεται και από σωματικές εκδηλώσεις, ενώ δεν εξαρτάται αναγκαστικά από εξωτερικούς παράγοντες. Τα κριτήρια που τραβούν τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις -την κατάθλιψη και τα έντονα αρνητικά συναισθήματα θλίψης/μελαγχολίας- είναι δύο:
Η ένταση των συμπτωμάτων. Είναι πολύ διαφορετικό να περνάει κανείς μια περίοδο κατά την οποία, για παράδειγμα, βιώνει έντονη θλίψη, από το να πάσχει από κατάθλιψη. Διότι, όπως εξηγεί η κα Μίχα, στη δεύτερη περίπτωση, η ένταση με την οποία βιώνουμε τα αρνητικά συναισθήματα είναι τόσο μεγάλη ώστε αυτά δεν μας αφήνουν να λειτουργούμε σε απλά πράγματα στην καθημερινότητά μας – με απλά λόγια, δεν μπορούμε να κάνουμε βασικά πράγματα, όπως το να φροντίσουμε την καθαριότητά μας, να κάνουμε μπάνιο, να φάμε, να δουλέψουμε ή να κοιμηθούμε. Όμως όταν κάποιος νιώθει συνεχώς μελαγχολία, είναι πολύ εύκολο να την ορίσει ως κατάθλιψη. Νιώθει το βάρος αυτών των συναισθημάτων τόσο μεγάλο ώστε εύκολα μπορεί τα το βαφτίσει κατάθλιψη. Πράγματι, επιβεβαιώνει η κα Μίχα, η διαφορά δεν είναι ευδιάκριτη και εκεί είναι που χρειάζεται η γνώμη ενός ειδικού της ψυχικής υγείας. Ένας ψυχολόγος, ψυχοθεραπευτής ή ψυχίατρος είναι σε θέση να διακρίνει πότε η ένταση των συμπτωμάτων είναι τέτοια ώστε να μιλάμε για κατάθλιψη.
Η διάρκεια των συμπτωμάτων. Η Κατερίνα, μετά το χωρισμό της, την τελευταία εβδομάδα περνάει μια φάση που θέλει συνεχώς να κλαίει. Ξυπνάει το πρωί θλιμμένη και το απόγευμα μόλις γυρίσει από τη δουλειά το πρώτο πράγμα που κάνει μόλις μπει στο σπίτι είναι να ακουμπήσει την πλάτη της στην πόρτα και να ξεσπάσει σε κλάματα. Η Κατερίνα πιστεύει ότι πάσχει από κατάθλιψη. Παρόλα αυτά, όπως εξηγεί η κα Μίχα, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Το ότι όση ώρα είναι στη δουλειά ξεχνιέται και δεν νιώθει την ανάγκη να κλάψει, δείχνει πως αυτό που περνάει δεν είναι κατάθλιψη. «Διότι για να μιλήσουμε για κατάθλιψη, θα πρέπει τα συμπτώματα να διαρκούν πάνω από 2 εβδομάδες, κάθε μέρα ΚΑΙ για το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας».
ΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ
Για να μπορέσει, λοιπόν, ο ειδικός της ψυχικής υγείας να καταλήξει στο αν κάποιος πάσχει πράγματι από κατάθλιψη ή περνάει μια φυσιολογική περίοδο κατά την οποία βιώνει θλίψη ή μελαγχολία, εξετάζει τα συμπτώματα που εμφανίζονται, αξιολογώντας τα πάντα σε σχέση με την ένταση και τη διάρκειά τους. Σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-IV) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας, για να μιλήσουμε για κατάθλιψη, χρειάζεται κάποιος να εκδηλώνει τουλάχιστον 5 από τα παρακάτω συμπτώματα, για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα.
Να νιώθει θλίψη ή μια αίσθηση κενού για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Η Κωνσταντίνα ανησυχεί πως ο Ηλίας, ο άντρας της, ίσως πάσχει από κατάθλιψη γιατί εδώ και καιρό δεν βλέπει κανένα νόημα στη δουλειά του. Δεν θέλει να πηγαίνει στη δουλειά, συνεχώς νιώθει πεσμένος γιατί πιστεύει πως ό,τι και να κάνει στο γραφείο «τίποτα δεν αλλάζει», ενώ η κακή του διάθεση φυσικά γυρίζει και στο σπίτι μαζί του. Όμως, όπως εξηγεί η κα Μίχα, το ότι παρόλα αυτά, ο Ηλίας απολαμβάνει πραγματικά το χρόνο που περνάει με τα παιδιά τους και ασχολείται με το διάβασμα και το παιχνίδι τους με χαρά, είναι δείγμα του ότι αυτή η αίσθηση κενού δεν είναι γενικευμένη ώστε να μιλάμε για κατάθλιψη.Να νιώθει απαισιοδοξία, αναξιότητα ή υπερβολική ενοχή για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Είσαι μόνη σου σχεδόν τρία χρόνια και είσαι πεπεισμένη πια πως αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει . Έχεις βγει πολλά ραντεβού, έχεις αφήσει στην άκρη πολλές από τις «προδιαγραφές» που παλιά θεωρούσες απαραίτητες για να κάνεις σχέση, αλλά πλέον απλώς δεν πιστεύεις ότι υπάρχει περίπτωση να βρεις έναν σύντροφο με τον οποίο θα κάνεις μια ουσιαστική σχέση. Και εννοείται ότι όλο αυτό σε έχει ρίξει ψυχολογικά τόσο πολύ ώστε σπάνια έχεις καλή διάθεση, ενώ έχεις αρχίσει να πιστεύεις ότι μάλλον εσύ φταις που δεν βρίσκεις σύντροφο. Αν όμως αυτή η απαισιοδοξία αφορά μόνο το κομμάτι της προσωπικής σου ζωής και, αντίθετα, όσον αφορά τα επαγγελματικά σου τα πηγαίνεις περίφημα και μάλιστα αντλείς χαρά από τη δουλειά σου, μην βιαστείς να βάλεις τσεκ σε αυτό το σύμπτωμα της κατάθλιψης. Σύμφωνα με την κα Μίχα, «η κατάθλιψη διαστρεβλώνει τον τρόπο που βλέπει κανείς τον εαυτό του, τους γύρω του, ολόκληρη τη ζωή του». Αν υπάρχει έστω ένα πράγμα που σε βγάζει από την «γκρίζα ζώνη» της θλίψης, αυτό σημαίνει πως δεν πρόκειται για κατάθλιψη.Να παρουσιάζει απώλεια ενδιαφέροντος για όλες ή σχεδόν όλες τις δραστηριότητες της καθημερινότητας, για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Μέχρι τώρα, όποτε σου συνέβαινε κάτι άσχημο, έπαιρνες την κολλητή σου τηλέφωνο, δίνατε ραντεβού για σινεμά και μετά το καθιερωμένο ποτάκι, όλα έμοιαζαν να είναι έναν τόνο λιγότερο μαύρα. Πλέον όμως δεν έχεις διάθεση ούτε για αυτό. Σκέψου όμως, έχεις χάσει το ενδιαφέρον σου για τα πάντα ή μήπως η προοπτική να φύγεις ένα σαββατοκύριακο με τον καλό σου είναι πράγματι ικανή να σε κάνει να χαμογελάσεις; Μόνο αν τίποτα ή σχεδόν τίποτα δεν σου δίνει πλέον ικανοποίηση, ευχαρίστηση και χαρά και αν αυτό συμβαίνει για τουλάχιστον μισό μήνα, κάθε μέρα και σχεδόν όλη τη μέρα, ίσως ένας ειδικός να θεωρήσει πως μπορεί αυτό να αποτελεί σύμπτωμα κατάθλιψης…Να εμφανίζει κόπωση και απώλεια ενεργητικότητας σχεδόν κάθε μέρα. Σίγουρα υπάρχουν περίοδοι που ακόμα και μετά από αρκετές ώρες ύπνου ξυπνάς εξίσου κουρασμένη όσο και πριν κοιμηθείς. Όταν όμως πρόκειται για κατάθλιψη, εξηγεί η κα Μίχα, νιώθουμε ότι τα αποθέματα ενέργειάς μας έχουν στερέψει σε τέτοιο βαθμό ώστε όλα μοιάζουν να κινούνται εξαιρετικά αργά. Αν κάποιος πάσχει από κατάθλιψη, εγκλωβίζεται στις αρνητικές του σκέψεις και ολόκληρη η ζωή του μοιάζει με αργό κινηματογραφικό πλάνο. Και εδώ, όπως και στα υπόλοιπα συμπτώματα, ο ειδικός μπορεί να αξιολογήσει με ασφάλεια την ένταση και τη διάρκεια της συγκεκριμένης αίσθησης.Να παρουσιάζει δυσκολία στη συγκέντρωση, στη σκέψη ή/και στη λήψη αποφάσεων για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Βρίσκεσαι στο γραφείο σου, έχεις σκύψει το κεφάλι, νιώθεις σαν να είσαι χαμένη στις σκέψεις σου, ενώ σου είναι αδύνατο ακόμα και το να αποφασίσεις αν θα κοιτάξεις πρώτα τα μέιλ σου ή θα τελειώσεις το project που περιμένει η διευθύντριά σου. Και αυτό συμβαίνει πια πολύ συχνά. Αν αυτό ήταν πλάνο κινηματογραφικής ταινίας, ένας ειδικός της ψυχικής υγείας θα έκανε zoom και θα έψαχνε αν όλο αυτό, για παράδειγμα, έχει ξεκινήσει από τα αρνητικά σχόλια που άκουσες από τη διευθύντριά σου για την απόδοσή σου. Γιατί σε αυτή την περίπτωση, δεν πρόκειται για σύμπτωμα κατάθλιψης, αλλά για μια φυσιολογική αντίδραση. Αν όμως στο μεγαλύτερο πλάνο εντόπιζε πως σου είναι αδύνατο να συγκεντρωθείς ακόμα και στα πιο απλά πράγματα και πως αδυνατείς να πάρεις αποφάσεις για τα πάντα, θα το αξιολογούσε ανάλογα.Να εκδηλώνει έντονη και συνεχή ανησυχία ή ψυχοκινητική διέγερση μόνιμα και για μεγάλο διάστημα. Αν είσαι ταραγμένη, νευρική και ανήσυχη γιατί συνέβη κάτι, αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό. Αν όμως νιώθεις και συμπεριφέρεσαι έτσι για μεγάλο διάστημα, καθημερινά και σχεδόν όλη τη μέρα, τότε ίσως ένας ειδικός να χρειαστεί να το αξιολογήσει ανάλογα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πολλές φορές είναι πιο εύκολο μια τέτοια συμπεριφορά να γίνει αντιληπτή από τους άλλους γύρω μας, παρά να την συνειδητοποιήσουμε εμείς οι ίδιοι. Γι’ αυτό, αν πιστεύεις ότι η κολλητή σου ίσως έχει κατάθλιψη, έχε τα μάτια σου ανοιχτά…Να έχει διαταραχές στον ύπνο: είτε υπερυπνία είτε αϋπνία. Το διάστημα που η Λίνα δεν τα πήγαινε καλά με το αγόρι της, όταν το έβλεπε πως σύντομα θα χώριζαν, τα περισσότερα βράδια αργούσε πολύ να την πάρει ο ύπνος, ενώ ξυπνούσε μέσα στη νύχτα και μετά δυσκολευόταν να ξανακοιμηθεί. Κι αυτό συνέβαινε ακόμα και τις μέρες που ήταν πάρα πολύ κουρασμένη. Είναι όμως αυτό αρκετό ώστε να θεωρήσει κανείς πως η Λίνα πάσχει από κατάθλιψη; Αυτό εξαρτάται, όπως εξηγεί η κα Μίχα, από την ένταση και τη διάρκεια του συμπτώματος, παράγοντες που θα εξετάσει σε βάθος ένας ειδικός. Αν αυτή η διαταραχή του ύπνου επηρεάζει την καθημερινότητά της (στερώντας της την απαραίτητη ενέργεια), αλλά χωρίς να την εμποδίζει να κάνει βασικά πράγματα, όπως για παράδειγμα να τρώει και να κάνει μπάνιο, και αν η διάρκειά της δεν είναι μεγαλύτερη των 2 εβδομάδων ή άλλες μέρες την εμφανίζει και άλλες όχι, τότε πιθανότατα πρόκειται για μια φυσιολογική αντίδραση και όχι για κατάθλιψη.Να παρουσιάζει διαταραχές στην όρεξη. Όταν ο Μάκης απολύθηκε από τη δουλειά του έχασε κάθε όρεξη για φαγητό. Τα τρία βασικά γεύματα της ημέρας ούτε καν περνούσαν από το μυαλό του, αλλά κάποια στιγμή μέσα στην ημέρα όλο και κάτι πρόχειρο θα τσιμπούσε. Και αυτό είναι που διαχωρίζει την περίπτωσή του από εκείνη της Ζένιας, η οποία έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε να μην αναζητά καν κάτι να φάει για μεγάλο διάστημα. Για να μιλήσουμε για σύμπτωμα κατάθλιψης, τονίζει η ειδικός, θα πρέπει να έχουμε να κάνουμε με μια σημαντική απώλεια βάρους και σε κάθε περίπτωση, όχι λόγω κάποιας δίαιτας ή διατροφής. Ή μπορεί να συμβεί ακριβώς το αντίθετο: κάποιος που υποφέρει από κατάθλιψη ενδέχεται να πάρει μεγάλο βάρος, περισσότερο από 5% σε έναν μήνα. Και σε αυτή την περίπτωση, ένας ψυχοθεραπευτής, ψυχολόγος ή ψυχίατρος θα εξετάσει αν αυτό οφείλεται σε κάποιο σημαντικό και συγκεκριμένο λόγο ή όχι, προκειμένου να βεβαιωθεί για το αν αυτό συνιστά σύμπτωμα κατάθλιψης.Να έχει επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας. Όταν κάποιος περνάει μια δύσκολη περίοδο κατά την οποία βιώνει έντονη θλίψη ή μελαγχολία, μπορεί πράγματι να σκέφτεται τον θάνατο με ανακούφιση. Είναι όμως πολύ διαφορετικό αυτό, επισημαίνει η κα Μίχα, το να σου περάσει δηλαδή σαν σκέψη ή ακόμα και να το επιχειρήσεις, από το να σου απασχολούν το μυαλό συνεχώς τέτοιες σκέψεις. Μόνο στη δεύτερη περίπτωση μιλάμε για κατάθλιψη.Να έχει χρόνιους πόνους ή επίμονα σωματικά συμπτώματα. Όταν δεν είμαστε καλά ψυχολογικά, δεν είναι παράξενο αυτό να αντανακλάται και στο σώμα μας. Μπορεί, για παράδειγμα, να αρρωσταίνουμε πιο εύκολα, να έχουμε πονοκεφάλους, ενοχλήσεις στο έντερο ή μια γενική ατονία και αδυναμία... Στην περίπτωση όμως της κατάθλιψης, τα σωματικά συμπτώματα είναι τόσο συχνά και σε τέτοια ένταση ώστε χρειάζεται συχνά κανείς να απευθύνεται σε κάποιο γιατρό ή νοσοκομείο. Επιπλέον, σε αυτές τις περιπτώσεις τα συμπτώματα δεν συνδέονται με κάποια παθολογία, ούτε αποδίδονται σε άγχος ή κόπωση.
Όπως τονίζει ξανά η ειδικός, για να φτάσουμε σε σημείο να μιλήσουμε για κατάθλιψη, δεν αρκεί κάποιος να έχει δύο ή τρία από τα παραπάνω συμπτώματα: είναι απαραίτητο να εμφανίζονται τουλάχιστον 5 από αυτά τα συμπτώματα και επιπλέον να διαρκούν όλα πάνω από 15 μέρες, κάθε μέρα για σχεδόν ολόκληρη την ημέρα.
ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΖΗΤΗΣΕΙΣ ΒΟΗΘΕΙΑ
Μπορεί λοιπόν όλοι μας, εμείς οι ίδιοι ή κάποιος κοντινός μας άνθρωπος, να έχουμε φτάσει σε κάποια φάση της ζωής μας να νιώσουμε τόσο μεγάλη απόγνωση ώστε να πιστεύουμε ότι πάσχουμε από κατάθλιψη, αλλά στην πραγματικότητα, να περνάμε μια περίοδο έντονης θλίψης ή μελαγχολίας. «Ό,τι κι αν συμβαίνει, όλα αντιμετωπίζονται», εξηγεί η κα Μίχα. «Κάθε περίπτωση, βέβαια, με διαφορετικό τρόπο. Η κατάθλιψη δεν μπορεί να υποχωρήσει χωρίς πολύπλευρη, συστηματική παρέμβαση. Αν κάποιος πάσχει από κατάθλιψη, χρειάζεται να απευθυνθεί σε έναν ψυχίατρο, ψυχολόγο ή ψυχοθεραπευτή, με τον οποίο θα μιλήσει για τις σκέψεις και τα συναισθήματα που τον απασχολούν. Μέσα από τη θεραπεία με το λόγο θα μάθει τα συμπτώματα και πώς μπορεί να τα εντοπίσει και επιπλέον, θα αποκτήσει δεξιότητες για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να λύσει τα θέματα που τον απασχολούν. Παράλληλα, ίσως χρειαστεί ο ειδικός να του συστήσει και κάποια φαρμακευτική αγωγή. Το θέμα “φαρμακευτική αγωγή” αποτελεί ένα είδος ταμπού», εξηγεί η ειδικός. «Όμως είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε ότι τα σκευάσματα που ίσως συστήσει ένας επαγγελματίας δίνονται ώστε να ισορροπήσουν οι χημικές ουσίες στον οργανισμό μας και με αυτό τον τρόπο βοηθούν σημαντικά στην ανακούφιση από τα συμπτώματα. Και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει κανείς να τα λαμβάνει με δική του πρωτοβουλία, αφού κάθε ουσία δρα με διαφορετικό τρόπο, τον οποίο γνωρίζει καλά μόνο ένας επαγγελματίας της ψυχικής υγείας».
"ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΗΝ ΕΧΩ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ, ΑΛΛΑ ΑΥΤΟ ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ ΔΕΝ ΥΠΟΦΕΡΩ"
Διαβάζοντας αυτό το κείμενο βεβαιώθηκες πως αυτό που περνάς δεν είναι κατάθλιψη, αλλά και πάλι, αισθάνεσαι ότι δεν μπορείς να αντέξεις όλο αυτό το βάρος που σηκώνεις. Ίσως ήρθε η στιγμή να ζητήσεις βοήθεια: θυμήσου ότι δεν είσαι μόνη σου και πως όλα αντιμετωπίζονται, αρκεί να βρούμε τον καλύτερο τρόπο για τον καθέναν μας. Η κα Μίχα απαντά: «Ένα είναι σίγουρο: ότι είμαστε όλοι διαφορετικοί και καθένας μπορεί να βιώνει τα συμπτώματα με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό ο καθένας να επιλέξει την καλύτερη μορφή βοήθειας που ταιριάζει σε εκείνον. Η θεραπεία μέσω του λόγου, είτε αυτή ονομάζεται συμβουλευτική είτε ψυχοθεραπεία, είτε έχει τη μορφή ατομικής ή ομαδικής συνεδρίας είτε αυτοβοήθειας, μπορεί να μας βοηθήσει ώστε να κατανοήσουμε τι μας συμβαίνει και γιατί, αλλά και να μάθουμε πώς θα το επιλύσουμε».
*Σε συνεργασία με την κα Άρτεμη Μίχα, Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια και Επόπτη Συναισθηματικού Τομέα Σφαιρικής Αντιληπτικότητας (www.sferiki.gr)
Πηγή ΤΡΕΛΟ ΓΑΙΔΟΥΡΙ
https://trelogaidouri.blogspot.gr/
Η κα Άρτεμις Μίχα, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια και Επόπτης Συναισθηματικού Τομέα Σφαιρικής Αντιληπτικότητας, εξηγεί πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή.
Πάει καιρός που η Ηλιάννα νιώθει πως κάτι δεν πάει καλά. Τα πρωινά τα περνάει ψάχνοντας τις αγγελίες για δουλειά αν και είναι πλέον σίγουρη ότι το τηλέφωνο δεν πρόκειται να χτυπήσει. Την είχαν καλέσει για δυο συνεντεύξεις πριν από τρεις μήνες, αλλά από τότε τίποτα. Θέλει μόνο να μένει ξαπλωμένη στο κρεβάτι και να βυθίζεται στα όνειρά της. Και πάλι, όμως, το πρωί ξυπνάει πάντα κουρασμένη. Όρεξη για φαγητό, δεν έχει. Ούτε να βγει με τις φίλες της, όπως παλιά. Άλλωστε οι δύο κολλητές της πλέον έχουν αγόρι, αλλά και μόνες τους να κανονίσουν, εκείνη τις συναντάει απρόθυμα και στο τέλος της βραδιάς αισθάνεται το κενό μέσα της ακόμα μεγαλύτερο.
Πρόκειται απλώς για μια περίοδο θλίψης ή μελαγχολίας ή μήπως φλερτάρει επικίνδυνα με την κατάθλιψη; Πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε μια -αντικειμενικά- δύσκολη περίοδο, κατά την οποία βιώνουμε έντονα αρνητικά συναισθήματα, και στην ψυχική διαταραχή που σύμφωνα με παγκόσμιες έρευνες επηρεάζει 1 στα 20 άτομα διεθνώς;
Η κα Άρτεμις Μίχα, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια και Επόπτης Συναισθηματικού Τομέα Σφαιρικής Αντιληπτικότητας (www.sferiki.gr), εξηγεί ποια είναι τα σημάδια που δεν πρέπει να αγνοήσουμε και τα οποία θα πρέπει να μας κινητοποιήσουν ώστε να ζητήσουμε βοήθεια από έναν ειδικό της ψυχικής υγείας αν πιστεύουμε ότι εμείς ή κάποιος δικός μας άνθρωπος πάσχει από κατάθλιψη.
ΟΙ ΔΥΟ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΑ ΕΝΑΣ ΕΙΔΙΚΟΣ
Δύσκολες φάσεις περνάμε όλοι. Ο πόνος, για παράδειγμα, που μας προκαλεί ένας χωρισμός, η απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου ή της δουλειάς μας είναι μεγάλος και χρειάζεται χρόνος ώστε η καρδιά μας να μαλακώσει έπειτα από ένα τέτοιο γεγονός. Όπως όμως εξηγεί η κα Μίχα, κάτι τέτοιο απέχει πολύ από τον ορισμό της κατάθλιψης. Η θλίψη ή η μελαγχολία που ίσως βιώνουμε σε τέτοιες καταστάσεις είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα, μια φυσιολογική αντίδραση όταν συμβαίνει κάτι δυσάρεστο στη ζωή μας. Από την άλλη, η κατάθλιψη είναι μια μονιμότερη διαταραχή που επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας και συνοδεύεται και από σωματικές εκδηλώσεις, ενώ δεν εξαρτάται αναγκαστικά από εξωτερικούς παράγοντες. Τα κριτήρια που τραβούν τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις -την κατάθλιψη και τα έντονα αρνητικά συναισθήματα θλίψης/μελαγχολίας- είναι δύο:
Η ένταση των συμπτωμάτων. Είναι πολύ διαφορετικό να περνάει κανείς μια περίοδο κατά την οποία, για παράδειγμα, βιώνει έντονη θλίψη, από το να πάσχει από κατάθλιψη. Διότι, όπως εξηγεί η κα Μίχα, στη δεύτερη περίπτωση, η ένταση με την οποία βιώνουμε τα αρνητικά συναισθήματα είναι τόσο μεγάλη ώστε αυτά δεν μας αφήνουν να λειτουργούμε σε απλά πράγματα στην καθημερινότητά μας – με απλά λόγια, δεν μπορούμε να κάνουμε βασικά πράγματα, όπως το να φροντίσουμε την καθαριότητά μας, να κάνουμε μπάνιο, να φάμε, να δουλέψουμε ή να κοιμηθούμε. Όμως όταν κάποιος νιώθει συνεχώς μελαγχολία, είναι πολύ εύκολο να την ορίσει ως κατάθλιψη. Νιώθει το βάρος αυτών των συναισθημάτων τόσο μεγάλο ώστε εύκολα μπορεί τα το βαφτίσει κατάθλιψη. Πράγματι, επιβεβαιώνει η κα Μίχα, η διαφορά δεν είναι ευδιάκριτη και εκεί είναι που χρειάζεται η γνώμη ενός ειδικού της ψυχικής υγείας. Ένας ψυχολόγος, ψυχοθεραπευτής ή ψυχίατρος είναι σε θέση να διακρίνει πότε η ένταση των συμπτωμάτων είναι τέτοια ώστε να μιλάμε για κατάθλιψη.
Η διάρκεια των συμπτωμάτων. Η Κατερίνα, μετά το χωρισμό της, την τελευταία εβδομάδα περνάει μια φάση που θέλει συνεχώς να κλαίει. Ξυπνάει το πρωί θλιμμένη και το απόγευμα μόλις γυρίσει από τη δουλειά το πρώτο πράγμα που κάνει μόλις μπει στο σπίτι είναι να ακουμπήσει την πλάτη της στην πόρτα και να ξεσπάσει σε κλάματα. Η Κατερίνα πιστεύει ότι πάσχει από κατάθλιψη. Παρόλα αυτά, όπως εξηγεί η κα Μίχα, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Το ότι όση ώρα είναι στη δουλειά ξεχνιέται και δεν νιώθει την ανάγκη να κλάψει, δείχνει πως αυτό που περνάει δεν είναι κατάθλιψη. «Διότι για να μιλήσουμε για κατάθλιψη, θα πρέπει τα συμπτώματα να διαρκούν πάνω από 2 εβδομάδες, κάθε μέρα ΚΑΙ για το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας».
ΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ
Για να μπορέσει, λοιπόν, ο ειδικός της ψυχικής υγείας να καταλήξει στο αν κάποιος πάσχει πράγματι από κατάθλιψη ή περνάει μια φυσιολογική περίοδο κατά την οποία βιώνει θλίψη ή μελαγχολία, εξετάζει τα συμπτώματα που εμφανίζονται, αξιολογώντας τα πάντα σε σχέση με την ένταση και τη διάρκειά τους. Σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-IV) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας, για να μιλήσουμε για κατάθλιψη, χρειάζεται κάποιος να εκδηλώνει τουλάχιστον 5 από τα παρακάτω συμπτώματα, για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα.
Να νιώθει θλίψη ή μια αίσθηση κενού για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Η Κωνσταντίνα ανησυχεί πως ο Ηλίας, ο άντρας της, ίσως πάσχει από κατάθλιψη γιατί εδώ και καιρό δεν βλέπει κανένα νόημα στη δουλειά του. Δεν θέλει να πηγαίνει στη δουλειά, συνεχώς νιώθει πεσμένος γιατί πιστεύει πως ό,τι και να κάνει στο γραφείο «τίποτα δεν αλλάζει», ενώ η κακή του διάθεση φυσικά γυρίζει και στο σπίτι μαζί του. Όμως, όπως εξηγεί η κα Μίχα, το ότι παρόλα αυτά, ο Ηλίας απολαμβάνει πραγματικά το χρόνο που περνάει με τα παιδιά τους και ασχολείται με το διάβασμα και το παιχνίδι τους με χαρά, είναι δείγμα του ότι αυτή η αίσθηση κενού δεν είναι γενικευμένη ώστε να μιλάμε για κατάθλιψη.Να νιώθει απαισιοδοξία, αναξιότητα ή υπερβολική ενοχή για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Είσαι μόνη σου σχεδόν τρία χρόνια και είσαι πεπεισμένη πια πως αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει . Έχεις βγει πολλά ραντεβού, έχεις αφήσει στην άκρη πολλές από τις «προδιαγραφές» που παλιά θεωρούσες απαραίτητες για να κάνεις σχέση, αλλά πλέον απλώς δεν πιστεύεις ότι υπάρχει περίπτωση να βρεις έναν σύντροφο με τον οποίο θα κάνεις μια ουσιαστική σχέση. Και εννοείται ότι όλο αυτό σε έχει ρίξει ψυχολογικά τόσο πολύ ώστε σπάνια έχεις καλή διάθεση, ενώ έχεις αρχίσει να πιστεύεις ότι μάλλον εσύ φταις που δεν βρίσκεις σύντροφο. Αν όμως αυτή η απαισιοδοξία αφορά μόνο το κομμάτι της προσωπικής σου ζωής και, αντίθετα, όσον αφορά τα επαγγελματικά σου τα πηγαίνεις περίφημα και μάλιστα αντλείς χαρά από τη δουλειά σου, μην βιαστείς να βάλεις τσεκ σε αυτό το σύμπτωμα της κατάθλιψης. Σύμφωνα με την κα Μίχα, «η κατάθλιψη διαστρεβλώνει τον τρόπο που βλέπει κανείς τον εαυτό του, τους γύρω του, ολόκληρη τη ζωή του». Αν υπάρχει έστω ένα πράγμα που σε βγάζει από την «γκρίζα ζώνη» της θλίψης, αυτό σημαίνει πως δεν πρόκειται για κατάθλιψη.Να παρουσιάζει απώλεια ενδιαφέροντος για όλες ή σχεδόν όλες τις δραστηριότητες της καθημερινότητας, για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Μέχρι τώρα, όποτε σου συνέβαινε κάτι άσχημο, έπαιρνες την κολλητή σου τηλέφωνο, δίνατε ραντεβού για σινεμά και μετά το καθιερωμένο ποτάκι, όλα έμοιαζαν να είναι έναν τόνο λιγότερο μαύρα. Πλέον όμως δεν έχεις διάθεση ούτε για αυτό. Σκέψου όμως, έχεις χάσει το ενδιαφέρον σου για τα πάντα ή μήπως η προοπτική να φύγεις ένα σαββατοκύριακο με τον καλό σου είναι πράγματι ικανή να σε κάνει να χαμογελάσεις; Μόνο αν τίποτα ή σχεδόν τίποτα δεν σου δίνει πλέον ικανοποίηση, ευχαρίστηση και χαρά και αν αυτό συμβαίνει για τουλάχιστον μισό μήνα, κάθε μέρα και σχεδόν όλη τη μέρα, ίσως ένας ειδικός να θεωρήσει πως μπορεί αυτό να αποτελεί σύμπτωμα κατάθλιψης…Να εμφανίζει κόπωση και απώλεια ενεργητικότητας σχεδόν κάθε μέρα. Σίγουρα υπάρχουν περίοδοι που ακόμα και μετά από αρκετές ώρες ύπνου ξυπνάς εξίσου κουρασμένη όσο και πριν κοιμηθείς. Όταν όμως πρόκειται για κατάθλιψη, εξηγεί η κα Μίχα, νιώθουμε ότι τα αποθέματα ενέργειάς μας έχουν στερέψει σε τέτοιο βαθμό ώστε όλα μοιάζουν να κινούνται εξαιρετικά αργά. Αν κάποιος πάσχει από κατάθλιψη, εγκλωβίζεται στις αρνητικές του σκέψεις και ολόκληρη η ζωή του μοιάζει με αργό κινηματογραφικό πλάνο. Και εδώ, όπως και στα υπόλοιπα συμπτώματα, ο ειδικός μπορεί να αξιολογήσει με ασφάλεια την ένταση και τη διάρκεια της συγκεκριμένης αίσθησης.Να παρουσιάζει δυσκολία στη συγκέντρωση, στη σκέψη ή/και στη λήψη αποφάσεων για περισσότερο από 2 εβδομάδες, σχεδόν ολόκληρη τη μέρα και κάθε μέρα. Βρίσκεσαι στο γραφείο σου, έχεις σκύψει το κεφάλι, νιώθεις σαν να είσαι χαμένη στις σκέψεις σου, ενώ σου είναι αδύνατο ακόμα και το να αποφασίσεις αν θα κοιτάξεις πρώτα τα μέιλ σου ή θα τελειώσεις το project που περιμένει η διευθύντριά σου. Και αυτό συμβαίνει πια πολύ συχνά. Αν αυτό ήταν πλάνο κινηματογραφικής ταινίας, ένας ειδικός της ψυχικής υγείας θα έκανε zoom και θα έψαχνε αν όλο αυτό, για παράδειγμα, έχει ξεκινήσει από τα αρνητικά σχόλια που άκουσες από τη διευθύντριά σου για την απόδοσή σου. Γιατί σε αυτή την περίπτωση, δεν πρόκειται για σύμπτωμα κατάθλιψης, αλλά για μια φυσιολογική αντίδραση. Αν όμως στο μεγαλύτερο πλάνο εντόπιζε πως σου είναι αδύνατο να συγκεντρωθείς ακόμα και στα πιο απλά πράγματα και πως αδυνατείς να πάρεις αποφάσεις για τα πάντα, θα το αξιολογούσε ανάλογα.Να εκδηλώνει έντονη και συνεχή ανησυχία ή ψυχοκινητική διέγερση μόνιμα και για μεγάλο διάστημα. Αν είσαι ταραγμένη, νευρική και ανήσυχη γιατί συνέβη κάτι, αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό. Αν όμως νιώθεις και συμπεριφέρεσαι έτσι για μεγάλο διάστημα, καθημερινά και σχεδόν όλη τη μέρα, τότε ίσως ένας ειδικός να χρειαστεί να το αξιολογήσει ανάλογα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πολλές φορές είναι πιο εύκολο μια τέτοια συμπεριφορά να γίνει αντιληπτή από τους άλλους γύρω μας, παρά να την συνειδητοποιήσουμε εμείς οι ίδιοι. Γι’ αυτό, αν πιστεύεις ότι η κολλητή σου ίσως έχει κατάθλιψη, έχε τα μάτια σου ανοιχτά…Να έχει διαταραχές στον ύπνο: είτε υπερυπνία είτε αϋπνία. Το διάστημα που η Λίνα δεν τα πήγαινε καλά με το αγόρι της, όταν το έβλεπε πως σύντομα θα χώριζαν, τα περισσότερα βράδια αργούσε πολύ να την πάρει ο ύπνος, ενώ ξυπνούσε μέσα στη νύχτα και μετά δυσκολευόταν να ξανακοιμηθεί. Κι αυτό συνέβαινε ακόμα και τις μέρες που ήταν πάρα πολύ κουρασμένη. Είναι όμως αυτό αρκετό ώστε να θεωρήσει κανείς πως η Λίνα πάσχει από κατάθλιψη; Αυτό εξαρτάται, όπως εξηγεί η κα Μίχα, από την ένταση και τη διάρκεια του συμπτώματος, παράγοντες που θα εξετάσει σε βάθος ένας ειδικός. Αν αυτή η διαταραχή του ύπνου επηρεάζει την καθημερινότητά της (στερώντας της την απαραίτητη ενέργεια), αλλά χωρίς να την εμποδίζει να κάνει βασικά πράγματα, όπως για παράδειγμα να τρώει και να κάνει μπάνιο, και αν η διάρκειά της δεν είναι μεγαλύτερη των 2 εβδομάδων ή άλλες μέρες την εμφανίζει και άλλες όχι, τότε πιθανότατα πρόκειται για μια φυσιολογική αντίδραση και όχι για κατάθλιψη.Να παρουσιάζει διαταραχές στην όρεξη. Όταν ο Μάκης απολύθηκε από τη δουλειά του έχασε κάθε όρεξη για φαγητό. Τα τρία βασικά γεύματα της ημέρας ούτε καν περνούσαν από το μυαλό του, αλλά κάποια στιγμή μέσα στην ημέρα όλο και κάτι πρόχειρο θα τσιμπούσε. Και αυτό είναι που διαχωρίζει την περίπτωσή του από εκείνη της Ζένιας, η οποία έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε να μην αναζητά καν κάτι να φάει για μεγάλο διάστημα. Για να μιλήσουμε για σύμπτωμα κατάθλιψης, τονίζει η ειδικός, θα πρέπει να έχουμε να κάνουμε με μια σημαντική απώλεια βάρους και σε κάθε περίπτωση, όχι λόγω κάποιας δίαιτας ή διατροφής. Ή μπορεί να συμβεί ακριβώς το αντίθετο: κάποιος που υποφέρει από κατάθλιψη ενδέχεται να πάρει μεγάλο βάρος, περισσότερο από 5% σε έναν μήνα. Και σε αυτή την περίπτωση, ένας ψυχοθεραπευτής, ψυχολόγος ή ψυχίατρος θα εξετάσει αν αυτό οφείλεται σε κάποιο σημαντικό και συγκεκριμένο λόγο ή όχι, προκειμένου να βεβαιωθεί για το αν αυτό συνιστά σύμπτωμα κατάθλιψης.Να έχει επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας. Όταν κάποιος περνάει μια δύσκολη περίοδο κατά την οποία βιώνει έντονη θλίψη ή μελαγχολία, μπορεί πράγματι να σκέφτεται τον θάνατο με ανακούφιση. Είναι όμως πολύ διαφορετικό αυτό, επισημαίνει η κα Μίχα, το να σου περάσει δηλαδή σαν σκέψη ή ακόμα και να το επιχειρήσεις, από το να σου απασχολούν το μυαλό συνεχώς τέτοιες σκέψεις. Μόνο στη δεύτερη περίπτωση μιλάμε για κατάθλιψη.Να έχει χρόνιους πόνους ή επίμονα σωματικά συμπτώματα. Όταν δεν είμαστε καλά ψυχολογικά, δεν είναι παράξενο αυτό να αντανακλάται και στο σώμα μας. Μπορεί, για παράδειγμα, να αρρωσταίνουμε πιο εύκολα, να έχουμε πονοκεφάλους, ενοχλήσεις στο έντερο ή μια γενική ατονία και αδυναμία... Στην περίπτωση όμως της κατάθλιψης, τα σωματικά συμπτώματα είναι τόσο συχνά και σε τέτοια ένταση ώστε χρειάζεται συχνά κανείς να απευθύνεται σε κάποιο γιατρό ή νοσοκομείο. Επιπλέον, σε αυτές τις περιπτώσεις τα συμπτώματα δεν συνδέονται με κάποια παθολογία, ούτε αποδίδονται σε άγχος ή κόπωση.
Όπως τονίζει ξανά η ειδικός, για να φτάσουμε σε σημείο να μιλήσουμε για κατάθλιψη, δεν αρκεί κάποιος να έχει δύο ή τρία από τα παραπάνω συμπτώματα: είναι απαραίτητο να εμφανίζονται τουλάχιστον 5 από αυτά τα συμπτώματα και επιπλέον να διαρκούν όλα πάνω από 15 μέρες, κάθε μέρα για σχεδόν ολόκληρη την ημέρα.
ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΖΗΤΗΣΕΙΣ ΒΟΗΘΕΙΑ
Μπορεί λοιπόν όλοι μας, εμείς οι ίδιοι ή κάποιος κοντινός μας άνθρωπος, να έχουμε φτάσει σε κάποια φάση της ζωής μας να νιώσουμε τόσο μεγάλη απόγνωση ώστε να πιστεύουμε ότι πάσχουμε από κατάθλιψη, αλλά στην πραγματικότητα, να περνάμε μια περίοδο έντονης θλίψης ή μελαγχολίας. «Ό,τι κι αν συμβαίνει, όλα αντιμετωπίζονται», εξηγεί η κα Μίχα. «Κάθε περίπτωση, βέβαια, με διαφορετικό τρόπο. Η κατάθλιψη δεν μπορεί να υποχωρήσει χωρίς πολύπλευρη, συστηματική παρέμβαση. Αν κάποιος πάσχει από κατάθλιψη, χρειάζεται να απευθυνθεί σε έναν ψυχίατρο, ψυχολόγο ή ψυχοθεραπευτή, με τον οποίο θα μιλήσει για τις σκέψεις και τα συναισθήματα που τον απασχολούν. Μέσα από τη θεραπεία με το λόγο θα μάθει τα συμπτώματα και πώς μπορεί να τα εντοπίσει και επιπλέον, θα αποκτήσει δεξιότητες για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να λύσει τα θέματα που τον απασχολούν. Παράλληλα, ίσως χρειαστεί ο ειδικός να του συστήσει και κάποια φαρμακευτική αγωγή. Το θέμα “φαρμακευτική αγωγή” αποτελεί ένα είδος ταμπού», εξηγεί η ειδικός. «Όμως είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε ότι τα σκευάσματα που ίσως συστήσει ένας επαγγελματίας δίνονται ώστε να ισορροπήσουν οι χημικές ουσίες στον οργανισμό μας και με αυτό τον τρόπο βοηθούν σημαντικά στην ανακούφιση από τα συμπτώματα. Και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει κανείς να τα λαμβάνει με δική του πρωτοβουλία, αφού κάθε ουσία δρα με διαφορετικό τρόπο, τον οποίο γνωρίζει καλά μόνο ένας επαγγελματίας της ψυχικής υγείας».
"ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΗΝ ΕΧΩ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ, ΑΛΛΑ ΑΥΤΟ ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ ΔΕΝ ΥΠΟΦΕΡΩ"
Διαβάζοντας αυτό το κείμενο βεβαιώθηκες πως αυτό που περνάς δεν είναι κατάθλιψη, αλλά και πάλι, αισθάνεσαι ότι δεν μπορείς να αντέξεις όλο αυτό το βάρος που σηκώνεις. Ίσως ήρθε η στιγμή να ζητήσεις βοήθεια: θυμήσου ότι δεν είσαι μόνη σου και πως όλα αντιμετωπίζονται, αρκεί να βρούμε τον καλύτερο τρόπο για τον καθέναν μας. Η κα Μίχα απαντά: «Ένα είναι σίγουρο: ότι είμαστε όλοι διαφορετικοί και καθένας μπορεί να βιώνει τα συμπτώματα με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό ο καθένας να επιλέξει την καλύτερη μορφή βοήθειας που ταιριάζει σε εκείνον. Η θεραπεία μέσω του λόγου, είτε αυτή ονομάζεται συμβουλευτική είτε ψυχοθεραπεία, είτε έχει τη μορφή ατομικής ή ομαδικής συνεδρίας είτε αυτοβοήθειας, μπορεί να μας βοηθήσει ώστε να κατανοήσουμε τι μας συμβαίνει και γιατί, αλλά και να μάθουμε πώς θα το επιλύσουμε».
*Σε συνεργασία με την κα Άρτεμη Μίχα, Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια και Επόπτη Συναισθηματικού Τομέα Σφαιρικής Αντιληπτικότητας (www.sferiki.gr)
Πηγή ΤΡΕΛΟ ΓΑΙΔΟΥΡΙ
https://trelogaidouri.blogspot.gr/
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Σε αναζήτηση του πυρηνικού δόγματος της Βόρειας Κορέας
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
