2019-03-30 21:49:32
Η ιστορία των ευνούχων - Μέθοδοι ευνουχισμού - Οι ευνούχοι κάτοχοι υψηλών αξιωμάτων
στο Βυζάντιο - Η άποψη της χριστιανικής θρησκείας για τους ευνούχους - Ο Ωριγένης και ο εκούσιος ευνουχισμός του
Με ένα θέμα που ούτε και στο διαδίκτυο έχει εξεταστεί διεξοδικά, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Πρόκειται για τους ευνούχους και την παρουσία τους κυρίως στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, όπου κατά καιρούς διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο.
Να ζητήσουμε προκαταβολικά συγγνώμη για κάποιες σκληρές εικόνες που ίσως σχηματιστούν αυτόματα από τους αναγνώστες. Ειδικά οι μέθοδοι ευνουχισμού είναι ανατριχιαστικές και φυσικά δεν θα αναφερθούμε σ’ αυτές με λεπτομέρειες.
Ο ευνουχισμός στα βάθη των αιώνων
Ένα πήλινο θραύσμα του 2.000 π.Χ. που ανακαλύφθηκε κοντά στις αιγυπτιακές Θήβες μας αποκαλύπτει ότι στην αρχαία Αίγυπτο διακρίνονταν τρία φύλα: άνδρες, γυναίκες και ευνούχοι. Το εύρημα αναπαριστά έναν άνδρα (tai), γονατιστό, με πέος. Ο ευνούχος (hmt) είναι ένας νεαρός γονατιστός επίσης, χωρίς πέος. Η γυναίκα είναι καθιστή, ανώνυμη και δεν αποκαλύπτονται τα απόκρυφα σημεία του σώματός της. Η λέξη hmt κατά τους αιγυπτιολόγους έχει διάφορες σημασίες μεταξύ των οποίων ‘’ευνούχος’’, ‘’άνανδρος’’, ή ‘’ευτελής’’.
Λέγεται ότι και ο Φαραώ Ακενατών της 18ης δυναστείας ήταν ευνούχος. Ο sir Austen Layard, Άγγλος αρχαιολόγος του 19ου αιώνα, ένας από τους πρώτους μελετητές της ασσυριολογίας, στη διάρκεια ανασκαφών στη Μεσοποταμία στις παρυφές της αρχαίας Νινευί έφερε στο φως το ανάγλυφο των τειχών του ανακτόρου του Σαρδανάπαλου Β’, Ασσύριου βασιλιά γύρω στο 1000 π.Χ. Ανάμεσα στους διάφορους αξιωματούχους απεικονίζονται και αρκετοί ευνούχοι: υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί, μάγειροι και αρτοποιοί στα βασιλικά μαγειρεία, μουσικοί ή τραγουδιστές.
Άλλοι αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Ελλάνικος χρεώνουν τους πρώτους ευνουχισμούς στη βασίλισσα των Ασσυρίων Άτοσσα και ορισμένοι στην περιβόητη ακόλαστη Σεμίραμη, η οποία σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη διέταζε τα χαράματα να ευνουχιστεί ο κάθε νυχτερινός εραστής της για να μην μπορεί να συνευρεθεί ερωτικά με άλλη γυναίκα! Ο Ολλανδός ανθρωπιστής γιατρός Γιοχάνες Χεράρντους Βόσιους στο κείμενό του ‘’De Historicis Latinis’’ θεωρεί ότι οι πρώτοι ευνουχισμοί έγιναν σε Πέρσες στα χρόνια του Κύρου του Μέγα. Όπως είδαμε όμως αναφορές σε ευνούχους έχουμε και σε πολύ παλιότερα κείμενα, αιγυπτιακά, ασσυριακά, σουμεριακά, κινέζικα και ινδικά κείμενα, αλλά και στη Βίβλο.
Στο έργο ‘’Κύρου Παιδεία’’ ο Ξενοφώντας έγραφε ότι ο Κύρος υπήρξε υπέρμαχος αυτής της πρακτικής και μάλιστα τη δικαιολογούσε απόλυτα.
Ωριγένης
Τι είναι οι ευνούχοι- Μέθοδοι ευνουχισμού
Η πρώτη σημασία της λέξης ευνούχος κατά την αρχαιότητα ήταν ‘’ο φύλακας της κλίνης’’ και κατ’ επέκταση της κρεβατοκάμαρας: ευνή(= κλίνη, κρεβάτι)+ ούχος. Η σημασία όμως με την οποία έχει περάσει στη γλώσσα μας η λέξη ευνούχος είναι: αυτός του οποίου έχουν αφαιρεθεί οι γεννητικοί αδένες και έχει καταστεί ανίκανος για συνουσία και αναπαραγωγή. Αυτό ακριβώς, την ανικανότητα για αναπαραγωγή του ευνούχου, καθορίζει ως μοναδικό κοινό παρονομαστή μεταξύ των διαφόρων τύπων ευνούχων ο Λουκιανός στο έργο του ‘’Ερμότιμος’’.
Θα αναφερθούμε τώρα συνοπτικά στις μεθόδους ευνουχισμού χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες, οι οποίες είναι τουλάχιστον ανατριχιαστικές και φρικιαστικές 1) Η σουδανέζικη μέθοδος, που εφαρμοζόταν στην Αφρική, στα νότια της περιοχής που ονομαζόταν Νουβία και στην Αιθιοπία. Μετά τη διαδικασία του ευνουχισμού, που γινόταν χωρίς τη χρήση αναισθητικών ή ναρκωτικών, η πληγή αλειφόταν με ένα κατάπλασμα από αιμοστατικά βότανα και λάσπη. Κατόπιν ο ευνούχος θαβόταν σε μια τρύπα την οποία ο ευνουχιστής και οι βοηθοί του γέμιζαν με άμμο αφήνοντας να εξέχει μόνο το κεφάλι του ευνούχου. Υπήρχε η άποψη ότι η πληγή επουλωνόταν πιο γρήγορα αν ο ευνούχος παρέμενε ακίνητος. Σύντομα ο ευνούχος παρουσίαζε υψηλό πυρετό. Τις τρεις πρώτες μέρες όμως δεν του έδιναν να πιει ούτε μια γουλιά νερό. Μόνο την τέταρτη μέρα του έδιναν κάποια υγρά. Μετά από μία εβδομάδα, αν ζούσε ακόμα, τον έβγαζαν απ’ τον λάκκο. Η διαδικασία επούλωσης της πληγής κρατούσε περίπου ένα μήνα. Το ποσοστό θνησιμότητας κατά τους ευνουχισμούς με τη σουδανική μέθοδο έφτανε το 90%.
2) Η κινέζικη μέθοδος ήταν λιγότερο επώδυνη από τη σουδανική. Ο ευνουχιστής φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε κάποιου είδους αναισθητικό. Μετά τον ευνουχισμό ο ευνούχος ξάπλωνε και δενόταν. Αφηνόταν μόνος του χωρίς να μπορεί να κινηθεί για τρεις ολόκληρες μέρες. Αν μετά την απελευθέρωση του μπορούσε να ουρήσει η εγχείρηση εθεωρείτο επιτυχής. Διαφορετικά υπήρχε πλήρης αποτυχία και ο ευνούχος πέθαινε μέσα σε αφόρητους πόνους. Τα ποσοστά θνησιμότητας κατά τους ευνουχισμούς με την κινεζική μέθοδο ήταν μικρότερα από εκείνα της σουδανικής. Ο γιατρός Jean Jacques Mantignon υποστηρίζει ότι ήταν μόλις 3- 4%. Αναφέρει όμως και στοιχεία άλλων μελετητών που ανεβάζουν τα ποσοστά αυτά στο 50%.
3) Η αιθιοπική μέθοδος, διαδεδομένη στη Βόρεια Αφρική ήταν πολύ πρόχειρη. Μάλιστα κατά τη διαδικασία του ευνουχισμού χρησιμοποιούσαν κι ένα είδος μικρής χαντζάρας. Μετά τον ευνουχισμό ριχνόταν στην αιμόφυρτη πληγή καυτό λίπος, που το θεωρούσαν αποτελεσματικό αιμοστατικό. Το 40% των ευνουχισμένων πέθαινε λίγο μετά τον ακρωτηριασμό.
4) Η κοπτική μέθοδος γινόταν στους σκλάβους που προορίζονταν για φρουρά στα μουσουλμανικά χαρέμια. Οι Τούρκοι πολεμιστές άρπαζαν χιλιάδες παιδιά από τα αφρικανικά χωριά. Όσα επιβίωναν από την ταλαιπωρία, την πείνα, το ξύλο και τους βιασμούς κατέληγαν στο κοπτικό μοναστήρι του Ντέιρ ελ Αμπιάντ, όπου οι Κόπτες μοναχοί, άριστοι ευνουχιστές διεκπεραίωναν απαθείς τον ακρωτηριασμό έναντι αδράς αμοιβής. Εννιά στα δέκα παιδιά πέθαιναν μετά τον ευνουχισμό.
Ο ολικός ευνουχισμός ήταν χαρακτηριστικό της κινέζικης και της ισλαμικής κουλτούρας. Υπήρχαν επίσης και οι λεγόμενοι σπάνδωνες, ευνούχοι δηλαδή στους οποίους δεν αφαιρούσαν το πέος.
Οι ευνούχοι στο Βυζάντιο
Στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, όπως έχουμε αναφέρει και εμείς σε κάποια άρθρα μας, οι ευνούχοι έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο σε ζωτικής
σημασίας θέματα της αυτοκρατορίας.
Το παράδοξο είναι, ότι οι νόμοι του Νέρβα, του Δομιτιανού και του Αδριανού, απαγόρευαν αυστηρά τον ευνουχισμό! Ωστόσο, οι νόμοι αυτοί τηρούνταν μόνο εντός των ορίων της αυτοκρατορίας και δεν άγγιζαν το επικερδέστατο εμπόριο ευνούχων από τις βαρβαρικές περιοχές γύρω από το Βυζάντιο. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα, ο Λέων Α’ ο Θραξ, απαγόρευσε σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας, το εμπόριο των ευνούχων ρωμαϊκής υπηκοότητας, αλλά όχι και το εμπόριο ευνούχων βαρβαρικής υπηκοότητας.
Ο Προκόπιος, που εξιστορεί με λεπτομέρειες την πορεία των στρατευμάτων του Βελισάριου, μας πληροφορεί ότι οι αρχές των περιοχών του Καυκάσου, εξασκούσαν σε ευρεία κλίμακα την πρακτική του ευνουχισμού και αποκόμιζαν τεράστια πλούτη μεταπωλώντας τους ευνούχους στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Ο Ιουστινιανός, για να αναχαιτίσει το φαινόμενο, λαμβάνοντας υπόψη και την υψηλή θνησιμότητα που οφειλόταν στον ευνουχισμό, θέσπισε αυστηρότατους νόμους κατά των ευνουχιστών.
Βέβαια, την ίδια εποχή μεγαλουργούσε ο στρατηγός Ναρσής, ο οποίος ευνουχίστηκε σε νεαρή ηλικία και ασκούσε πολύ μεγάλη επιρροή στην αυλή του Ιουστινιανού. Τον 9ο αιώνα, ο Λέων ΣΤ’ ο Σοφός, έκανε ακόμα πιο αυστηρούς τους νόμους του Ιουστινιανού. Προβλεπόταν, μεταξύ άλλων, ο σωφρονιστικός ευνουχισμός του ευνουχιστή και διάφορες τιμωρίες, όπως πρόστιμο, εξορία ή δήμευση της περιουσίας του.
Ωστόσο, όπως γράφει αργότερα ο Κωνσταντίνος Ζ’ ο Πορφυρογέννητος, οι ευνούχοι «ήταν περισσότεροι κι από ένα σύννεφο μύγες σ’ ένα γεμάτο τραπέζι το καλοκαίρι».
Δεν ήταν όμως μόνο ο Ναρσής που διακρίθηκε ως στρατιωτικός. Πολλοί ευνούχοι κατέλαβαν υψηλές θέσεις στον στρατό και το ναυτικό του Βυζαντίου. Οι αυτοκράτορες, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι οι ευνούχοι ήταν ανίκανοι για τεκνοποίηση και δεν είχαν απογόνους για να τους κληρονομήσουν τις περιοχές που κατακτούσαν, τους προωθούσαν συστηματικά στα διάφορα αξιώματα.
Στα τέλη του 8ου αιώνα, ο ευνούχος Ιωάννης, θησαυροφύλακας της Αυλής, πολέμησε με επιτυχία τους Άραβες. Το 788, έγινε υποπλοίαρχος του στόλου και οδήγησε μια αποστολή στην Καλαβρία, με την υποστήριξη του Πατριάρχη Θεόδωρου, ευνούχου και στρατηγού της Σικελίας. Στα χρόνια της Ειρήνης της Αθηναίας, οι ευνούχοι ήταν ιδιαίτερα ισχυροί. Σημαντικότερος όλων, ο Σταυράκιος πρωθυπουργός, που νίκησε τους Σλάβους.
Το 970, οι Άραβες εξαπέλυσαν επιθέσεις εναντίον της Αντιόχειας και του Άλεφ. Ο Ιωάννης Α’ Τσιμισκής, έστειλε εναντίον τους μεγάλη στρατιά κάτω από τις διαταγές του ευνούχου Νικόλαου. Ο Πέτρος Φωκάς, έδρασε στα χρόνια του Βασιλείου Β’. Ευνούχος πατρίκιος και άριστος στρατηγός, σκοτώθηκε ηρωικά σε μάχη. Το 1035, ο ευνούχος Γεώργιος Προβατάς, στάλθηκε από τον Μιχαήλ Δ’ τον Παφλαγόνα, να διεκπεραιώσει μια συμφωνία με τον εμίρη της Σικελίας Αχάλ.
Άριστος διπλωμάτης, αλλά μέτριος στρατιωτικός, ο Γεώργιος Προβατάς μερικά χρόνια αργότερα στάλθηκε για να καταστείλει μία εξέγερση στη Σερβία, το στράτευμά του όμως υπέστη πανωλεθρία.
Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ’ ο Μονομάχος, που βασίλεψε από το 1042 ως το 1054, διόρισε ευνούχους στη διοίκηση των στρατευμάτων του, ενώ το ίδιο έκανε και η Θεοδώρα που τον διαδέχθηκε.
Σταδιακά οι ευνούχοι, ιδιαίτερα μετά τον 12ο αιώνα, στα ανώτερα στρατιωτικά αξιώματα, λιγόστευαν. Μόνο στα τέλη του 13ου αιώνα, ο ευνούχος Ανδρόνικος Οινοπολίτης, ήταν επικεφαλής του στρατού.
Όμως οι ευνούχοι, ήταν παρόντες πάντα σε υψηλές δημόσιες θέσεις της αυτοκρατορίας.
Ήδη στα χρόνια του Αρκάδιου, γύρω στο 400, ο Ευτρόπιος ήταν ο μόνος ευνούχος που έγινε πρεσβευτής. Σύντομα έγινε λαομίσητος και για ν’ αποφύγει τον θάνατο, κατέφυγε στην Αγία Σοφία. Γλίτωσε τον λιθοβολισμό χάρη στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και εξορίστηκε στην Κύπρο όπου δολοφονήθηκε λίγα χρόνια αργότερα. Μεγάλη ήταν η επιρροή των ευνούχων και σε άλλους αυτοκράτορες, όπως ο Θεοδόσιος Β’, ο Λέων ΣΤ’ ο Σοφός.
Ο ευνούχος που διακρίθηκε περισσότερο από κάθε άλλον στη βυζαντινή αυτοκρατορία, ήταν ο Βασίλειος, γιος του αυτοκράτορα Ρωμανού Α’ και μιας Σλάβας δούλας, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα.
Και οι διάδοχοι του Βασιλείου Β’, Κωνσταντίνος Η’ και Μιχαήλ Δ’ ο Παφλαγόνας περιστοιχίζονταν από πολλούς ευνούχους. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα, μεγάλη ισχύ είχε ο ευνούχος Νικηφόρος, γνωστός κυρίως ως Νικηφορίσκος, λόγω του ότι ήταν μικροκαμωμένος. Κατά τη δεύτερη περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών (1081-1185), οι ευνούχοι ήταν αναρίθμητοι. Ο Φουσέ ντε Σαρτρ που επισκέφθηκε την Πόλη κατά την Α’ Σταυροφορία, ανέφερε ότι οι ευνούχοι ήταν γύρω στις 20.000! Στα χρόνια του Ανδρόνικου Α’ Κομνηνού, ο ευνούχος Πτερυγιωνίτης, με εντολή του αυτοκράτορα δηλητηρίασε την πριγκίπισσα Μαρία και στραγγάλισε την αυτοκράτειρα της Αντιόχειας. Με την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Παλαιολόγων, μετά την απελευθέρωση Κων/πολης από τους Λατίνους (1261), ατόνησε η ανάληψη αξιωμάτων από τους ευνούχους.
Να σημειώσουμε κλείνοντας αυτό το κεφάλαιο, ότι οι ευνούχοι της Αυλής στο Βυζάντιο, προέρχονταν ακόμα και από την Κίνα. Βασική «πηγή» τροφοδοσίας όμως του Βυζαντίου σε ευνούχους, ήταν η Αβασγία, στην ανατολική ακτή της Μαύρης Θάλασσας.
Στο μεσαιωνικό Ισλάμ, οι ευνούχοι προέρχονταν κυρίως από την Αφρική. Οι «μαύροι» ευνούχοι (αυτοί που είχαν υποστεί ολικό ευνουχισμό), υπηρετούσαν στα χαρέμια των Οθωμανών σουλτάνων. Αντίθετα, οι «λευκοί» ευνούχοι των Οθωμανών, (αυτοί που γλίτωναν τον ακρωτηριασμό του πέους), προέρχονταν από τον Καύκασο, τη Γερμανία και την Ουγγαρία.
Ναρσής
Εκκλησία και ευνούχοι
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, δεν δεχόταν ευνούχους στους κόλπους της. Αντίθετα, η Ανατολική Εκκλησία στο Βυζάντιο, προωθούσε τους ευνούχους.
Ο Γερμανός Α’ ο Ομολογητής, «μαύρος» ευνούχος, έγινε Πατριάρχης, όπως και ο σπάδων Μεθόδιος Α’. Ευνούχος ήταν και ο Θεοφύλακτος, που έγινε Πατριάρχης από τον πατέρα του, αυτοκράτορα Ρωμανό Α’ (δείτε και σχετικό άρθρο μας, που προκάλεσε μεγάλες συζητήσεις). Υπήρχαν επίσης ευνούχοι (αρχι)επίσκοποι, ιεράρχες και μητροπολίτες. Ο ευνούχος Ιωάννης εκτός από μητροπολίτης, έγινε από τον Μιχαήλ Ζ’ τον Παραπινάκιο, αντιβασιλέας της αυτοκρατορίας.
Υπήρχαν βέβαια πολλοί ευνούχοι ιερείς και μοναχοί, για τους οποίους μάλιστα χτίστηκαν ειδικές μονές στα βυζαντινά χρόνια.
Ένα χωρίο από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (κεφάλαιο ιθ’, εδάφιο 2), αποτέλεσε αφορμή για να γραφτούν και να ειπωθούν πολλά, από Πατέρες της Εκκλησίας σχετικά με τον ευνουχισμό. Πρόκειται για τα λόγια του Ιησού: «Διότι είναι ευνούχοι, οίτινες εκ κοιλίας μητρός εγεννήθησαν ούτω και είναι ευνούχοι, οίτινες ευνουχίσθηκαν υπό των ανθρώπων και είναι ευνούχοι, οίτινες ευνούχισαν εαυτούς δια την βασιλεία των ουρανών». Από τις «Πράξεις των Αποστόλων» ξεκινά μια ερμηνευτική τάση, προσανατολισμένη στην αποσαφήνιση της λέξης «ευνούχος», όσο και στη σημασία της αινιγματικής απάντησης του Ιησού, στις απορίες των μαθητών του.
Εκείνος που έδωσε την καλύτερη ερμηνεία στο χωρίο του κατά Ματθαίον, ήταν ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, που έζησε γύρω στο 200 μ.Χ. και χαρακτηρίζεται ως «ο πιο εμβριθής μεταξύ των Πατέρων». Στο έργο του «Στρωματείς», γράφει:
«Για την αγάπη του Κυρίου αγαπάμε την εγκράτεια, είναι πράγματι ωραίο να ευνουχίζεσαι από κάθε επιθυμία και να καθαρίζεις τη συνείδηση στη θέα της βασιλείας των Ουρανών».
Μια ξεχωριστή προσωπικότητα της χριστιανικής Εκκλησίας ήταν ο θεολόγος και φιλόσοφος Ωριγένης, από την Αλεξάνδρεια (περ.183-254), ο οποίος πιθανότατα ερμηνεύοντας αυστηρά και κατά γράμμα το εδάφιο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου που αναφέραμε, ευνουχίστηκε σε ηλικία 18 ετών, προκειμένου να μείνει αγνός.
Η ενέργειά του αυτή, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων. Ανάμεσα σε όσους κατηγόρησαν σφοδρά τον Ωριγένη ήταν και ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος εξέφραζε πάντα βαθύ μίσος για τους ευνούχους, καταλογίζοντάς τους αναίσχυντα βίτσια και αδιάντροπες ακολασίες.
Μάλιστα, ο Ωριγένης, για τον εκούσιο ευνουχισμό του και την προσπάθειά του να εισάγει την αρχαία ελληνική φιλοσοφία στη μελέτη της Αγίας Γραφής, εκδιώχθηκε από τη χριστιανική κοινότητα της Αλεξάνδρειας (234) και εγκαταστάθηκε στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, όπου ίδρυσε φημισμένη σχολή.
Alessandro Moreschi
Οι καστράτοι τραγουδιστές
Κλείνουμε το άρθρο αυτό, με τους ευνούχους τραγουδιστές, γνωστότερους ως «καστράτους». Ήδη από τον 4ο αιώνα, ευνούχοι ψάλτες, αντικατέστησαν τις τραγουδίστριες που αποκλείστηκαν απ’ τους ναούς. Η Ανατολική Εκκλησία, χρησιμοποίησε κανονικά τους καστράτους, αν και το 870, ο αυτοκράτορας Φωκάς καταδίκασε για ασέβεια τους επισκόπους, τους ιερείς και τους διάκους, που ευνούχιζαν παιδιά για να αποκτήσουν αγγελικές φωνές.
Στην Ιταλία, οι καστράτοι εμφανίστηκαν στα μέσα του 16ου αιώνα. Ο Σίξτος Ε’, ο Πάπας που θέσπισε τη θανατική ποινή για τους ομοφυλόφιλους και την ακύρωση ενός γάμου, αν ο σύζυγος ήταν ευνούχος ή ανίκανος, με εγκύκλιο της 27ης Σεπτεμβρίου 1589, εξέδωσε επίσημη άδεια παρουσίας καστράτων τραγουδιστών στις χορωδίες του Αγίου Πέτρου. Οι καστράτοι, σταδιακά, διέπρεψαν και ως ερμηνευτές της όπερας. Ο τελευταίος καστράτος τραγουδιστής, ο Αλεσάντρο Μορέσκι, πέθανε το 1922, ενώ ο τελευταίος ευνούχος του τελευταίου Κινέζου αυτοκράτορα, πέθανε στη Σανγκάη στις 19/12/1996.
Πηγή: Vanna de Angelis, «ΟΙ ΕΥΝΟΥΧΟΙ, Η ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ», εκδόσεις ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ 2005
anatakti
στο Βυζάντιο - Η άποψη της χριστιανικής θρησκείας για τους ευνούχους - Ο Ωριγένης και ο εκούσιος ευνουχισμός του
Με ένα θέμα που ούτε και στο διαδίκτυο έχει εξεταστεί διεξοδικά, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Πρόκειται για τους ευνούχους και την παρουσία τους κυρίως στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, όπου κατά καιρούς διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο.
Να ζητήσουμε προκαταβολικά συγγνώμη για κάποιες σκληρές εικόνες που ίσως σχηματιστούν αυτόματα από τους αναγνώστες. Ειδικά οι μέθοδοι ευνουχισμού είναι ανατριχιαστικές και φυσικά δεν θα αναφερθούμε σ’ αυτές με λεπτομέρειες.
Ο ευνουχισμός στα βάθη των αιώνων
Ένα πήλινο θραύσμα του 2.000 π.Χ. που ανακαλύφθηκε κοντά στις αιγυπτιακές Θήβες μας αποκαλύπτει ότι στην αρχαία Αίγυπτο διακρίνονταν τρία φύλα: άνδρες, γυναίκες και ευνούχοι. Το εύρημα αναπαριστά έναν άνδρα (tai), γονατιστό, με πέος. Ο ευνούχος (hmt) είναι ένας νεαρός γονατιστός επίσης, χωρίς πέος. Η γυναίκα είναι καθιστή, ανώνυμη και δεν αποκαλύπτονται τα απόκρυφα σημεία του σώματός της. Η λέξη hmt κατά τους αιγυπτιολόγους έχει διάφορες σημασίες μεταξύ των οποίων ‘’ευνούχος’’, ‘’άνανδρος’’, ή ‘’ευτελής’’.
Λέγεται ότι και ο Φαραώ Ακενατών της 18ης δυναστείας ήταν ευνούχος. Ο sir Austen Layard, Άγγλος αρχαιολόγος του 19ου αιώνα, ένας από τους πρώτους μελετητές της ασσυριολογίας, στη διάρκεια ανασκαφών στη Μεσοποταμία στις παρυφές της αρχαίας Νινευί έφερε στο φως το ανάγλυφο των τειχών του ανακτόρου του Σαρδανάπαλου Β’, Ασσύριου βασιλιά γύρω στο 1000 π.Χ. Ανάμεσα στους διάφορους αξιωματούχους απεικονίζονται και αρκετοί ευνούχοι: υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί, μάγειροι και αρτοποιοί στα βασιλικά μαγειρεία, μουσικοί ή τραγουδιστές.
Άλλοι αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Ελλάνικος χρεώνουν τους πρώτους ευνουχισμούς στη βασίλισσα των Ασσυρίων Άτοσσα και ορισμένοι στην περιβόητη ακόλαστη Σεμίραμη, η οποία σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη διέταζε τα χαράματα να ευνουχιστεί ο κάθε νυχτερινός εραστής της για να μην μπορεί να συνευρεθεί ερωτικά με άλλη γυναίκα! Ο Ολλανδός ανθρωπιστής γιατρός Γιοχάνες Χεράρντους Βόσιους στο κείμενό του ‘’De Historicis Latinis’’ θεωρεί ότι οι πρώτοι ευνουχισμοί έγιναν σε Πέρσες στα χρόνια του Κύρου του Μέγα. Όπως είδαμε όμως αναφορές σε ευνούχους έχουμε και σε πολύ παλιότερα κείμενα, αιγυπτιακά, ασσυριακά, σουμεριακά, κινέζικα και ινδικά κείμενα, αλλά και στη Βίβλο.
Στο έργο ‘’Κύρου Παιδεία’’ ο Ξενοφώντας έγραφε ότι ο Κύρος υπήρξε υπέρμαχος αυτής της πρακτικής και μάλιστα τη δικαιολογούσε απόλυτα.
Ωριγένης
Τι είναι οι ευνούχοι- Μέθοδοι ευνουχισμού
Η πρώτη σημασία της λέξης ευνούχος κατά την αρχαιότητα ήταν ‘’ο φύλακας της κλίνης’’ και κατ’ επέκταση της κρεβατοκάμαρας: ευνή(= κλίνη, κρεβάτι)+ ούχος. Η σημασία όμως με την οποία έχει περάσει στη γλώσσα μας η λέξη ευνούχος είναι: αυτός του οποίου έχουν αφαιρεθεί οι γεννητικοί αδένες και έχει καταστεί ανίκανος για συνουσία και αναπαραγωγή. Αυτό ακριβώς, την ανικανότητα για αναπαραγωγή του ευνούχου, καθορίζει ως μοναδικό κοινό παρονομαστή μεταξύ των διαφόρων τύπων ευνούχων ο Λουκιανός στο έργο του ‘’Ερμότιμος’’.
Θα αναφερθούμε τώρα συνοπτικά στις μεθόδους ευνουχισμού χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες, οι οποίες είναι τουλάχιστον ανατριχιαστικές και φρικιαστικές 1) Η σουδανέζικη μέθοδος, που εφαρμοζόταν στην Αφρική, στα νότια της περιοχής που ονομαζόταν Νουβία και στην Αιθιοπία. Μετά τη διαδικασία του ευνουχισμού, που γινόταν χωρίς τη χρήση αναισθητικών ή ναρκωτικών, η πληγή αλειφόταν με ένα κατάπλασμα από αιμοστατικά βότανα και λάσπη. Κατόπιν ο ευνούχος θαβόταν σε μια τρύπα την οποία ο ευνουχιστής και οι βοηθοί του γέμιζαν με άμμο αφήνοντας να εξέχει μόνο το κεφάλι του ευνούχου. Υπήρχε η άποψη ότι η πληγή επουλωνόταν πιο γρήγορα αν ο ευνούχος παρέμενε ακίνητος. Σύντομα ο ευνούχος παρουσίαζε υψηλό πυρετό. Τις τρεις πρώτες μέρες όμως δεν του έδιναν να πιει ούτε μια γουλιά νερό. Μόνο την τέταρτη μέρα του έδιναν κάποια υγρά. Μετά από μία εβδομάδα, αν ζούσε ακόμα, τον έβγαζαν απ’ τον λάκκο. Η διαδικασία επούλωσης της πληγής κρατούσε περίπου ένα μήνα. Το ποσοστό θνησιμότητας κατά τους ευνουχισμούς με τη σουδανική μέθοδο έφτανε το 90%.
2) Η κινέζικη μέθοδος ήταν λιγότερο επώδυνη από τη σουδανική. Ο ευνουχιστής φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε κάποιου είδους αναισθητικό. Μετά τον ευνουχισμό ο ευνούχος ξάπλωνε και δενόταν. Αφηνόταν μόνος του χωρίς να μπορεί να κινηθεί για τρεις ολόκληρες μέρες. Αν μετά την απελευθέρωση του μπορούσε να ουρήσει η εγχείρηση εθεωρείτο επιτυχής. Διαφορετικά υπήρχε πλήρης αποτυχία και ο ευνούχος πέθαινε μέσα σε αφόρητους πόνους. Τα ποσοστά θνησιμότητας κατά τους ευνουχισμούς με την κινεζική μέθοδο ήταν μικρότερα από εκείνα της σουδανικής. Ο γιατρός Jean Jacques Mantignon υποστηρίζει ότι ήταν μόλις 3- 4%. Αναφέρει όμως και στοιχεία άλλων μελετητών που ανεβάζουν τα ποσοστά αυτά στο 50%.
3) Η αιθιοπική μέθοδος, διαδεδομένη στη Βόρεια Αφρική ήταν πολύ πρόχειρη. Μάλιστα κατά τη διαδικασία του ευνουχισμού χρησιμοποιούσαν κι ένα είδος μικρής χαντζάρας. Μετά τον ευνουχισμό ριχνόταν στην αιμόφυρτη πληγή καυτό λίπος, που το θεωρούσαν αποτελεσματικό αιμοστατικό. Το 40% των ευνουχισμένων πέθαινε λίγο μετά τον ακρωτηριασμό.
4) Η κοπτική μέθοδος γινόταν στους σκλάβους που προορίζονταν για φρουρά στα μουσουλμανικά χαρέμια. Οι Τούρκοι πολεμιστές άρπαζαν χιλιάδες παιδιά από τα αφρικανικά χωριά. Όσα επιβίωναν από την ταλαιπωρία, την πείνα, το ξύλο και τους βιασμούς κατέληγαν στο κοπτικό μοναστήρι του Ντέιρ ελ Αμπιάντ, όπου οι Κόπτες μοναχοί, άριστοι ευνουχιστές διεκπεραίωναν απαθείς τον ακρωτηριασμό έναντι αδράς αμοιβής. Εννιά στα δέκα παιδιά πέθαιναν μετά τον ευνουχισμό.
Ο ολικός ευνουχισμός ήταν χαρακτηριστικό της κινέζικης και της ισλαμικής κουλτούρας. Υπήρχαν επίσης και οι λεγόμενοι σπάνδωνες, ευνούχοι δηλαδή στους οποίους δεν αφαιρούσαν το πέος.
Οι ευνούχοι στο Βυζάντιο
Στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, όπως έχουμε αναφέρει και εμείς σε κάποια άρθρα μας, οι ευνούχοι έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο σε ζωτικής
σημασίας θέματα της αυτοκρατορίας.
Το παράδοξο είναι, ότι οι νόμοι του Νέρβα, του Δομιτιανού και του Αδριανού, απαγόρευαν αυστηρά τον ευνουχισμό! Ωστόσο, οι νόμοι αυτοί τηρούνταν μόνο εντός των ορίων της αυτοκρατορίας και δεν άγγιζαν το επικερδέστατο εμπόριο ευνούχων από τις βαρβαρικές περιοχές γύρω από το Βυζάντιο. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα, ο Λέων Α’ ο Θραξ, απαγόρευσε σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας, το εμπόριο των ευνούχων ρωμαϊκής υπηκοότητας, αλλά όχι και το εμπόριο ευνούχων βαρβαρικής υπηκοότητας.
Ο Προκόπιος, που εξιστορεί με λεπτομέρειες την πορεία των στρατευμάτων του Βελισάριου, μας πληροφορεί ότι οι αρχές των περιοχών του Καυκάσου, εξασκούσαν σε ευρεία κλίμακα την πρακτική του ευνουχισμού και αποκόμιζαν τεράστια πλούτη μεταπωλώντας τους ευνούχους στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Ο Ιουστινιανός, για να αναχαιτίσει το φαινόμενο, λαμβάνοντας υπόψη και την υψηλή θνησιμότητα που οφειλόταν στον ευνουχισμό, θέσπισε αυστηρότατους νόμους κατά των ευνουχιστών.
Βέβαια, την ίδια εποχή μεγαλουργούσε ο στρατηγός Ναρσής, ο οποίος ευνουχίστηκε σε νεαρή ηλικία και ασκούσε πολύ μεγάλη επιρροή στην αυλή του Ιουστινιανού. Τον 9ο αιώνα, ο Λέων ΣΤ’ ο Σοφός, έκανε ακόμα πιο αυστηρούς τους νόμους του Ιουστινιανού. Προβλεπόταν, μεταξύ άλλων, ο σωφρονιστικός ευνουχισμός του ευνουχιστή και διάφορες τιμωρίες, όπως πρόστιμο, εξορία ή δήμευση της περιουσίας του.
Ωστόσο, όπως γράφει αργότερα ο Κωνσταντίνος Ζ’ ο Πορφυρογέννητος, οι ευνούχοι «ήταν περισσότεροι κι από ένα σύννεφο μύγες σ’ ένα γεμάτο τραπέζι το καλοκαίρι».
Δεν ήταν όμως μόνο ο Ναρσής που διακρίθηκε ως στρατιωτικός. Πολλοί ευνούχοι κατέλαβαν υψηλές θέσεις στον στρατό και το ναυτικό του Βυζαντίου. Οι αυτοκράτορες, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι οι ευνούχοι ήταν ανίκανοι για τεκνοποίηση και δεν είχαν απογόνους για να τους κληρονομήσουν τις περιοχές που κατακτούσαν, τους προωθούσαν συστηματικά στα διάφορα αξιώματα.
Στα τέλη του 8ου αιώνα, ο ευνούχος Ιωάννης, θησαυροφύλακας της Αυλής, πολέμησε με επιτυχία τους Άραβες. Το 788, έγινε υποπλοίαρχος του στόλου και οδήγησε μια αποστολή στην Καλαβρία, με την υποστήριξη του Πατριάρχη Θεόδωρου, ευνούχου και στρατηγού της Σικελίας. Στα χρόνια της Ειρήνης της Αθηναίας, οι ευνούχοι ήταν ιδιαίτερα ισχυροί. Σημαντικότερος όλων, ο Σταυράκιος πρωθυπουργός, που νίκησε τους Σλάβους.
Το 970, οι Άραβες εξαπέλυσαν επιθέσεις εναντίον της Αντιόχειας και του Άλεφ. Ο Ιωάννης Α’ Τσιμισκής, έστειλε εναντίον τους μεγάλη στρατιά κάτω από τις διαταγές του ευνούχου Νικόλαου. Ο Πέτρος Φωκάς, έδρασε στα χρόνια του Βασιλείου Β’. Ευνούχος πατρίκιος και άριστος στρατηγός, σκοτώθηκε ηρωικά σε μάχη. Το 1035, ο ευνούχος Γεώργιος Προβατάς, στάλθηκε από τον Μιχαήλ Δ’ τον Παφλαγόνα, να διεκπεραιώσει μια συμφωνία με τον εμίρη της Σικελίας Αχάλ.
Άριστος διπλωμάτης, αλλά μέτριος στρατιωτικός, ο Γεώργιος Προβατάς μερικά χρόνια αργότερα στάλθηκε για να καταστείλει μία εξέγερση στη Σερβία, το στράτευμά του όμως υπέστη πανωλεθρία.
Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ’ ο Μονομάχος, που βασίλεψε από το 1042 ως το 1054, διόρισε ευνούχους στη διοίκηση των στρατευμάτων του, ενώ το ίδιο έκανε και η Θεοδώρα που τον διαδέχθηκε.
Σταδιακά οι ευνούχοι, ιδιαίτερα μετά τον 12ο αιώνα, στα ανώτερα στρατιωτικά αξιώματα, λιγόστευαν. Μόνο στα τέλη του 13ου αιώνα, ο ευνούχος Ανδρόνικος Οινοπολίτης, ήταν επικεφαλής του στρατού.
Όμως οι ευνούχοι, ήταν παρόντες πάντα σε υψηλές δημόσιες θέσεις της αυτοκρατορίας.
Ήδη στα χρόνια του Αρκάδιου, γύρω στο 400, ο Ευτρόπιος ήταν ο μόνος ευνούχος που έγινε πρεσβευτής. Σύντομα έγινε λαομίσητος και για ν’ αποφύγει τον θάνατο, κατέφυγε στην Αγία Σοφία. Γλίτωσε τον λιθοβολισμό χάρη στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και εξορίστηκε στην Κύπρο όπου δολοφονήθηκε λίγα χρόνια αργότερα. Μεγάλη ήταν η επιρροή των ευνούχων και σε άλλους αυτοκράτορες, όπως ο Θεοδόσιος Β’, ο Λέων ΣΤ’ ο Σοφός.
Ο ευνούχος που διακρίθηκε περισσότερο από κάθε άλλον στη βυζαντινή αυτοκρατορία, ήταν ο Βασίλειος, γιος του αυτοκράτορα Ρωμανού Α’ και μιας Σλάβας δούλας, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα.
Και οι διάδοχοι του Βασιλείου Β’, Κωνσταντίνος Η’ και Μιχαήλ Δ’ ο Παφλαγόνας περιστοιχίζονταν από πολλούς ευνούχους. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα, μεγάλη ισχύ είχε ο ευνούχος Νικηφόρος, γνωστός κυρίως ως Νικηφορίσκος, λόγω του ότι ήταν μικροκαμωμένος. Κατά τη δεύτερη περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών (1081-1185), οι ευνούχοι ήταν αναρίθμητοι. Ο Φουσέ ντε Σαρτρ που επισκέφθηκε την Πόλη κατά την Α’ Σταυροφορία, ανέφερε ότι οι ευνούχοι ήταν γύρω στις 20.000! Στα χρόνια του Ανδρόνικου Α’ Κομνηνού, ο ευνούχος Πτερυγιωνίτης, με εντολή του αυτοκράτορα δηλητηρίασε την πριγκίπισσα Μαρία και στραγγάλισε την αυτοκράτειρα της Αντιόχειας. Με την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Παλαιολόγων, μετά την απελευθέρωση Κων/πολης από τους Λατίνους (1261), ατόνησε η ανάληψη αξιωμάτων από τους ευνούχους.
Να σημειώσουμε κλείνοντας αυτό το κεφάλαιο, ότι οι ευνούχοι της Αυλής στο Βυζάντιο, προέρχονταν ακόμα και από την Κίνα. Βασική «πηγή» τροφοδοσίας όμως του Βυζαντίου σε ευνούχους, ήταν η Αβασγία, στην ανατολική ακτή της Μαύρης Θάλασσας.
Στο μεσαιωνικό Ισλάμ, οι ευνούχοι προέρχονταν κυρίως από την Αφρική. Οι «μαύροι» ευνούχοι (αυτοί που είχαν υποστεί ολικό ευνουχισμό), υπηρετούσαν στα χαρέμια των Οθωμανών σουλτάνων. Αντίθετα, οι «λευκοί» ευνούχοι των Οθωμανών, (αυτοί που γλίτωναν τον ακρωτηριασμό του πέους), προέρχονταν από τον Καύκασο, τη Γερμανία και την Ουγγαρία.
Ναρσής
Εκκλησία και ευνούχοι
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, δεν δεχόταν ευνούχους στους κόλπους της. Αντίθετα, η Ανατολική Εκκλησία στο Βυζάντιο, προωθούσε τους ευνούχους.
Ο Γερμανός Α’ ο Ομολογητής, «μαύρος» ευνούχος, έγινε Πατριάρχης, όπως και ο σπάδων Μεθόδιος Α’. Ευνούχος ήταν και ο Θεοφύλακτος, που έγινε Πατριάρχης από τον πατέρα του, αυτοκράτορα Ρωμανό Α’ (δείτε και σχετικό άρθρο μας, που προκάλεσε μεγάλες συζητήσεις). Υπήρχαν επίσης ευνούχοι (αρχι)επίσκοποι, ιεράρχες και μητροπολίτες. Ο ευνούχος Ιωάννης εκτός από μητροπολίτης, έγινε από τον Μιχαήλ Ζ’ τον Παραπινάκιο, αντιβασιλέας της αυτοκρατορίας.
Υπήρχαν βέβαια πολλοί ευνούχοι ιερείς και μοναχοί, για τους οποίους μάλιστα χτίστηκαν ειδικές μονές στα βυζαντινά χρόνια.
Ένα χωρίο από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (κεφάλαιο ιθ’, εδάφιο 2), αποτέλεσε αφορμή για να γραφτούν και να ειπωθούν πολλά, από Πατέρες της Εκκλησίας σχετικά με τον ευνουχισμό. Πρόκειται για τα λόγια του Ιησού: «Διότι είναι ευνούχοι, οίτινες εκ κοιλίας μητρός εγεννήθησαν ούτω και είναι ευνούχοι, οίτινες ευνουχίσθηκαν υπό των ανθρώπων και είναι ευνούχοι, οίτινες ευνούχισαν εαυτούς δια την βασιλεία των ουρανών». Από τις «Πράξεις των Αποστόλων» ξεκινά μια ερμηνευτική τάση, προσανατολισμένη στην αποσαφήνιση της λέξης «ευνούχος», όσο και στη σημασία της αινιγματικής απάντησης του Ιησού, στις απορίες των μαθητών του.
Εκείνος που έδωσε την καλύτερη ερμηνεία στο χωρίο του κατά Ματθαίον, ήταν ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, που έζησε γύρω στο 200 μ.Χ. και χαρακτηρίζεται ως «ο πιο εμβριθής μεταξύ των Πατέρων». Στο έργο του «Στρωματείς», γράφει:
«Για την αγάπη του Κυρίου αγαπάμε την εγκράτεια, είναι πράγματι ωραίο να ευνουχίζεσαι από κάθε επιθυμία και να καθαρίζεις τη συνείδηση στη θέα της βασιλείας των Ουρανών».
Μια ξεχωριστή προσωπικότητα της χριστιανικής Εκκλησίας ήταν ο θεολόγος και φιλόσοφος Ωριγένης, από την Αλεξάνδρεια (περ.183-254), ο οποίος πιθανότατα ερμηνεύοντας αυστηρά και κατά γράμμα το εδάφιο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου που αναφέραμε, ευνουχίστηκε σε ηλικία 18 ετών, προκειμένου να μείνει αγνός.
Η ενέργειά του αυτή, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων. Ανάμεσα σε όσους κατηγόρησαν σφοδρά τον Ωριγένη ήταν και ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος εξέφραζε πάντα βαθύ μίσος για τους ευνούχους, καταλογίζοντάς τους αναίσχυντα βίτσια και αδιάντροπες ακολασίες.
Μάλιστα, ο Ωριγένης, για τον εκούσιο ευνουχισμό του και την προσπάθειά του να εισάγει την αρχαία ελληνική φιλοσοφία στη μελέτη της Αγίας Γραφής, εκδιώχθηκε από τη χριστιανική κοινότητα της Αλεξάνδρειας (234) και εγκαταστάθηκε στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, όπου ίδρυσε φημισμένη σχολή.
Alessandro Moreschi
Οι καστράτοι τραγουδιστές
Κλείνουμε το άρθρο αυτό, με τους ευνούχους τραγουδιστές, γνωστότερους ως «καστράτους». Ήδη από τον 4ο αιώνα, ευνούχοι ψάλτες, αντικατέστησαν τις τραγουδίστριες που αποκλείστηκαν απ’ τους ναούς. Η Ανατολική Εκκλησία, χρησιμοποίησε κανονικά τους καστράτους, αν και το 870, ο αυτοκράτορας Φωκάς καταδίκασε για ασέβεια τους επισκόπους, τους ιερείς και τους διάκους, που ευνούχιζαν παιδιά για να αποκτήσουν αγγελικές φωνές.
Στην Ιταλία, οι καστράτοι εμφανίστηκαν στα μέσα του 16ου αιώνα. Ο Σίξτος Ε’, ο Πάπας που θέσπισε τη θανατική ποινή για τους ομοφυλόφιλους και την ακύρωση ενός γάμου, αν ο σύζυγος ήταν ευνούχος ή ανίκανος, με εγκύκλιο της 27ης Σεπτεμβρίου 1589, εξέδωσε επίσημη άδεια παρουσίας καστράτων τραγουδιστών στις χορωδίες του Αγίου Πέτρου. Οι καστράτοι, σταδιακά, διέπρεψαν και ως ερμηνευτές της όπερας. Ο τελευταίος καστράτος τραγουδιστής, ο Αλεσάντρο Μορέσκι, πέθανε το 1922, ενώ ο τελευταίος ευνούχος του τελευταίου Κινέζου αυτοκράτορα, πέθανε στη Σανγκάη στις 19/12/1996.
Πηγή: Vanna de Angelis, «ΟΙ ΕΥΝΟΥΧΟΙ, Η ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ», εκδόσεις ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ 2005
anatakti
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Μαδώντας τη μαργαρίτα...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
