Τι είναι ευδαιμονία, τελικά; (Αριστοτέλης speaking)

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε στα Στάγειρα το 384 π.Χ. από οικογένεια που είχε τον τρόπο της. Στα 17 κατέβηκε στην Αθήνα και μπήκε στην Ακαδημία του Πλάτωνα όπου αρίστευσε διότι ήταν φιλομαθής. Αργότερα ανέλαβε τη μόρφωση και διαπαιδαγώγηση του Αλέξανδρου, (ένας είναι ο Αλέξανδρος). Επέστρεψε στην Αθήνα για ένα διάστημα και μετά πήγε στην Εύβοια όπου και πέθανε.

Τον απασχολούσε πολύ το θέμα της ευδαιμονίας. Ετυμολογικά η λέξη αναφέρεται στον «καλό δαίμονα» που προστατεύει τον άνθρωπο. Ο Αριστοτέλης όρισε την ευδαιμονία ως ενέργεια της ψυχής που συνδέεται άμεσα με την αρετή και τη θεωρεί συνεχή δραστηριότητα.

Καθώς όλοι θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι, ευδαίμονες, ας δούμε τι σκεφτόταν ο αρχαίος μας πρόγονος για το θέμα.

Για τον ίδιο, η ευδαιμονία είναι ο τελικός σκοπός του ανθρώπου, το σημαντικότερο επίτευγμα. Είναι πλήρες και αυτάρκες τέλειο, δε χρειάζεται καμία άλλη σχετική ενέργεια για να επιτευχθεί. Μπορεί οι διαφορετικές πράξεις να οδηγούν σε διαφορετικούς στόχους, οι στόχοι όμως αυτοί με τη σειρά τους οδηγούν στον τέλειο έναν, την ευδαιμονία. Κάθε πράξη μας οφείλει να είναι προσανατολισμένη στην κατάκτησή της. Εδώ αρχίζουν τα δύσκολα.

Το κυνήγι της ευδαιμονίας απαιτεί συνεχή προσπάθεια για ηθικό βίο σύμφωνα με τους κανόνες της αρετής. Ποια όμως ανθρώπινη ενέργεια την εξασφαλίζει; Αν κάθε πράξη οδηγεί σε κάτι άλλο, κάπου πρέπει να βρίσκεται ένα τέλος που δεν οδηγεί πουθενά αλλού. Ποιο είναι αυτό το τέλος και ποια η ενέργεια που οδηγεί σε αυτόν;

Ο φίλος μας πιστεύει πως η ενέργεια αυτή είναι ο λόγος με την έννοια της φρόνησης, της ηθικής κρίσης και αίσθησης. Με το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την κάθε περίσταση και την ανάλογη συμπεριφορά των άλλων και αποφασίζει τι πρέπει να κάνει ο ίδιος. Η ικανότητα της ορθής σκέψης, δημιουργεί μια ικανοποιητική ζωή στο σύνολό της. Το ήθος του ανθρώπου ορίζεται από τις πράξεις του και όχι από τις προθέσεις ή τα συναισθήματά του. Η φρόνηση καθορίζει τη συνολική μας συμπεριφορά που δεν είναι δεσμευτική και απόλυτη, αλλά εξελίσσεται και πιθανόν να αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής μας.

Ο φρόνιμος άνθρωπος καθοδηγεί την κοινότητα στην οποία ζει, ως προς τη λήψη ηθικών αποφάσεων. Τα πράγματα βέβαια δεν είναι τόσο απλά, η φρόνηση προϋποθέτει την αρετή, την κατάσταση που οδηγεί τον άνθρωπο σε αυτές τις ηθικές αποφάσεις. Ο διεφθαρμένος ας πούμε, δε μπορεί να είναι φρόνιμος. Ο απατεώνας δε μπορεί να είναι δίκαιος. Ο Αριστοτέλης ασχολείται πολύ με την περίπτωση του «ακρατούς», εκείνου που ενώ γνωρίζει το σωστό, δεν το πράττει. Ηθικές αρετές θεωρεί τη σωφροσύνη, τη μεγαλοπρέπεια και άλλες, τις οποίες ορίζει ως «μεσότητα» ανάμεσα σε δύο άκρα.

Η μεσότητα δεν έχει να κάνει με τη χαμηλών τόνων συμπεριφορά, όπως θεωρούμε σήμερα, αλλά με ηθική ακρότητα, κάτι εξαιρετικά δύσκολο. Για παράδειγμα, η σωφροσύνη βρίσκεται μεταξύ της αναισθησίας και της ακολασίας, η μεγαλοπρέπεια μεταξύ χυδαιότητας και μικροπρέπειας. Ο άνθρωπος πρέπει να ανακαλύψει την ισορροπία ανάμεσα στα δυο άκρα κι αυτό είναι «μανίκι» όσο να πεις.

Για τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία βρίσκεται στις ενέργειες που επιλέγονται για αυτό που είναι από μόνες τους και όχι ως βήμα για κάτι άλλο. Τις ονομάζει «καθαυτές» και τις συνδέει με την αρετή. Ξεχωρίζει την ψυχαγωγία από την ευδαιμονία, δύο πράγματα που λανθασμένα συνδέονται, λόγω της προτίμησης που δείχνουν οι έχοντες την εξουσία στην πρώτη. Για το φιλόσοφο, «η αρετή και ο νους δεν εδρεύουν σε αυτούς που ασκούν την εξουσία». Σωστό, πολύ σωστό…

Οι σημαντικές και αξιόλογες ενέργειες ξεκινούν από την αρετή και το νου. Μέσω του νου αντιλαμβανόμαστε τα πρώτα στοιχεία που γίνονται οι εμπειρίες μας και επιτρέπουν να αντιληφθούμε μια καθολική αλήθεια που υπάρχει από μόνη της, χωρίς να χρειάζεται περαιτέρω απόδειξη.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ανόητο να κοπιάζει κανείς για να διασκεδάσει, δεν απαξιώνει όμως τελείως τη διασκέδαση. Είναι ένα αναγκαίο είδος ανάπαυσης, προκειμένου ο άνθρωπος να συνεχίζει να πράττει την αρετή, άρα να κατακτήσει την ευδαιμονία. Ούτε η ανάπαυση είναι τέλεια, καθώς οδηγεί τον άνθρωπο κάπου αλλού. Όπως και η διασκέδαση συνδέεται με τις σωματικές ηδονές, που μπορούν να απολαύσουν όλοι.

Η ευδαιμονία περιλαμβάνει την ευχαρίστηση και την απόλαυση, όμως, η πιο ευχάριστη ενέργεια είναι η φιλοσοφική που χαρίζει καθαρές, σταθερές και διαρκείς απολαύσεις, άλλωστε, οι κατέχοντες τη γνώση ζουν πιο ευχάριστα από εκείνους που προσπαθούν να την αποκτήσουν.

Αν η ευδαιμονία είναι ενέργεια σύμφωνη με την αρετή, τότε η αρετή αυτή είναι ανώτερη όλων, το καλύτερο κομμάτι του εαυτού μας. Αυτό το κομμάτι μπορεί να σκέφτεται πράγματα ωραία και θεϊκά. Η τέλεια ευδαιμονία έχει να κάνει με νοητικές και πνευματικές ασχολίες, όπως και με την αλήθεια. Είναι ανώτερη επειδή ο νους είναι ανώτερος όλων των πραγμάτων και γιατί τα πράγματα με τα οποία ασχολείται είναι τα σημαντικότερα.

Ο Αριστοτέλης εξηγεί την αυτάρκεια και τη σχετίζει με το νου και το πνεύμα. Όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται τα ίδια πράγματα για να ζήσουν, όμως, η διαφορά μεταξύ της πλέμπας και του φιλοσόφου, είναι πως οι πρώτοι χρειάζονται γύρω τους και άλλους ανθρώπους. Ο φιλόσοφος ασχολείται με το πνεύμα του, μόνος. Η ενέργεια της αυτάρκειάς του είναι ‘καθαυτή’ για αυτό και πρέπει να την επιδιώκει κανείς.

Άλλη απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο ελεύθερος χρόνος. Οι πολιτικές αρετές εξαντλούνται στην πολιτική ζωή και οι στρατιωτικές αρετές, στους πολέμους. Κανένα από τα δύο δεν αφήνει χρόνο να ασχοληθεί κάποιος με την ευδαιμονία. Οι πολιτικές και πολεμικές πράξεις είναι «όμορφες» και χρήσιμες, έχουν όμως απώτερο σκοπό την κοινωνική ευημερία η πρώτη και την περίοδο ειρήνης η δεύτερη, άρα δεν είναι τέλειες. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ως ανώτερη πρακτική επιστήμη την πολιτική τη συνδέει όμως αυστηρά με την ηθική. Για αυτόν, είναι ξεκάθαρο πως ο άνθρωπος αποτελεί μέλος της κοινωνίας και η ευημερία του εξαρτάται άμεσα από την ευημερία της πόλης.

Ένα βήμα πριν την ευδαιμονία βρίσκεται ο βίος που είναι σύμφωνος με τις άλλες αρετές. Οι ευγενείς πράξεις, οι δίκαιες, οι ανδρείες, οι έντιμες, έχουν να κάνουν με τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Αυτές είναι ενέργειες σύμφωνες με τον άνθρωπο και τα όρια της πόλης και της θνητότητάς του. Η ηθική αρετή συμπορεύεται με τη φρόνηση, και οι δυο συνδέονται με τα ανθρώπινα πάθη, που ταιριάζουν με τη σύνθετη φύση του ανθρώπου.

Το τελευταίο επιχείρημα του Αριστοτέλη για την ευδαιμονία μέσω του φιλοσοφικού στοχασμού, αναφέρεται στα ζώα. Κανένα από αυτά δεν ευδαιμονεί, γιατί κανένα από αυτά δε μπορεί να φιλοσοφήσει.

Η ευδαιμονία έρχεται ως αποτέλεσμα της συνεχούς εξάσκησης της θεωρητικής γνώσης. Αυτό το πετυχαίνει όποιος ζει σε καθεστώς απόλυτης αυτάρκειας, χωρίς να χρειάζεται φίλους, παρά μόνο τη γνώση. Η γνώση δεν καθορίζεται από ηθικές έξεις, δε χρειάζεται ανάπαυση, μένει ανεπηρέαστη από τον παράγοντα τύχη ενώ η ενασχόληση με τη θεωρία είναι η πιο ευχάριστη δραστηριότητα που μπορεί να έχει ο άνθρωπος. Από τη στιγμή που την αποκτάς, κανείς δεν μπορεί να σου την πάρει.

Η ζωή αυτή δεν είναι συνηθισμένη. Περιέχει το θεϊκό στοιχείο, την ανώτερη ενέργεια από όλες. Αν σκεφτούμε ότι αυτό το θεϊκό στοιχείο στη φύση μας είναι ο νους, τότε η ζωή που είναι σύμφωνη με αυτόν, είναι θεϊκή. Για να φτάσουμε σε αυτό το επίπεδο πρέπει να ξεφύγουμε από τα ανθρώπινα όρια. Το γεγονός πως είμαστε θνητοί δε σημαίνει πως πρέπει να σκεφτόμαστε μόνο θνητά πράγματα. Οφείλουμε να εναρμονίσουμε τη ζωή μας με το νου, το θεϊκό στοιχείο, γιατί αυτό είναι που θα φέρει την ευδαιμονία. Αφού ο νους είναι το σπουδαιότερο και καλύτερο μέρος του εαυτού μας, θα πρέπει να ακολουθήσουμε το δικό του δρόμο. Αλλιώς είναι σα να ζούμε τη ζωή κάποιου άλλου, όχι τη δική μας και κανείς δεν το θέλει αυτό.

Ο Αριστοτέλης ανεβάζει την ενασχόληση με το νου στο επίπεδο των θεών. Οι θεοί είναι μακάριοι και ευδαίμονες, αλλά γιατί; Δε μπορούμε να τους αποδώσουμε πράξεις, γενναίες, ανδρείες, δίκαιες ή ότι άλλο, θα ήταν μειωτικό για αυτούς. Δε χρειάζονται τροφή, χρήματα, δε συναλλάσσονται, δεν πολεμούν. Το μόνο που μπορούμε να πούμε για αυτούς, είναι πως στοχάζονται. Έτσι, αφού ο στοχασμός είναι θεϊκή ενέργεια, ο άνθρωπος που αγωνίζεται να πράξει το ίδιο, είναι εκείνος που αγαπούν οι θεοί ως πιο κοντινό τους. Ποιος μπορεί να είναι ευδαιμονέστερος από αυτόν που αγαπούν οι θεοί;

Είναι αλήθεια πως ο άνθρωπος χρειάζεται κι άλλα πράγματα για να ζήσει, όπως την τροφή, τη σωματική υγεία και άλλες ανέσεις. Όμως, δεν είναι η ποσότητα των ανέσεων που έχει σημασία. Η υπερβολή δε χαρίζει αυτάρκεια, ούτε σωστή κρίση. Ακόμα και μια ζωή με μέτρια υλικά αγαθά μπορεί να οδηγήσει σε ηθικές πράξεις που τελειώνουν στην ευδαιμονία, αν αυτός που τις κάνει είναι ηθικός.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως η ευδαιμονία είναι το τελικό όριο πέρα από το οποίο δεν υπάρχει τίποτε άλλο. Περικλείει μέσα της την αρετή και τη σωφροσύνη, που εξασφαλίζει το πράττειν ηθικά. Είναι πλήρης και αυτάρκης, δε χρειάζεται τίποτα πέρα από αυτό που είναι και δεν έχει να αποδείξει την ύπαρξή της σε κανέναν.

Ο άνθρωπος μπορεί να την κατακτήσει όταν ασχοληθεί με το θεωρητικό στοχασμό, το λόγο, το νου. Ο νους για τον Αριστοτέλη, είναι θεϊκό στοιχείο, το καλύτερο κομμάτι του ατελούς και σύνθετου ανθρώπου και η ενασχόληση με αυτόν οδηγεί στο τέλειον αγαθόν της ευδαιμονίας φέρνοντάς τον κοντά στο θείο.

Εν κατακλείδι, η ανθρώπινη ζωή κρίνεται από τις πράξεις και τον τρόπο που ζει ο κάθε άνθρωπος. Εκείνος που ζει σε αρμονία με το νου, είναι ψυχικά άριστος. Οι θεοί τον αγαπούν, καθώς εκείνος, φροντίζοντας το νου, το καλύτερο και πιο κοντινό στους θεούς μέρος του εαυτού του, επιδίδεται σε ηθικές και ωραίες πράξεις. Αυτός ο άνθρωπος είναι ο φιλόσοφος άρα ο βίος του είναι ο ευδαιμονέστερος όλων.

Για αυτούς τους λόγους διαχωρίζει τη ζωή του φιλοσόφου από αυτήν των άλλων. Ο φιλόσοφος, ασχολείται με το πνεύμα, το νου. Κατακτά την αυτάρκεια, καθώς δε χρειάζεται άλλους ανθρώπους γύρω του για να στοχασθεί. Αποκτά τη γνώση και η γνώση δεν επηρεάζεται από συνθήκες, δεν αλλοιώνεται, δε χάνεται. Έρχεται κοντά στο θεό που τον αγαπά. Εξυψώνει το βίο του πάνω από τα ασταθή και βρίσκεται ένα βήμα πιο κοντά στη θέωση.

Για αυτό λοιπόν, στοχαστείτε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αριστοτέλης, «Ηθικά Νικομάχεια» εκδ. Κάκτος

Κόντου Π., «Η Φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία», στο: Σ. Βιρβιδάκης κ.ά., Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: Από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄, Ε.Α.Π., Πάτρα 2000,

Λυπουρλής Δ., Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006, Βιβλία Α΄-Δ΄

Roww D., Αριστοτέλης, μτφ. Μ. Μητσού, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2005

iart.gr

Let's block ads! (Why?)