2017-12-25 14:26:08
Μια από τις ωραιότερες χριστουγεννιάτικες ιστορίες έχει να κάνει με ένα μακρινό ταξίδι και τρία ιδιαίτερα δώρα Μόνο που η προσφορά προς το Θείο Βρέφος είχε και ένα δεύτερο, σαφώς σκοτεινότερο, σκέλος, καθώς έγινε σε χρόνια δύσκολα και εξόχως τραγικά.
Κι έτσι η περιπέτεια των τριών σοφών που ακολουθούν το λαμπρότερο αστέρι του ουρανού και έρχονται από τα βάθη της Ανατολής για να προσκυνήσουν τον Υιό του Θεού είναι συνυφασμένη με τα πεπραγμένα του βασιλιά Ηρώδη και τα όσα ζοφερά επιφύλασσε για το ιδιαίτερο αυτό νεογέννητο αγόρι.
Τρεις μάγοι λοιπόν, ή τρεις σοφοί ή ακόμα και τρεις βασιλιάδες σε άλλες χριστιανικές παραδόσεις, ήρθαν από τα πέρατα του κόσμου για να επισκεφτούν τον Ιησού μετά τη γέννα του, φέρνοντάς του τρία συμβολικά δώρα.
Μόνο που η γνωστή σε όλους μας ιστορία, συνυφασμένη με τα Χριστούγεννα και την ίδια τη χριστιανική θρησκεία, δεν αναφέρεται πουθενά στην Καινή Διαθήκη. Μόνο ο Ματθαίος λέει λίγα πράγματα, κι αυτό είναι όλο!
Ακόμα και το γεγονός ότι ήταν τρεις οι μάγοι είναι μια συνεπαγωγή, ένας λογικός συμπερασμός από το γεγονός ότι τα δώρα ήταν τρία. Ήταν η χριστιανική παράδοση ανά τους αιώνες αυτή που συμπλήρωσε τα κενά της διήγησης και μας παρέδωσε ολοκληρωμένη την ιστορία, μια από τις πλέον τραγουδισμένες αφηγήσεις των χριστουγεννιάτικων εορτασμών.
Φάτνη χωρίς τρεις μάγους δεν μπορεί εξάλλου να υπάρξει. Μόνο που η ιστορία έχει ίσως περισσότερα κενά απ’ όσα θα θέλαμε ενδεχομένως να δεχτούμε Η σχηματική ιστορία
Σύμφωνα με τον Ματθαίο, το ευαγγέλιο του οποίου είναι το μόνο από τα τέσσερα ευαγγέλια του Κανόνα που αναφέρει τους μάγους, οι φωτισμένες και εξέχουσες αυτές προσωπικότητες έρχονταν από την Ανατολή για να προσκυνήσουν τον βασιλέα των Ιουδαίων. Ο Ματθαίος δεν μας δίνει αριθμό, από την ύπαρξη των τριών δώρων έχουν συναγάγει όμως οι θεολόγοι ότι ήταν πιθανότατα τρεις. Σίγουρα τρεις, στις μέρες μας.
Μας λέει ο ευαγγελιστής στο 2:1-2: «Τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο εἰς Ἱεροσόλυμα λέγοντες· ποῦ ἐστιν ὁ τεχθεὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ».
Σε κάποιες ανατολικές χριστιανικές παραδόσεις εξάλλου οι μάγοι είναι δώδεκα! Στις ίδιες αραμαϊκές παραδόσεις, οι μάγοι είναι βασιλείς χωρών της Ανατολής, μια εκδοχή που συνδέεται ενδεχομένως με τους βιβλικούς Ψαλμούς, όπου διαβάζουμε στο 72:11: «Και θέλουσι προσκυνήσει αυτόν πάντες οι βασιλείς», αλλά και την εβραϊκή παράδοση, όπου όλοι οι βασιλιάδες του κόσμου θα προσκυνήσουν τον Μεσσία (όπως μας λέει ο Ησαΐας στο 60:3: «καὶ πορεύσονται βασιλεῖς τῷ φωτί σου καὶ ἔθνη τῇ λαμπρότητί σου»).
Έτσι μεταφραζόταν η αποσπασματική περιγραφή του Ματθαίου ως το 500 μ.Χ., ως βασιλείς δηλαδή, μονάρχες που θα έρθουν να προσκυνήσουν τον Μεσσία. Μια παράδοση που επιβίωσε τουλάχιστον ως και τον 16ο αιώνα, κάνοντας τον μεταρρυθμιστή Ιωάννη Καλβίνο να διαμαρτυρηθεί: «Το πιο εξωφρενικό τέχνασμα των Παπιστών σε αυτό το θέμα είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι ήταν βασιλείς … Όλοι μπορούμε να γελάσουμε από την ωμή άγνοιά τους».
Οι μάγοι άλλοτε αναφέρονταν λοιπόν ως βασιλιάδες και άλλοτε ως σοφοί. Αλλά και στις λατινικές μεταφράσεις της Αγίας Γραφής αποκαλούνται «magi», πληθυντικός του «magus», που αντλεί φυσικά τη σημασία του από την ελληνική λέξη «μάγος». Για μάγους κάνει άλλωστε λόγο και ο ίδιος ο Ματθαίος. Αλλά και η δική μας λέξη είναι πιθανότατα δάνειο από τα αρχαία περσικά, εκεί όπου «μάγος» ήταν η ιερατική κάστα μέσα στην οποία γεννήθηκε ο ίδιος ο Ζωροάστρης.
Οι ιερείς αυτής της κάστας ήταν γνωστό πως μελετούσαν τα άστρα και είχαν αποκτήσει ευρύτερη φήμη για τις αστρονομικές ανακαλύψεις τους και τις αστρολογικές ερμηνείες που απέδιδαν στον κόσμο. Οι μάγοι ήταν πιθανότατα οι πέρσες σοφοί της εποχής, εμπειρικοί επιστήμονες δηλαδή σε χρόνια που ούτε ο όρος δεν υπήρχε.
Ο ζωροαστρισμός απαγόρευε εξάλλου τη μαγεία. Μάγοι δεν ήταν λοιπόν με τη σημερινή έννοια παρά σοφοί μελετητές των άστρων, που στα χρόνια τους γίνονταν ακόμα και βασιλικοί σύμβουλοι. Κάποιες από τις πρώτες μάλιστα μεταφράσεις της Αγίας Γραφής στα αγγλικά δεν έχουν κανένα πρόβλημα να τους αποκαλέσουν «αστρολόγους», αφού αυτό πρέπει να ήταν. Αστρολόγοι με την αρχαία έννοια του όρου όμως, που γειτνιάζει με τους σημερινούς αστρονόμους…
Ποιοι ήταν
Η Καινή Διαθήκη δεν μας δίνει επίσης κανένα όνομα των μάγων. Και ήταν οι μεταγενέστερες παραδόσεις και οι θρύλοι αυτοί που θα τους έδιναν αρκετά ονόματα. Και τρία εξ αυτών επιβίωσαν τόσο στην παράδοση των ορθόδοξων όσο και των καθολικών χριστιανών, οι γνωστοί μας Μελχιώρ, Γασπάρ και Βαλτασάρ.
Ο Μελχιώρ (ή Μελιχιώρ στις παλαιότερες εκδοχές) αναγνωρίστηκε από τους βιβλικούς μελετητές ως πέρσης λόγιος, ο Γασπάρ (αλλά και Κασπάρ ή Γκασπάρ σε άλλες μεταφράσεις) ως ινδός σοφός και ο Βαλτασάρ (ή Μπαλτάζαρ) ως βαβυλώνιος λόγιος.
Η εγκυκλοπαίδεια «Britannica» μας λέει ακόμα και σήμερα: «Σύμφωνα με τη δυτική εκκλησιαστική παράδοση, ο Βαλτασάρ απεικονίζεται συχνά ως βασιλιάς της Αραβίας, ο Μελχιώρ ως βασιλιάς της Περσίας και ο Γασπάρ ως βασιλιάς της Ινδίας». Οι ξένες μεταφράσεις προέρχονται πιθανότατα, καθώς συναίνεση δεν υπάρχει, από ένα ελληνικό χειρόγραφο που συντάχθηκε στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 500 μ.Χ. και μεταφράστηκε στα λατινικά ως «Excerpta Latina Barbari».
Ένα δεύτερο ελληνικό ντοκουμέντο του 8ου αιώνα συνέχισε την παράδοση των τριών βασιλιάδων, δίνοντάς μας περισσότερες λεπτομέρειες. Διαφορετικά χριστιανικά δόγματα έχουν εντελώς διαφορετικές ερμηνείες αλλά και ονόματα για τους σοφούς μάγους ή τους βασιλιάδες, καθώς οι αρχαίες πηγές που τους περιγράφουν ήταν πολλές και διάφορες για να διαλέξει ο εκάστοτε μελετητής.
Η φράση του Ματθαίου «ἀπὸ ἀνατολῶν» είναι άλλωστε η μόνη πρωτογενής πληροφορία που μας δίνει ο ευαγγελιστής για τη χώρα προέλευσής τους. Κάποιοι έχουν υποδείξει έτσι την τεράστια Παρθική Αυτοκρατορία, που κατείχε εκείνη την εποχή όλα σχεδόν τα εδάφη ανατολικά της Ιουδαίας και της Συρίας και παρά την ανοχή που έδειχνε στις άλλες θρησκευτικές παραδόσεις, η επικρατούσα θρησκεία ήταν ο ζωροαστρισμός. Και το ιερατείο το αποτελούσαν, όπως είπαμε, οι «μάγοι»!
Παραδοσιακά, θεωρούνταν πως οι μάγοι ήταν ένας Βαβυλώνιος, ένας Πέρσης και ένας Ιουδαίος της Υεμένης (οι βασιλιάδες της Υεμένης ήταν τότε εβραίοι), μια άποψη που αναπτύχθηκε από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. και επικράτησε για κάμποσο καιρό.
Εξίσου προβληματικά είναι και τα κίνητρα για το μεγάλο αυτό ταξίδι, καθώς ο Ματθαίος δεν μας λέει τίποτα απολύτως. «Εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ», αναφέρει απλώς ο ευαγγελιστής, βλέπαμε το αστέρι του δηλαδή από την Ανατολή και ήρθαμε να τον προσκυνήσουμε. Αυτό το αστέρι, το Άστρο της Βηθλεέμ σήμερα, ήταν στα πρωτοχριστιανικά χρόνια το Άστρο του Δαυΐδ, μιας και ο Ιησούς ήταν ο βασιλιάς των Ιουδαίων.
Ακόμα και στη ζωροαστρική παράδοση υπήρχε μια σχετική προφητεία, κι έτσι κάποιοι θεώρησαν πως ήταν στο πλαίσιο του ζωροαστρισμού που έλαβε χώρα το μακρινό ταξίδι. Ακόμα και εντός του ίδιου του χριστιανισμού δεν υπήρχε συναίνεση γιατί μπήκαν σε τόσο κόπο οι τρεις μάγοι, μια ιστορία εξάλλου με τόσα κενά που έπρεπε ο καθείς να συμπληρώσει με τα δικά του…
Τι απέγιναν οι σοφοί
Όπως ξέρουμε από τον Ματθαίο, οι μάγοι επέστρεψαν από άλλο δρόμο στις πατρίδες τους για να αποφύγουν τον Ηρώδη που καραδοκούσε. Μας λέει στο 2:21-13: «καὶ χρηματισθέντες κατ᾿ ὄναρ μὴ ἀνακάμψαι πρὸς Ἡρῴδην, δι᾿ ἄλλης ὁδοῦ ἀνεχώρησαν εἰς τὴν χώραν αὐτῶν. Ἀναχωρησάντων δὲ αὐτῶν ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ᾿ ὄναρ τῷ Ἰωσὴφ λέγων· ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, καὶ ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἂν εἴπω σοι· μέλλει γὰρ Ἡρῴδης ζητεῖν τὸ παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό».
Όπως είναι φυσικό, υπάρχουν άλλες τόσες εκδοχές για το τι απέγιναν οι μάγοι μετά την κοσμοϊστορική επίσκεψη. Μία από αυτές μας λέει πως ένας από τους μάγους βαφτίστηκε τελικά χριστιανός από τον Άγιο Θωμά κατά την επιστροφή του στην Ινδία.
Άλλη πάλι εκδοχή ομολογεί πως τα απομεινάρια τους βρέθηκαν από την Αγία Ελένη και μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, απ’ όπου βρήκαν κάποια στιγμή τον δρόμο τους προς τη Γερμανία, όπου φυλάσσονται μέχρι σήμερα στον Καθεδρικό της Κολονίας (Λειψανοθήκη των Τριών Βασιλιάδων).
Οι οπαδοί του ζωροαστρισμού έχουν επιδράσει αναμφίβολα, όπως παραδέχονται σήμερα πλήθος βιβλικών ιστορικών, στην ιστορία των τριών μάγων. Ακόμα και πανάρχαιος περσικός μύθος υπήρχε για μάγους και αστέρι, το οποίο προφήτευε τη γέννηση ενός πανίσχυρου ηγεμόνα με θεϊκή προέλευση.
Άλλοι πάλι μελετητές μας λένε πως η βάση της ιστορίας των τριών μάγων δεν αποκλείεται καθόλου να έλκει την καταγωγή της από το ταξίδι στη Ρώμη του βασιλιά Τιριδάτη Α’ της Αρμενίας, ιδρυτή της δυναστείας των Αρσακιδών της Αρμενίας, ο οποίος πήρε μαζί του τους σοφούς μάγους του για να εμφανιστεί ενώπιον του αυτοκράτορα Νέρωνα κατά το 66 μ.Χ., λίγα χρόνια μετά τη συγγραφή του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.
Ακόμα και με την ινδική παράδοση έχουν συνδεθεί οι τρεις μάγοι, καθώς είναι γνωστό ότι το ινδικό εμπόριο έφτανε ως τη Μεσόγειο και ένα καλό τμήμα των εμπορικών δραστηριοτήτων των λαών της Μεσογείου και της Ανατολής περνούσε μέσα από την Ιερουσαλήμ. Σε αυτή την εκδοχή, οι τρεις μάγοι δεν ήταν παρά οι «μεγάλοι σοφοί της Ινδίας»…
Δώρα και προσκύνημα
«Καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν οἰκίαν εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ, καὶ ἀνοίξαντες τοὺς θησαυροὺς αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν», αποκαλύπτει ο Ματθαίος στο 2:11, δείχνοντας την ευσέβεια με την οποία περιέβαλλαν οι μάγοι το Θείο Βρέφος.
Αυτή η πρακτική του σεβασμού και του προσκυνήματος, από κοινού με τη διήγηση του Λουκά για τη θεία γέννηση, είχε σημαντικότατη επίδραση στις θρησκευτικές πρακτικές του χριστιανισμού. Το γονάτισμα και το προσκύνημα υιοθετήθηκαν κατά τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους ως ενδείξεις απόλυτου σεβασμού και έχουν επιβιώσει ακόμα και σήμερα σε κάποιες χριστιανικές παραδόσεις της Ανατολής, ιδιαίτερα κατά τη Σαρακοστή.
Οι τρεις μάγοι απέκτησαν προοδευτικά και διακριτά χαρακτηριστικά στον χριστιανισμό, αντιπροσωπεύοντας κάποιες φορές τα τρία στάδια της ενηλικίωσης του ανθρώπου, αλλά και τρεις γεωγραφικές ή πολιτισμικές περιοχές και πολλές ακόμα τριάδες.
Ο Κασπάρ απεικονιζόταν συνήθως ως ηλικιωμένος, με μια λευκή γενειάδα, δίνοντας στο θείο βρέφος χρυσό ως δώρο. Κι αυτό γιατί σε κάποιες πηγές αναφέρεται ως «βασιλιάς της Ταρσού», της γης των εμπόρων (στη Μικρά Ασία). Ο Κασπάρ είναι ο πρώτος που γονατίζει ενώπιον του Ιησού.
Ακολουθεί ο Μελχιώρ, ένας μεσόκοπος άντρας, που φέρνει το λιβάνι από τη χώρα του, την Αραβία, και τρίτος γονατίζει ο Βαλτασάρ, ο νεαρός άντρας των αναπαραστάσεων, που απεικονίζεται συνήθως (αν και όχι πάντα) ως σκουρόχρωμος. Αυτός φέρνει μύρο (σμύρνα) από το Σαββά (τη σημερινή νότια Υεμένη).
Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν πως οι ηλικίες τους είναι στα 60, 40 και 20 χρόνια, αντίστοιχα, εκφράζοντας τρία χαρακτηριστικά στάδια στη ζωή του ανθρώπου. Αλλά και για τον Βαλτασάρ φαίνεται να συμφωνεί η χριστιανική γραμματεία πως μας έρχεται από την Αιθιοπία ή κάποια άλλη αφρικανική χώρα, γι’ αυτό και απεικονίζεται ως μέλος της μαύρης φυλής.
Ο «μαύρος μάγος» γεννήθηκε ωστόσο στη βόρεια Ευρώπη εκατονταετίες αργότερα, καθώς οι αγιογραφίες των λαών του ευρωπαϊκού Βορρά αρχίζουν να τον παρουσιάζουν ως μαύρο από τις αρχές του 12ου αιώνα, μια αναπαράσταση που γενικεύτηκε ως τον 15ο αιώνα και καθιερώθηκε τελικά στη δυτική εκκλησία.
Ο Ματθαίος μας μιλάει όμως με ακρίβεια για τα δώρα τους: «χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν» έφεραν στο Θείο Βρέφος. Εξίσου αναρίθμητες υποθέσεις έχουν διατυπωθεί για το νόημα και τον συμβολισμό αυτών των δώρων. Την ώρα που ο χρυσός είναι πρόδηλος και δεν απαιτεί μεγάλη ανάλυση, είναι το λιβάνι και το μύρο που αποτελούν ιστορική πρόκληση.
Οι περισσότεροι θεολόγοι των πρώτων αιώνων του χριστιανισμού συμφωνούν πάντως πως και τα τρία δώρα ήταν οι συνήθεις προσφορές που δίνονταν σε βασιλιάδες. Το μύρο χρησιμοποιούνταν ως λάδι χρίσματος και από το λιβάνι έφτιαχναν αρώματα. Όσο για τον χρυσό, ήταν πάντα πολύτιμος.
Ο Ματθαίος ωστόσο ήθελε πιθανότατα να προσδώσει και ένα συμβολικό, πνευματικό, νόημα στα δώρα. Ο χρυσός είναι σε αυτή τη γραμμή σκέψης σύμβολο της επίγειας βασιλείας, το λιβάνι (ως θυμίαμα) θείο σύμβολο και το μύρο (η σμύρνα, η αρωματική ρητίνη) σύμβολο του θανάτου. Αυτό μας λέει και ο Ωριγένης σε ένα από τα εξηγητικά του έργα («Κατά Κέλσου»): «ο χρυσός, όπως σε βασιλιά, το μύρο, όπως σε κάποιον που ήταν θνητός, και το λιβάνι, όπως σε έναν Θεό».
Βασιλιάς και Θεός και θυσία, αυτό φαίνεται να είναι το μυστικό νόημα των τριών δώρων, αποκαλύπτοντας τη διττή φύση του Θεανθρώπου, αλλά και τη σταύρωσή του, την ύψιστη θυσία του για την ανθρωπότητα. Άλλοι πάλι θεολόγοι ερμηνεύουν πιο πραγματιστικά τα τρία δώρα, με τον χρυσό να συμβολίζει την αρετή, το λιβάνι την προσευχή και το μύρο τα (θεία) πάθη.
Το μύρο χρησιμοποιούνταν εξάλλου τόσο στις κηδείες όσο και στις ταριχεύσεις (ως έλαιο) μέχρι και τον 15ο αιώνα. Αλλά και ο βασιλιάς Σέλευκος Β’ Καλλίνικος είχε προσφέρει χρυσό, λιβάνι και μύρο στον Απόλλωνα, στον ναό του στη Μίλητο κατά το 243 π.Χ., δεν αποκλείεται λοιπόν να ήταν παραδεδομένη πρακτική προσφοράς μέχρι και τα χρόνια του ευαγγελιστή Ματθαίου.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος υποδεικνύει ότι αυτά τα τρία δώρα δεν ήταν κατάλληλα μόνο για βασιλιάδες, αλλά και για θεότητες, υποθέτοντας πως οι μάγοι προσκύνησαν τον Ιησού όχι ως βασιλιά, αλλά ως Θεό.
Όσο για το τι απέγιναν αυτά τα δώρα, και πάλι δεν μας λένε τίποτα οι Γραφές, αφήνοντας την πλούσια εκκλησιαστική παράδοση να καλύψει κι αυτά τα κενά. Σύμφωνα με μία εκδοχή, ο χρυσός κλάπηκε από δύο κλέφτες, οι οποίοι σταυρώθηκαν αργότερα πλάι στον Ιησού. Άλλη άποψη θέλει τον χρυσό να τον εμπιστεύονται στον Ιούδα, ο οποίος τον κατασπατάλησε για τους δικούς του σκοπούς. Μια τρίτη μας λέει πως αυτό το χρυσάφι χρηματοδότησε το εσπευσμένο πέρασμα του Ιωσήφ και της Μαρίας από τη Βηθλεέμ στην Αίγυπτο για να γλιτώσουν από τα δολοφονικά σχέδια του Ηρώδη.
Η παράδοση θέλει το μύρο να χρησιμοποιείται ως νεκρώσιμο έλαιο μετά τη σταύρωση του Ιησού. Μια χρυσή θήκη του 15ου αιώνα που περιέχει τα Δώρα των Μάγων φυλάσσεται ακόμα και σήμερα στην Ιερά Μονή Αγίου Παύλου στο Άγιο Όρος, την οποία είχε δωρίσει στο μοναστήρι η κόρη σέρβου βασιλιά και σύζυγος του σουλτάνου Μουράτ Β’.
Και τι απέγιναν τελικά οι προφητικοί μάγοι; Η Αγία Γραφή κρατά κι εδώ το στόμα της κλειστό, έχουν αναπτυχθεί ωστόσο στους αιώνες δύο επικρατούσες θεωρίες. Οι οποίες μας λένε πως οι αλλόθρησκοι αυτοί μάγοι συγκλονίστηκαν από τη σύντομη επαφή τους με το Θείο Βρέφος και μεταστράφηκαν στον χριστιανισμό. Είτε από μόνοι τους και μάλιστα επιτόπου είτε σε κατοπινές συναντήσεις με κάποιον απόστολο ή και τον ίδιο τον Χριστό.
Και μάλιστα η προσήλωσή τους στη νέα τους θρησκεία ήταν τόσο ισχυρή που ήταν έτοιμοι να υπομείνουν ακόμα και βασανιστήρια για την πίστη τους, αγκαλιάζοντας ολόψυχα την ύψιστη δοκιμασία, να πεθάνουν μαρτυρικά για τον χριστιανισμό…
Tromaktiko
Κι έτσι η περιπέτεια των τριών σοφών που ακολουθούν το λαμπρότερο αστέρι του ουρανού και έρχονται από τα βάθη της Ανατολής για να προσκυνήσουν τον Υιό του Θεού είναι συνυφασμένη με τα πεπραγμένα του βασιλιά Ηρώδη και τα όσα ζοφερά επιφύλασσε για το ιδιαίτερο αυτό νεογέννητο αγόρι.
Τρεις μάγοι λοιπόν, ή τρεις σοφοί ή ακόμα και τρεις βασιλιάδες σε άλλες χριστιανικές παραδόσεις, ήρθαν από τα πέρατα του κόσμου για να επισκεφτούν τον Ιησού μετά τη γέννα του, φέρνοντάς του τρία συμβολικά δώρα.
Μόνο που η γνωστή σε όλους μας ιστορία, συνυφασμένη με τα Χριστούγεννα και την ίδια τη χριστιανική θρησκεία, δεν αναφέρεται πουθενά στην Καινή Διαθήκη. Μόνο ο Ματθαίος λέει λίγα πράγματα, κι αυτό είναι όλο!
Ακόμα και το γεγονός ότι ήταν τρεις οι μάγοι είναι μια συνεπαγωγή, ένας λογικός συμπερασμός από το γεγονός ότι τα δώρα ήταν τρία. Ήταν η χριστιανική παράδοση ανά τους αιώνες αυτή που συμπλήρωσε τα κενά της διήγησης και μας παρέδωσε ολοκληρωμένη την ιστορία, μια από τις πλέον τραγουδισμένες αφηγήσεις των χριστουγεννιάτικων εορτασμών.
Φάτνη χωρίς τρεις μάγους δεν μπορεί εξάλλου να υπάρξει. Μόνο που η ιστορία έχει ίσως περισσότερα κενά απ’ όσα θα θέλαμε ενδεχομένως να δεχτούμε Η σχηματική ιστορία
Σύμφωνα με τον Ματθαίο, το ευαγγέλιο του οποίου είναι το μόνο από τα τέσσερα ευαγγέλια του Κανόνα που αναφέρει τους μάγους, οι φωτισμένες και εξέχουσες αυτές προσωπικότητες έρχονταν από την Ανατολή για να προσκυνήσουν τον βασιλέα των Ιουδαίων. Ο Ματθαίος δεν μας δίνει αριθμό, από την ύπαρξη των τριών δώρων έχουν συναγάγει όμως οι θεολόγοι ότι ήταν πιθανότατα τρεις. Σίγουρα τρεις, στις μέρες μας.
Μας λέει ο ευαγγελιστής στο 2:1-2: «Τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο εἰς Ἱεροσόλυμα λέγοντες· ποῦ ἐστιν ὁ τεχθεὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ».
Σε κάποιες ανατολικές χριστιανικές παραδόσεις εξάλλου οι μάγοι είναι δώδεκα! Στις ίδιες αραμαϊκές παραδόσεις, οι μάγοι είναι βασιλείς χωρών της Ανατολής, μια εκδοχή που συνδέεται ενδεχομένως με τους βιβλικούς Ψαλμούς, όπου διαβάζουμε στο 72:11: «Και θέλουσι προσκυνήσει αυτόν πάντες οι βασιλείς», αλλά και την εβραϊκή παράδοση, όπου όλοι οι βασιλιάδες του κόσμου θα προσκυνήσουν τον Μεσσία (όπως μας λέει ο Ησαΐας στο 60:3: «καὶ πορεύσονται βασιλεῖς τῷ φωτί σου καὶ ἔθνη τῇ λαμπρότητί σου»).
Έτσι μεταφραζόταν η αποσπασματική περιγραφή του Ματθαίου ως το 500 μ.Χ., ως βασιλείς δηλαδή, μονάρχες που θα έρθουν να προσκυνήσουν τον Μεσσία. Μια παράδοση που επιβίωσε τουλάχιστον ως και τον 16ο αιώνα, κάνοντας τον μεταρρυθμιστή Ιωάννη Καλβίνο να διαμαρτυρηθεί: «Το πιο εξωφρενικό τέχνασμα των Παπιστών σε αυτό το θέμα είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι ήταν βασιλείς … Όλοι μπορούμε να γελάσουμε από την ωμή άγνοιά τους».
Οι μάγοι άλλοτε αναφέρονταν λοιπόν ως βασιλιάδες και άλλοτε ως σοφοί. Αλλά και στις λατινικές μεταφράσεις της Αγίας Γραφής αποκαλούνται «magi», πληθυντικός του «magus», που αντλεί φυσικά τη σημασία του από την ελληνική λέξη «μάγος». Για μάγους κάνει άλλωστε λόγο και ο ίδιος ο Ματθαίος. Αλλά και η δική μας λέξη είναι πιθανότατα δάνειο από τα αρχαία περσικά, εκεί όπου «μάγος» ήταν η ιερατική κάστα μέσα στην οποία γεννήθηκε ο ίδιος ο Ζωροάστρης.
Οι ιερείς αυτής της κάστας ήταν γνωστό πως μελετούσαν τα άστρα και είχαν αποκτήσει ευρύτερη φήμη για τις αστρονομικές ανακαλύψεις τους και τις αστρολογικές ερμηνείες που απέδιδαν στον κόσμο. Οι μάγοι ήταν πιθανότατα οι πέρσες σοφοί της εποχής, εμπειρικοί επιστήμονες δηλαδή σε χρόνια που ούτε ο όρος δεν υπήρχε.
Ο ζωροαστρισμός απαγόρευε εξάλλου τη μαγεία. Μάγοι δεν ήταν λοιπόν με τη σημερινή έννοια παρά σοφοί μελετητές των άστρων, που στα χρόνια τους γίνονταν ακόμα και βασιλικοί σύμβουλοι. Κάποιες από τις πρώτες μάλιστα μεταφράσεις της Αγίας Γραφής στα αγγλικά δεν έχουν κανένα πρόβλημα να τους αποκαλέσουν «αστρολόγους», αφού αυτό πρέπει να ήταν. Αστρολόγοι με την αρχαία έννοια του όρου όμως, που γειτνιάζει με τους σημερινούς αστρονόμους…
Ποιοι ήταν
Η Καινή Διαθήκη δεν μας δίνει επίσης κανένα όνομα των μάγων. Και ήταν οι μεταγενέστερες παραδόσεις και οι θρύλοι αυτοί που θα τους έδιναν αρκετά ονόματα. Και τρία εξ αυτών επιβίωσαν τόσο στην παράδοση των ορθόδοξων όσο και των καθολικών χριστιανών, οι γνωστοί μας Μελχιώρ, Γασπάρ και Βαλτασάρ.
Ο Μελχιώρ (ή Μελιχιώρ στις παλαιότερες εκδοχές) αναγνωρίστηκε από τους βιβλικούς μελετητές ως πέρσης λόγιος, ο Γασπάρ (αλλά και Κασπάρ ή Γκασπάρ σε άλλες μεταφράσεις) ως ινδός σοφός και ο Βαλτασάρ (ή Μπαλτάζαρ) ως βαβυλώνιος λόγιος.
Η εγκυκλοπαίδεια «Britannica» μας λέει ακόμα και σήμερα: «Σύμφωνα με τη δυτική εκκλησιαστική παράδοση, ο Βαλτασάρ απεικονίζεται συχνά ως βασιλιάς της Αραβίας, ο Μελχιώρ ως βασιλιάς της Περσίας και ο Γασπάρ ως βασιλιάς της Ινδίας». Οι ξένες μεταφράσεις προέρχονται πιθανότατα, καθώς συναίνεση δεν υπάρχει, από ένα ελληνικό χειρόγραφο που συντάχθηκε στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 500 μ.Χ. και μεταφράστηκε στα λατινικά ως «Excerpta Latina Barbari».
Ένα δεύτερο ελληνικό ντοκουμέντο του 8ου αιώνα συνέχισε την παράδοση των τριών βασιλιάδων, δίνοντάς μας περισσότερες λεπτομέρειες. Διαφορετικά χριστιανικά δόγματα έχουν εντελώς διαφορετικές ερμηνείες αλλά και ονόματα για τους σοφούς μάγους ή τους βασιλιάδες, καθώς οι αρχαίες πηγές που τους περιγράφουν ήταν πολλές και διάφορες για να διαλέξει ο εκάστοτε μελετητής.
Η φράση του Ματθαίου «ἀπὸ ἀνατολῶν» είναι άλλωστε η μόνη πρωτογενής πληροφορία που μας δίνει ο ευαγγελιστής για τη χώρα προέλευσής τους. Κάποιοι έχουν υποδείξει έτσι την τεράστια Παρθική Αυτοκρατορία, που κατείχε εκείνη την εποχή όλα σχεδόν τα εδάφη ανατολικά της Ιουδαίας και της Συρίας και παρά την ανοχή που έδειχνε στις άλλες θρησκευτικές παραδόσεις, η επικρατούσα θρησκεία ήταν ο ζωροαστρισμός. Και το ιερατείο το αποτελούσαν, όπως είπαμε, οι «μάγοι»!
Παραδοσιακά, θεωρούνταν πως οι μάγοι ήταν ένας Βαβυλώνιος, ένας Πέρσης και ένας Ιουδαίος της Υεμένης (οι βασιλιάδες της Υεμένης ήταν τότε εβραίοι), μια άποψη που αναπτύχθηκε από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. και επικράτησε για κάμποσο καιρό.
Εξίσου προβληματικά είναι και τα κίνητρα για το μεγάλο αυτό ταξίδι, καθώς ο Ματθαίος δεν μας λέει τίποτα απολύτως. «Εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ», αναφέρει απλώς ο ευαγγελιστής, βλέπαμε το αστέρι του δηλαδή από την Ανατολή και ήρθαμε να τον προσκυνήσουμε. Αυτό το αστέρι, το Άστρο της Βηθλεέμ σήμερα, ήταν στα πρωτοχριστιανικά χρόνια το Άστρο του Δαυΐδ, μιας και ο Ιησούς ήταν ο βασιλιάς των Ιουδαίων.
Ακόμα και στη ζωροαστρική παράδοση υπήρχε μια σχετική προφητεία, κι έτσι κάποιοι θεώρησαν πως ήταν στο πλαίσιο του ζωροαστρισμού που έλαβε χώρα το μακρινό ταξίδι. Ακόμα και εντός του ίδιου του χριστιανισμού δεν υπήρχε συναίνεση γιατί μπήκαν σε τόσο κόπο οι τρεις μάγοι, μια ιστορία εξάλλου με τόσα κενά που έπρεπε ο καθείς να συμπληρώσει με τα δικά του…
Τι απέγιναν οι σοφοί
Όπως ξέρουμε από τον Ματθαίο, οι μάγοι επέστρεψαν από άλλο δρόμο στις πατρίδες τους για να αποφύγουν τον Ηρώδη που καραδοκούσε. Μας λέει στο 2:21-13: «καὶ χρηματισθέντες κατ᾿ ὄναρ μὴ ἀνακάμψαι πρὸς Ἡρῴδην, δι᾿ ἄλλης ὁδοῦ ἀνεχώρησαν εἰς τὴν χώραν αὐτῶν. Ἀναχωρησάντων δὲ αὐτῶν ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ᾿ ὄναρ τῷ Ἰωσὴφ λέγων· ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, καὶ ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἂν εἴπω σοι· μέλλει γὰρ Ἡρῴδης ζητεῖν τὸ παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό».
Όπως είναι φυσικό, υπάρχουν άλλες τόσες εκδοχές για το τι απέγιναν οι μάγοι μετά την κοσμοϊστορική επίσκεψη. Μία από αυτές μας λέει πως ένας από τους μάγους βαφτίστηκε τελικά χριστιανός από τον Άγιο Θωμά κατά την επιστροφή του στην Ινδία.
Άλλη πάλι εκδοχή ομολογεί πως τα απομεινάρια τους βρέθηκαν από την Αγία Ελένη και μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, απ’ όπου βρήκαν κάποια στιγμή τον δρόμο τους προς τη Γερμανία, όπου φυλάσσονται μέχρι σήμερα στον Καθεδρικό της Κολονίας (Λειψανοθήκη των Τριών Βασιλιάδων).
Οι οπαδοί του ζωροαστρισμού έχουν επιδράσει αναμφίβολα, όπως παραδέχονται σήμερα πλήθος βιβλικών ιστορικών, στην ιστορία των τριών μάγων. Ακόμα και πανάρχαιος περσικός μύθος υπήρχε για μάγους και αστέρι, το οποίο προφήτευε τη γέννηση ενός πανίσχυρου ηγεμόνα με θεϊκή προέλευση.
Άλλοι πάλι μελετητές μας λένε πως η βάση της ιστορίας των τριών μάγων δεν αποκλείεται καθόλου να έλκει την καταγωγή της από το ταξίδι στη Ρώμη του βασιλιά Τιριδάτη Α’ της Αρμενίας, ιδρυτή της δυναστείας των Αρσακιδών της Αρμενίας, ο οποίος πήρε μαζί του τους σοφούς μάγους του για να εμφανιστεί ενώπιον του αυτοκράτορα Νέρωνα κατά το 66 μ.Χ., λίγα χρόνια μετά τη συγγραφή του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.
Ακόμα και με την ινδική παράδοση έχουν συνδεθεί οι τρεις μάγοι, καθώς είναι γνωστό ότι το ινδικό εμπόριο έφτανε ως τη Μεσόγειο και ένα καλό τμήμα των εμπορικών δραστηριοτήτων των λαών της Μεσογείου και της Ανατολής περνούσε μέσα από την Ιερουσαλήμ. Σε αυτή την εκδοχή, οι τρεις μάγοι δεν ήταν παρά οι «μεγάλοι σοφοί της Ινδίας»…
Δώρα και προσκύνημα
«Καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν οἰκίαν εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ, καὶ ἀνοίξαντες τοὺς θησαυροὺς αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν», αποκαλύπτει ο Ματθαίος στο 2:11, δείχνοντας την ευσέβεια με την οποία περιέβαλλαν οι μάγοι το Θείο Βρέφος.
Αυτή η πρακτική του σεβασμού και του προσκυνήματος, από κοινού με τη διήγηση του Λουκά για τη θεία γέννηση, είχε σημαντικότατη επίδραση στις θρησκευτικές πρακτικές του χριστιανισμού. Το γονάτισμα και το προσκύνημα υιοθετήθηκαν κατά τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους ως ενδείξεις απόλυτου σεβασμού και έχουν επιβιώσει ακόμα και σήμερα σε κάποιες χριστιανικές παραδόσεις της Ανατολής, ιδιαίτερα κατά τη Σαρακοστή.
Οι τρεις μάγοι απέκτησαν προοδευτικά και διακριτά χαρακτηριστικά στον χριστιανισμό, αντιπροσωπεύοντας κάποιες φορές τα τρία στάδια της ενηλικίωσης του ανθρώπου, αλλά και τρεις γεωγραφικές ή πολιτισμικές περιοχές και πολλές ακόμα τριάδες.
Ο Κασπάρ απεικονιζόταν συνήθως ως ηλικιωμένος, με μια λευκή γενειάδα, δίνοντας στο θείο βρέφος χρυσό ως δώρο. Κι αυτό γιατί σε κάποιες πηγές αναφέρεται ως «βασιλιάς της Ταρσού», της γης των εμπόρων (στη Μικρά Ασία). Ο Κασπάρ είναι ο πρώτος που γονατίζει ενώπιον του Ιησού.
Ακολουθεί ο Μελχιώρ, ένας μεσόκοπος άντρας, που φέρνει το λιβάνι από τη χώρα του, την Αραβία, και τρίτος γονατίζει ο Βαλτασάρ, ο νεαρός άντρας των αναπαραστάσεων, που απεικονίζεται συνήθως (αν και όχι πάντα) ως σκουρόχρωμος. Αυτός φέρνει μύρο (σμύρνα) από το Σαββά (τη σημερινή νότια Υεμένη).
Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν πως οι ηλικίες τους είναι στα 60, 40 και 20 χρόνια, αντίστοιχα, εκφράζοντας τρία χαρακτηριστικά στάδια στη ζωή του ανθρώπου. Αλλά και για τον Βαλτασάρ φαίνεται να συμφωνεί η χριστιανική γραμματεία πως μας έρχεται από την Αιθιοπία ή κάποια άλλη αφρικανική χώρα, γι’ αυτό και απεικονίζεται ως μέλος της μαύρης φυλής.
Ο «μαύρος μάγος» γεννήθηκε ωστόσο στη βόρεια Ευρώπη εκατονταετίες αργότερα, καθώς οι αγιογραφίες των λαών του ευρωπαϊκού Βορρά αρχίζουν να τον παρουσιάζουν ως μαύρο από τις αρχές του 12ου αιώνα, μια αναπαράσταση που γενικεύτηκε ως τον 15ο αιώνα και καθιερώθηκε τελικά στη δυτική εκκλησία.
Ο Ματθαίος μας μιλάει όμως με ακρίβεια για τα δώρα τους: «χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν» έφεραν στο Θείο Βρέφος. Εξίσου αναρίθμητες υποθέσεις έχουν διατυπωθεί για το νόημα και τον συμβολισμό αυτών των δώρων. Την ώρα που ο χρυσός είναι πρόδηλος και δεν απαιτεί μεγάλη ανάλυση, είναι το λιβάνι και το μύρο που αποτελούν ιστορική πρόκληση.
Οι περισσότεροι θεολόγοι των πρώτων αιώνων του χριστιανισμού συμφωνούν πάντως πως και τα τρία δώρα ήταν οι συνήθεις προσφορές που δίνονταν σε βασιλιάδες. Το μύρο χρησιμοποιούνταν ως λάδι χρίσματος και από το λιβάνι έφτιαχναν αρώματα. Όσο για τον χρυσό, ήταν πάντα πολύτιμος.
Ο Ματθαίος ωστόσο ήθελε πιθανότατα να προσδώσει και ένα συμβολικό, πνευματικό, νόημα στα δώρα. Ο χρυσός είναι σε αυτή τη γραμμή σκέψης σύμβολο της επίγειας βασιλείας, το λιβάνι (ως θυμίαμα) θείο σύμβολο και το μύρο (η σμύρνα, η αρωματική ρητίνη) σύμβολο του θανάτου. Αυτό μας λέει και ο Ωριγένης σε ένα από τα εξηγητικά του έργα («Κατά Κέλσου»): «ο χρυσός, όπως σε βασιλιά, το μύρο, όπως σε κάποιον που ήταν θνητός, και το λιβάνι, όπως σε έναν Θεό».
Βασιλιάς και Θεός και θυσία, αυτό φαίνεται να είναι το μυστικό νόημα των τριών δώρων, αποκαλύπτοντας τη διττή φύση του Θεανθρώπου, αλλά και τη σταύρωσή του, την ύψιστη θυσία του για την ανθρωπότητα. Άλλοι πάλι θεολόγοι ερμηνεύουν πιο πραγματιστικά τα τρία δώρα, με τον χρυσό να συμβολίζει την αρετή, το λιβάνι την προσευχή και το μύρο τα (θεία) πάθη.
Το μύρο χρησιμοποιούνταν εξάλλου τόσο στις κηδείες όσο και στις ταριχεύσεις (ως έλαιο) μέχρι και τον 15ο αιώνα. Αλλά και ο βασιλιάς Σέλευκος Β’ Καλλίνικος είχε προσφέρει χρυσό, λιβάνι και μύρο στον Απόλλωνα, στον ναό του στη Μίλητο κατά το 243 π.Χ., δεν αποκλείεται λοιπόν να ήταν παραδεδομένη πρακτική προσφοράς μέχρι και τα χρόνια του ευαγγελιστή Ματθαίου.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος υποδεικνύει ότι αυτά τα τρία δώρα δεν ήταν κατάλληλα μόνο για βασιλιάδες, αλλά και για θεότητες, υποθέτοντας πως οι μάγοι προσκύνησαν τον Ιησού όχι ως βασιλιά, αλλά ως Θεό.
Όσο για το τι απέγιναν αυτά τα δώρα, και πάλι δεν μας λένε τίποτα οι Γραφές, αφήνοντας την πλούσια εκκλησιαστική παράδοση να καλύψει κι αυτά τα κενά. Σύμφωνα με μία εκδοχή, ο χρυσός κλάπηκε από δύο κλέφτες, οι οποίοι σταυρώθηκαν αργότερα πλάι στον Ιησού. Άλλη άποψη θέλει τον χρυσό να τον εμπιστεύονται στον Ιούδα, ο οποίος τον κατασπατάλησε για τους δικούς του σκοπούς. Μια τρίτη μας λέει πως αυτό το χρυσάφι χρηματοδότησε το εσπευσμένο πέρασμα του Ιωσήφ και της Μαρίας από τη Βηθλεέμ στην Αίγυπτο για να γλιτώσουν από τα δολοφονικά σχέδια του Ηρώδη.
Η παράδοση θέλει το μύρο να χρησιμοποιείται ως νεκρώσιμο έλαιο μετά τη σταύρωση του Ιησού. Μια χρυσή θήκη του 15ου αιώνα που περιέχει τα Δώρα των Μάγων φυλάσσεται ακόμα και σήμερα στην Ιερά Μονή Αγίου Παύλου στο Άγιο Όρος, την οποία είχε δωρίσει στο μοναστήρι η κόρη σέρβου βασιλιά και σύζυγος του σουλτάνου Μουράτ Β’.
Και τι απέγιναν τελικά οι προφητικοί μάγοι; Η Αγία Γραφή κρατά κι εδώ το στόμα της κλειστό, έχουν αναπτυχθεί ωστόσο στους αιώνες δύο επικρατούσες θεωρίες. Οι οποίες μας λένε πως οι αλλόθρησκοι αυτοί μάγοι συγκλονίστηκαν από τη σύντομη επαφή τους με το Θείο Βρέφος και μεταστράφηκαν στον χριστιανισμό. Είτε από μόνοι τους και μάλιστα επιτόπου είτε σε κατοπινές συναντήσεις με κάποιον απόστολο ή και τον ίδιο τον Χριστό.
Και μάλιστα η προσήλωσή τους στη νέα τους θρησκεία ήταν τόσο ισχυρή που ήταν έτοιμοι να υπομείνουν ακόμα και βασανιστήρια για την πίστη τους, αγκαλιάζοντας ολόψυχα την ύψιστη δοκιμασία, να πεθάνουν μαρτυρικά για τον χριστιανισμό…
Tromaktiko
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
![Ποιοι βγαίνουν στη σύνταξη κάτω από τα 60 σε ΙΚΑ, ταμεία ΔΕΚΟ-Τραπεζών [πίνακες]](https://www.newsnowgr.com/static/gfx/nn124x78.gif)
![To Blue Star Naxos προσεγγίζει τη Νάξο - Μέσα σε κύματα θηρία [video]](https://images.newsnowgreece.com/107/1079359/To-Blue-Star-Naxos-proseggizei-ti-naxo---mesa-se-kymata-thiria-video-1-124x78.jpg)
