2019-09-15 22:50:08
Η επικράτηση του Χριστιανισμού στην Αθήνα - Η μετατροπή του Παρθενώνα σε χριστιανικό ναό - Η σημασία της «Παναγίας της Αθηνιώτισσας» για τους Βυζαντινούς -
Το αμφιλεγόμενο ντοκιμαντέρ "Parthenon" του Κώστα Γαβρά (2009)
Τον τελευταίο καιρό, ανάμεσα στον ορυμαγδό των γεγονότων που μας κατακλύζουν, ξεχωριστή θέση κατέχει αναμφίβολα το θέμα των κλεμμένων μαρμάρων του Παρθενώνα που ήρθε στο προσκήνιο με την πρόταση του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη για δανεισμό τους από το Βρετανικό Μουσείο το 2021 και με την απόδειξη, μέσω φωτογραφιών, των απαράδεκτων συνθηκών που επικρατούν στην αίθουσα του Μουσείου όπου αυτά εκτίθενται (μούχλα, δυσοσμία κλπ.).
Ένα άλλο θέμα, άσχετο με το προηγούμενο είναι η πολυσυζητημένη ταινία του Κώστα Γαβρά «Ενήλικες στο Δωμάτιο» που αναμένεται μετά τη Βενετία να προβληθεί σύντομα και στις κινηματογραφικές αίθουσες. Ελάχιστοι όμως γνωρίζουν (ή θυμούνται) ότι πριν 10 χρόνια, το 2009, ο Κώστας Γαβράς είχε σκηνοθετήσει ένα ντοκιμαντέρ με τον τίτλο “Parthenon” όπου μέσα σε λίγα λεπτά γινόταν μια ιστορική αναδρομή στο σημαντικότερο μνημείο του δυτικού πολιτισμού
. Ο διάσημος σκηνοθέτης είχε δεχθεί σφοδρή κριτική και για το ντοκιμαντέρ αυτό. Κατηγορήθηκε για ιστορικές ανακρίβειες και για μεροληπτικές αναφορές σε βάρος των χριστιανών. Σκεφτήκαμε να αφιερώσουμε ένα άρθρο στην ιστορία του Παρθενώνα στα βυζαντινά χρόνια καθώς εκτός από το ότι είχε μετατραπεί σε χριστιανικό ναό, οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν κάτι άλλο.
Το πέρασμα από την ειδωλολατρία στον Χριστιανισμό
Όπως γράφει ο Φέρντιναντ Γκρεγκορόβιους, η Αθήνα ήταν «η ακρόπολη της ειδωλολατρίας που τότε την περιέλουζε ακόμα η εκθαμβωτική λάμψη των τεχνών και της λογοτεχνίας» και δεν υπάρχει πιο τολμηρή πράξη από το κήρυγμα σ’ αυτήν του Απόστολου Παύλου (το 51 μ.Χ.). Ο αποστολικός προπομπός που αποθέωνε τον Ιησού, εξοργίστηκε στη θέα των αγαλμάτων των θεών, των αριστουργημάτων της Ελλάδας που γέμιζαν την πόλη και των απαστραπτόντων ναών ,προς τα μαρμάρινα περιστύλια των οποίων ανέβαιναν οι λιτανείες των ιερέων και του λαού. Κάλεσε την Αθήνα, τον πύργο των θεών να υποταχθεί στον Χριστό αλλά αναγνώρισε ότι ήταν ακόμα απόρθητη για την ευαγγελική σκέψη».
Το κήρυγμα του Παύλου στον Άρειο Πάγο δεν βρήκε μεγάλη ανταπόκριση καθώς σύμφωνα με την παράδοση μόνο ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης και η Δάμαρις πίστεψαν στο κήρυγμά του.
Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138) η Αθήνα έφτασε στα όρια της εξέλιξής της ως πόλη. Σταδιακά τα πράγματα στην αχανή ρωμαϊκή αυτοκρατορία άρχισαν ν’ αλλάζουν. Νομαδικοί λαοί που σκόρπιζαν την ερήμωση έκαναν από τον 3ο αιώνα την εμφάνισή τους. Το 253 πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη ενώ το 267 Γότθοι και Έρουλοι επέδραμαν στην Αθήνα και λεηλάτησαν τα κινητά αγαθά της πόλης (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 31/1/2017).
Παρόλο ότι στην Αθήνα εξακολουθούσαν να ανθούν οι Σχολές του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Χρύσιππου, οι πρώτοι απολογητές του Χριστιανισμού εμφανίστηκαν στην Αθήνα. Ο φιλόσοφος Αριστείδης που αργότερα έγινε Χριστιανός, ο Κοδράτος, επίσκοπος Αθηνών, ο Αθηναγόρας, ένας Αθηναίος που ζούσε στην Αλεξάνδρεια (2ος αι.) και ο δάσκαλος του Ωριγένη, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (150-215).
Από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο χριστιανισμός επικρατεί. Πολλά αριστουργήματα που κοσμούσαν την Αθήνα, μεταφέρθηκαν στην Κων/πολη, τη νέα πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Η παρένθεση του Ιουλιανού (361-363) δεν ήταν αρκετή για να επαναφέρει στο προσκήνιο τη λατρεία των αρχαίων θεών. Ο Μέγας Θεοδόσιος με τα διατάγματά του έδωσε ένα γερό χτύπημα στην ειδωλολατρία όμως δεν πείραξε κανέναν από τους ναούς της Αθήνας. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού.
Η επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου στην Ελλάδα (396) δεν άφησε ανεπηρέαστη την Αθήνα παρά το ότι ο βάρβαρος ηγεμόνας, σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές, σεβάστηκε τα μνημεία της πόλης. Λίγα χρόνια αργότερα, επισκέφθηκε την Αθήνα ο Συνέσιος Κυρήνης. Βρήκε την πόλη σε τόσο άσχημη κατάσταση που την συνέκρινε με την προβιά που είχε απομείνει από ένα σφαγμένο ζώο που προοριζόταν για θυσία. Η περιγραφή του θυμίζει τη φράση του Οράτιου «vacuae Athenae» (έρημη Αθήνα). Ωστόσο, η αρχαία θρησκεία μπόρεσε να συνεχίσει τον αγώνα ενάντια στον χριστιανισμό ιδιαίτερα στην Αθήνα, ως τις αρχές περίπου του 6ου αι. καθώς εξακολουθούσε να λειτουργεί η πλατωνική Ακαδημία.
Το τελειωτικό χτύπημα για τη λατρεία των θεών ήρθε από τον Ιουστινιανό. Είτε έκλεισε την Ακαδημία της Αθήνας είτε δήμευσε την τεράστια περιουσία της από τα κληροδοτήματα, θεωρείται αυτός που έκανε αδύνατη τη συνέχιση της λειτουργίας της. Οι τελευταίοι φιλόσοφοι της Αθήνας με επικεφαλής τον σχολάρχη τους Δαμάσκιο (αναφέρονται επίσης και οι: Σιμπλίκιος, Ευλάλιος, Πρισκιανός, Ερμείας, Διογένης και Ισίδωρος ως οι άλλοι σπουδαίοι φιλόσοφοι της εποχής) μετανάστευσαν στην αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη με την ελπίδα να μπορέσουν εκεί να διαδώσουν τις ιδέες τους. Η απογοήτευση ήρθε σύντομα. Επέστρεψαν στην Ελλάδα και τα ίχνη τους χάθηκαν. Γράφει χαρακτηριστικά ο Γκρεγκορόβιους:
«Το ένδοξο καθίδρυμα του Ελληνισμού του οποίου η πνευματική δύναμη είχε πεθάνει ήδη με τον θάνατο του Πρόκλου στις 17 Απριλίου 485, κατέρρευσε από την ίδια του την εξάντληση και έσβησε απαρατήρητα μετά από μία διάρκεια περισσότερη των οχτώ αιώνων, από τον καιρό του Πλάτωνα. Ακόμα κι αν στην Αθήνα εξακολούθησαν να υπάρχουν ιδιωτικές σχολές της Ρητορικής και της Γραμματικής, δεν άσκησαν καμία επιστημονική επίδραση πλέον».
Ο Παρθενώνας μετατρέπεται στην Παναγία την Αθηνιώτισσα
Κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι οι Χριστιανοί της Αθήνας δεν φαίνεται να υπέφεραν ακόμα και στα χρόνια των μεγάλων διωγμών (του Δέκιου, του Διοκλητιανού κ.ά.), ούτε έφτασαν ποτέ στο σημείο να ζουν σε κατακόμβες. Η μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό έγινε μάλλον ομαλά. Χριστιανικές εκκλησίες αναφέρονται από τον 4ο αιώνα. Το Θησείο είχε μετατραπεί σε ναό είτε του Αγίου Γεωργίου είτε του Σωτήρος. Στα χρόνια του Ιουστινιανού (527-565) υπήρξε μαζική μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικές εκκλησίες. Τότε φαίνεται ότι έχουμε και τη μετατροπή του Παρθενώνα στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Πότε ακριβώς δεν το γνωρίζουμε.
Η παράδοση αναφέρει ότι αρχιτέκτονες του νέου χριστιανικού ναού ήταν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος. «Περί δε γε του ναού της Θεομήτορος ον ωκοδόμησαν Απολλώς και Ευλόγιος επ’ ονόματι Αγνώστου Θεού» (Ανώνυμος Βιέννης). Έχει γραφτεί και αυτό υποστηρίζει και ο Κώστας Γαβράς στο ντοκιμαντέρ «Parthenon» ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Αγία Σοφία. Αυτό όμως δεν είναι επαρκώς τεκμηριωμένο. Ούτε και το ότι ήταν αφιερωμένος στον «Άγνωστο Θεό». Μάλλον έχει δημιουργηθεί σύγχυση με τον βωμό του αγνώστου Θεού για τον οποίο μίλησε ο Απόστολος Παύλος.
Βέβαια η μετατροπή του Παρθενώνα σε χριστιανικό ναό απαιτούσε εκτεταμένη μετασκευή του εσωτερικού του. Αρχικά, μετατράπηκε ο προσανατολισμός του ναού με τη μετατόπιση της εισόδου του στη δυτική πλευρά. Ο οπισθόδομος έγινε ο νάρθηκας της εκκλησίας και η πύλη του η πόρτα της εισόδου. Ο τοίχος ανάμεσα στον οπισθόδομο και τον σηκό διασπάστηκε από μια νέα μεγάλη πύλη στο σημείο όπου βρισκόταν η κόχη για το άγαλμα της Αθηνάς από χρυσό, ελεφαντόδοντο και χαλκό. Από τον ίδιο τον σηκό, έφτιαξαν το καθολικό ή το μεσαίο κλίτος έτσι ώστε στην ανατολική πλευρά να τοποθετηθεί ένας υπερυψωμένος χώρους του βωμού ή το Άγιο Βήμα με μια αψίδα. Η κόχη αυτή, τον 7ο αιώνα πρέπει να είχε διακοσμηθεί με την ψηφιδωτή εικόνα της Παρθένου ή Παναγίας Αθηνιώτισσας. Το Άγιο Βήμα έκλεινε το βυζαντινό τέμπλο ως το άδυτο, ενώ πίσω του βρισκόταν ο βωμός κάτω από έναν θόλο τον οποίο υποβάσταζαν τέσσερις κίονες πορφυρίτη με κορινθιακά κιονόκρανα από άσπρο μάρμαρο. Στο ημικύκλιο είχαν τοποθετηθεί μαρμάρινες έδρες για τους ιερείς και στο μεσαίο κλίτος βρίσκονταν ένας άμβωνας και ο θρόνος του επισκόπου που μάλλον ήταν ένα αρχαίο μαρμάρινο κάθισμα του θεάτρου του Διονύσου. Για να δώσουν φως, άνοιξαν πάνω από την αψίδα ένα παράθυρο κι έτσι καταστράφηκε το μέσο του ανατολικού διαζώματος. (Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Φέρνιναντ Γκρεγκορόβιους «Μεσαιωνική Ιστορία των Αθηνών»).
Ο Παρθενώνας είχε καταστραφεί από φωτιά κατά την ύστερη αρχαιότητα. Ο εμπρησμός είχε γίνει από τους Έρουλους το 267 ή από τους Γότθους το 396. Πότε όμως και από ποιον επισκευάστηκε ο ναός; Ο Κ. Γαβράς δέχεται ότι ο Παρθενώνας κάηκε από τους Έρουλους το 267 και ότι επισκευάστηκε το 360 από τον Ιουλιανό. Λεπτομέρεια; Ο Ιουλιανός δεν ήταν αυτοκράτορας το 360 αλλά από το 361 ως το 363. Είναι απαράδεκτο σε σοβαρό υποτίθεται ντοκιμαντέρ να γίνονται τέτοια λάθη… Αν όμως ο Παρθενώνας καταστράφηκε από τους φανατισμένους Αρειανούς (αιρετικούς) του Αλάριχου το 396 όπως αναφέρει και ο αείμνηστος Χαράλαμπος Μπούρας το 2012, η επισκευή είναι πολύ πιθανό να έγινε από τον έπαρχο Ερκούλιο (αρχές 5ου αι.) που τιμάται σε επιγραφές για τη συντήρηση και την επισκευή μνημείων της Αθήνας.
Βασίλειος Βουλγαροκτόνος Ο Pollini σε πρόσφατη εργασία του (2007) θεωρεί ότι τον Παρθενώνα μπορεί να τον έκαψαν οι Χριστιανοί της πόλης από θρησκευτικό μένος, εκδοχή μάλλον απίθανη. Ο Κ. Γαβράς στο ντοκιμαντέρ του αναφέρει ότι το 438 οι χριστιανοί καταστρέφουν τα γυμνά γλυπτά του Παρθενώνα. Πρόκειται για μια επίμαχη σκηνή για την οποία γράφτηκε ότι αφαιρέθηκε μετά από παρέμβαση της Εκκλησίας. Πάντως στο διαδίκτυο, το ντοκιμαντέρ υπάρχει με τη «λογοκριμένη» σκηνή. Αν η σκηνή αυτή κόπηκε είναι απαράδεκτο. Όφειλε όμως ο κύριος Γαβράς να αναφέρει τις πηγές του για το συγκεκριμένο γεγονός. Παρά τις προσπάθειές μας δεν βρήκαμε στη βιβλιογραφία κάποια αναφορά για την καταστροφή των γυμνών γλυπτών του Παρθενώνα από τους Χριστιανούς.
Μήπως είναι λίγο επιλεκτικός στις αναφορές του ο κύριος Γαβράς; Γιατί δεν αναφέρεται στη μετατροπή του δυτικού θαλάμου του Παρθενώνα σε οίκο ανοχής από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή , καθώς εγκατέστησε σε αυτόν πλήθος από εταίρες ή στην αφαίρεση του χρυσού χιτώνα της θεάς Αθηνάς από τον τύραννο Λάχαρη το 295 π.Χ., τον οποίο έλιωσε για να φτιάξει χρυσά νομίσματα;
Πάντως το ντοκιμαντέρ αυτό προβάλλεται στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης οι ιθύνοντες του οποίου προφανώς ενστερνίζονται το περιεχόμενό του Αυτοκράτορες και άγιοι στην Παναγία την Αθηνιώτισσα
Μέχρι πρόσφατα υπήρχε η άποψη ότι η Αθήνα κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν μια περιθωριακή πόλη που δεν είχε καμία σχέση με το ένδοξο παρελθόν της. Τα τελευταία χρόνια ήρθαν στην επιφάνεια νέα στοιχεία και γράφτηκαν βιβλία όπως «Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ» του καθηγητή Αντώνη Καλδέλλη που αποδεικνύουν ότι όταν ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό η Ακρόπολη έγινε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στη βυζαντινή επικράτεια.
Ο Παρθενώνας, γράφει ο Α. Καλδέλλης, «ήταν πιο σημαντικός ως χριστιανική εκκλησία απ’ όσο υπήρξε ως ναός στην αρχαιότητα. Η βυζαντινή περίοδος ήταν η εποχή της πραγματικής του δόξας».
Ίσως υπάρχει μια δόση υπερβολής, σίγουρα όμως η άποψη που υπήρχε μέχρι πρόσφατα για τη σημασία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας θα πρέπει να επανεξεταστεί και να αναθεωρηθεί. Ο αυτοκράτορας Κώνστας Β’ έμεινε στην Αθήνα τον χειμώνα του 662-663. Η πόλη αποτέλεσε σταθμό στην εκστρατεία του στην Ιταλία, στην οποία εκτός από πολυάριθμο στρατό «συνοδευόταν» και από τον βυζαντινό στόλο. Ονομαστό είναι το προσκύνημα του Βασίλειου Β’ Βουλγαροκτόνου στην Αθήνα. Μετά το τέλος των πολέμων με τους Βούλγαρους, την άνοιξη του 1019 επισκέφθηκε την πόλη. Προσκύνησε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα και πρόσφερε πολλά αναθήματα στον ναό, που φρόντισε να διακοσμηθεί με λαμπρότητα και πολυτέλεια.
Τον 10ο αιώνα ο όσιος Φαντίνος που καταγόταν από την Καλαβρία, με τους μαθητές του Βιτάλιο και Νικηφόρο, επισκέφθηκε την Αθήνα. Ήταν γύρω στο 965 όταν ένας άγγελος του έδωσε εντολή να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη για να κηρύξει τον λόγο του Θεού. Με τους δυο μαθητές του ήρθε στην Ελλάδα, αρχικά στη Κόρινθο και στη συνέχεια στην Αθήνα όπου προσκύνησαν στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Οι Αθηναίοι έσπευσαν να δουν τον Φαντίνο που όμως αρρώστησε σοβαρά. Τελικά αυτός ανάρρωσε και αναχώρησε από την Αθήνα. Έμεινε για λίγο στη Λάρισα όπου δίδαξε στον ναό του Αγίου Αχιλλείου και πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου έμεινε ως το τέλος της ζωής του.
Και ο όσιος Λουκάς όμως που γεννήθηκε στη Φωκίδα στα τέλη του 9ου αιώνα ακολούθησε δυο μοναχούς από τη Ρώμη και ήρθε στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε στον ναό της Θεομήτορος. Ο όσιος Λουκάς πριν πεθάνει (953) εγκαταστάθηκε στο Στείρι της Βοιωτίας όπου ίδρυσε μια μοναστική κοινότητα που αποτέλεσε τον πυρήνα του μοναστηριού του Οσίου Λουκά που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Και ο Νίκων ο Μετανοείτε όμως, μετά το κήρυγμά του στην Κρήτη όπου επανέφερε πολλούς κατοίκους της στον χριστιανισμό, καθώς είχαν αλλαξοπιστήσει μετά τη μακρόχρονη αραβική κατάκτηση, ήρθε στην Αθήνα γύρω στο 980, προσκύνησε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα και κήρυξε τον λόγο του Θεού.
Ο όσιος Μελέτιος ο Νέος γεννήθηκε το 1035 σ’ ένα χωριό της Καππαδοκίας. Σε ηλικία 15 ετών έγινε μοναχός. Μετά από πολλές περιπέτειες, εγκαταστάθηκε σ’ έναν λόφο μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας όπου ίδρυσε μονή που υπάρχει ως τις μέρες μας και θεράπευε όσους έρχονταν σ’ αυτόν απελπισμένοι. Και αυτός όμως προσκύνησε την Παναγία την Αθηνιώτισσα. Γράφει ο Πτωχοπρόδρομος: «… από κει πήγε στην Αθήνα, ναι στην Αθήνα, την πόλη που η θέρμη της κάποτε για την ειδωλολατρία ήταν μεγαλύτερη από οποιασδήποτε άλλης μα πλέον έχοντας βρεθεί στο διαμετρικά αντίθετο άκρο, είναι ακόμα πιο θερμή στην ευσέβεια που τρέφει για την υπέραγνή μας βασίλισσα και Θεοτόκο… αφού λοιπόν ο Όσιος (Μελέτιος ο Νέος) παρέμεινε πρόσκαιρα στο πάνσεπτο ιερό της Πάνσεμνης κι απηύθυνε στον Θεό «τις προσευχές που πρόφεραν τα χείλη του» όπως λέει κι ο προφήτης, έκρινε σωστό να συνεχίσει τον δρόμο του φεύγοντας από κει…». Ο όσιος Μελέτιος ο Νέος πέθανε γύρω στο 1105.
Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης επιτέθηκε σφόδρα εναντίον των συμπολιτών του Αθηναίων, που λόγω των δεισιδαιμονιών τους κατέστρεψαν ένα ορειχάλκινο άγαλμα της Αθηνάς λίγο πριν την άλωση της πόλης από τους σταυροφόρους καθώς θεωρούσε τη θεά «ανδρείας και φρονήσεως επιστάτιν». Δεν πρόκειται όμως, πιθανότατα, για το άγαλμα της Προμάχου απ’ την Ακρόπολη, παρά όσα ισχυρίζονται μερικοί ερευνητές.
Το 1205, δυτικοί ιππότες κατέλαβαν την Αθήνα. Η Παναγία η Αθηνιώτισσα μετατράπηκε σε φράγκικο ναό αφιερωμένο επίσης στη Θεοτόκο ενώ μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς το 1456, μετατράπηκε σε τζαμί.
Επίλογος
Είδαμε λοιπόν ότι ο Παρθενώνας ως Παναγία Αθηνιώτισσα αποτέλεσε κέντρο θρησκευτικού προσκυνήματος τα βυζαντινά χρόνια κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό. Όπως γράφει ο Α. Καλδέλλης: «Η Αθήνα αναδείχθηκε σε πεδίο συνάντησης της παγανιστικής και της χριστιανικής κουλτούρας και, διόλου τυχαία, εκεί επιχειρήθηκε η αναβίωση του κλασικού παρελθόντος με όρους αναφοράς απ’ το νέο χριστιανικό περιβάλλον.
Κλείνουμε με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Τάσσου Δημητρίου Νερούτσου «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ» που επιβεβαιώνει τα παραπάνω:
«Από περάτων της οικουμένης, απ’ ανατολών ηλίου μέχρι δυσμών και απ’ αυτής της εσχάτης Θούλης συνέρρεον ευσεβείς προσκυνηταί και επανερχόμενοι εις τας οικίας έκαστοι πατρίδος έφερον μεθ’ αυτών εικόνας εξ Αθηνών κι ίδρυον μοναστήρια επ’ ονόματι της Θεομήτορος της Αθηναίας».
Πηγές: ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΔΕΛΛΗΣ, «Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 2013
ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤ ΓΚΡΕΓΚΟΡΟΒΙΟΥΣ, «ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ, 1990
Τ.Δ. ΝΕΡΟΥΤΣΟΣ, «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ», Αθήνα, 1889
anatakti
Το αμφιλεγόμενο ντοκιμαντέρ "Parthenon" του Κώστα Γαβρά (2009)
Τον τελευταίο καιρό, ανάμεσα στον ορυμαγδό των γεγονότων που μας κατακλύζουν, ξεχωριστή θέση κατέχει αναμφίβολα το θέμα των κλεμμένων μαρμάρων του Παρθενώνα που ήρθε στο προσκήνιο με την πρόταση του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη για δανεισμό τους από το Βρετανικό Μουσείο το 2021 και με την απόδειξη, μέσω φωτογραφιών, των απαράδεκτων συνθηκών που επικρατούν στην αίθουσα του Μουσείου όπου αυτά εκτίθενται (μούχλα, δυσοσμία κλπ.).
Ένα άλλο θέμα, άσχετο με το προηγούμενο είναι η πολυσυζητημένη ταινία του Κώστα Γαβρά «Ενήλικες στο Δωμάτιο» που αναμένεται μετά τη Βενετία να προβληθεί σύντομα και στις κινηματογραφικές αίθουσες. Ελάχιστοι όμως γνωρίζουν (ή θυμούνται) ότι πριν 10 χρόνια, το 2009, ο Κώστας Γαβράς είχε σκηνοθετήσει ένα ντοκιμαντέρ με τον τίτλο “Parthenon” όπου μέσα σε λίγα λεπτά γινόταν μια ιστορική αναδρομή στο σημαντικότερο μνημείο του δυτικού πολιτισμού
Το πέρασμα από την ειδωλολατρία στον Χριστιανισμό
Όπως γράφει ο Φέρντιναντ Γκρεγκορόβιους, η Αθήνα ήταν «η ακρόπολη της ειδωλολατρίας που τότε την περιέλουζε ακόμα η εκθαμβωτική λάμψη των τεχνών και της λογοτεχνίας» και δεν υπάρχει πιο τολμηρή πράξη από το κήρυγμα σ’ αυτήν του Απόστολου Παύλου (το 51 μ.Χ.). Ο αποστολικός προπομπός που αποθέωνε τον Ιησού, εξοργίστηκε στη θέα των αγαλμάτων των θεών, των αριστουργημάτων της Ελλάδας που γέμιζαν την πόλη και των απαστραπτόντων ναών ,προς τα μαρμάρινα περιστύλια των οποίων ανέβαιναν οι λιτανείες των ιερέων και του λαού. Κάλεσε την Αθήνα, τον πύργο των θεών να υποταχθεί στον Χριστό αλλά αναγνώρισε ότι ήταν ακόμα απόρθητη για την ευαγγελική σκέψη».
Το κήρυγμα του Παύλου στον Άρειο Πάγο δεν βρήκε μεγάλη ανταπόκριση καθώς σύμφωνα με την παράδοση μόνο ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης και η Δάμαρις πίστεψαν στο κήρυγμά του.
Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138) η Αθήνα έφτασε στα όρια της εξέλιξής της ως πόλη. Σταδιακά τα πράγματα στην αχανή ρωμαϊκή αυτοκρατορία άρχισαν ν’ αλλάζουν. Νομαδικοί λαοί που σκόρπιζαν την ερήμωση έκαναν από τον 3ο αιώνα την εμφάνισή τους. Το 253 πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη ενώ το 267 Γότθοι και Έρουλοι επέδραμαν στην Αθήνα και λεηλάτησαν τα κινητά αγαθά της πόλης (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 31/1/2017).
Παρόλο ότι στην Αθήνα εξακολουθούσαν να ανθούν οι Σχολές του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Χρύσιππου, οι πρώτοι απολογητές του Χριστιανισμού εμφανίστηκαν στην Αθήνα. Ο φιλόσοφος Αριστείδης που αργότερα έγινε Χριστιανός, ο Κοδράτος, επίσκοπος Αθηνών, ο Αθηναγόρας, ένας Αθηναίος που ζούσε στην Αλεξάνδρεια (2ος αι.) και ο δάσκαλος του Ωριγένη, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (150-215).
Από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο χριστιανισμός επικρατεί. Πολλά αριστουργήματα που κοσμούσαν την Αθήνα, μεταφέρθηκαν στην Κων/πολη, τη νέα πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Η παρένθεση του Ιουλιανού (361-363) δεν ήταν αρκετή για να επαναφέρει στο προσκήνιο τη λατρεία των αρχαίων θεών. Ο Μέγας Θεοδόσιος με τα διατάγματά του έδωσε ένα γερό χτύπημα στην ειδωλολατρία όμως δεν πείραξε κανέναν από τους ναούς της Αθήνας. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού.
Η επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου στην Ελλάδα (396) δεν άφησε ανεπηρέαστη την Αθήνα παρά το ότι ο βάρβαρος ηγεμόνας, σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές, σεβάστηκε τα μνημεία της πόλης. Λίγα χρόνια αργότερα, επισκέφθηκε την Αθήνα ο Συνέσιος Κυρήνης. Βρήκε την πόλη σε τόσο άσχημη κατάσταση που την συνέκρινε με την προβιά που είχε απομείνει από ένα σφαγμένο ζώο που προοριζόταν για θυσία. Η περιγραφή του θυμίζει τη φράση του Οράτιου «vacuae Athenae» (έρημη Αθήνα). Ωστόσο, η αρχαία θρησκεία μπόρεσε να συνεχίσει τον αγώνα ενάντια στον χριστιανισμό ιδιαίτερα στην Αθήνα, ως τις αρχές περίπου του 6ου αι. καθώς εξακολουθούσε να λειτουργεί η πλατωνική Ακαδημία.
Το τελειωτικό χτύπημα για τη λατρεία των θεών ήρθε από τον Ιουστινιανό. Είτε έκλεισε την Ακαδημία της Αθήνας είτε δήμευσε την τεράστια περιουσία της από τα κληροδοτήματα, θεωρείται αυτός που έκανε αδύνατη τη συνέχιση της λειτουργίας της. Οι τελευταίοι φιλόσοφοι της Αθήνας με επικεφαλής τον σχολάρχη τους Δαμάσκιο (αναφέρονται επίσης και οι: Σιμπλίκιος, Ευλάλιος, Πρισκιανός, Ερμείας, Διογένης και Ισίδωρος ως οι άλλοι σπουδαίοι φιλόσοφοι της εποχής) μετανάστευσαν στην αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη με την ελπίδα να μπορέσουν εκεί να διαδώσουν τις ιδέες τους. Η απογοήτευση ήρθε σύντομα. Επέστρεψαν στην Ελλάδα και τα ίχνη τους χάθηκαν. Γράφει χαρακτηριστικά ο Γκρεγκορόβιους:
«Το ένδοξο καθίδρυμα του Ελληνισμού του οποίου η πνευματική δύναμη είχε πεθάνει ήδη με τον θάνατο του Πρόκλου στις 17 Απριλίου 485, κατέρρευσε από την ίδια του την εξάντληση και έσβησε απαρατήρητα μετά από μία διάρκεια περισσότερη των οχτώ αιώνων, από τον καιρό του Πλάτωνα. Ακόμα κι αν στην Αθήνα εξακολούθησαν να υπάρχουν ιδιωτικές σχολές της Ρητορικής και της Γραμματικής, δεν άσκησαν καμία επιστημονική επίδραση πλέον».
Ο Παρθενώνας μετατρέπεται στην Παναγία την Αθηνιώτισσα
Κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι οι Χριστιανοί της Αθήνας δεν φαίνεται να υπέφεραν ακόμα και στα χρόνια των μεγάλων διωγμών (του Δέκιου, του Διοκλητιανού κ.ά.), ούτε έφτασαν ποτέ στο σημείο να ζουν σε κατακόμβες. Η μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό έγινε μάλλον ομαλά. Χριστιανικές εκκλησίες αναφέρονται από τον 4ο αιώνα. Το Θησείο είχε μετατραπεί σε ναό είτε του Αγίου Γεωργίου είτε του Σωτήρος. Στα χρόνια του Ιουστινιανού (527-565) υπήρξε μαζική μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικές εκκλησίες. Τότε φαίνεται ότι έχουμε και τη μετατροπή του Παρθενώνα στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Πότε ακριβώς δεν το γνωρίζουμε.
Η παράδοση αναφέρει ότι αρχιτέκτονες του νέου χριστιανικού ναού ήταν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος. «Περί δε γε του ναού της Θεομήτορος ον ωκοδόμησαν Απολλώς και Ευλόγιος επ’ ονόματι Αγνώστου Θεού» (Ανώνυμος Βιέννης). Έχει γραφτεί και αυτό υποστηρίζει και ο Κώστας Γαβράς στο ντοκιμαντέρ «Parthenon» ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Αγία Σοφία. Αυτό όμως δεν είναι επαρκώς τεκμηριωμένο. Ούτε και το ότι ήταν αφιερωμένος στον «Άγνωστο Θεό». Μάλλον έχει δημιουργηθεί σύγχυση με τον βωμό του αγνώστου Θεού για τον οποίο μίλησε ο Απόστολος Παύλος.
Βέβαια η μετατροπή του Παρθενώνα σε χριστιανικό ναό απαιτούσε εκτεταμένη μετασκευή του εσωτερικού του. Αρχικά, μετατράπηκε ο προσανατολισμός του ναού με τη μετατόπιση της εισόδου του στη δυτική πλευρά. Ο οπισθόδομος έγινε ο νάρθηκας της εκκλησίας και η πύλη του η πόρτα της εισόδου. Ο τοίχος ανάμεσα στον οπισθόδομο και τον σηκό διασπάστηκε από μια νέα μεγάλη πύλη στο σημείο όπου βρισκόταν η κόχη για το άγαλμα της Αθηνάς από χρυσό, ελεφαντόδοντο και χαλκό. Από τον ίδιο τον σηκό, έφτιαξαν το καθολικό ή το μεσαίο κλίτος έτσι ώστε στην ανατολική πλευρά να τοποθετηθεί ένας υπερυψωμένος χώρους του βωμού ή το Άγιο Βήμα με μια αψίδα. Η κόχη αυτή, τον 7ο αιώνα πρέπει να είχε διακοσμηθεί με την ψηφιδωτή εικόνα της Παρθένου ή Παναγίας Αθηνιώτισσας. Το Άγιο Βήμα έκλεινε το βυζαντινό τέμπλο ως το άδυτο, ενώ πίσω του βρισκόταν ο βωμός κάτω από έναν θόλο τον οποίο υποβάσταζαν τέσσερις κίονες πορφυρίτη με κορινθιακά κιονόκρανα από άσπρο μάρμαρο. Στο ημικύκλιο είχαν τοποθετηθεί μαρμάρινες έδρες για τους ιερείς και στο μεσαίο κλίτος βρίσκονταν ένας άμβωνας και ο θρόνος του επισκόπου που μάλλον ήταν ένα αρχαίο μαρμάρινο κάθισμα του θεάτρου του Διονύσου. Για να δώσουν φως, άνοιξαν πάνω από την αψίδα ένα παράθυρο κι έτσι καταστράφηκε το μέσο του ανατολικού διαζώματος. (Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Φέρνιναντ Γκρεγκορόβιους «Μεσαιωνική Ιστορία των Αθηνών»).
Ο Παρθενώνας είχε καταστραφεί από φωτιά κατά την ύστερη αρχαιότητα. Ο εμπρησμός είχε γίνει από τους Έρουλους το 267 ή από τους Γότθους το 396. Πότε όμως και από ποιον επισκευάστηκε ο ναός; Ο Κ. Γαβράς δέχεται ότι ο Παρθενώνας κάηκε από τους Έρουλους το 267 και ότι επισκευάστηκε το 360 από τον Ιουλιανό. Λεπτομέρεια; Ο Ιουλιανός δεν ήταν αυτοκράτορας το 360 αλλά από το 361 ως το 363. Είναι απαράδεκτο σε σοβαρό υποτίθεται ντοκιμαντέρ να γίνονται τέτοια λάθη… Αν όμως ο Παρθενώνας καταστράφηκε από τους φανατισμένους Αρειανούς (αιρετικούς) του Αλάριχου το 396 όπως αναφέρει και ο αείμνηστος Χαράλαμπος Μπούρας το 2012, η επισκευή είναι πολύ πιθανό να έγινε από τον έπαρχο Ερκούλιο (αρχές 5ου αι.) που τιμάται σε επιγραφές για τη συντήρηση και την επισκευή μνημείων της Αθήνας.
Βασίλειος Βουλγαροκτόνος Ο Pollini σε πρόσφατη εργασία του (2007) θεωρεί ότι τον Παρθενώνα μπορεί να τον έκαψαν οι Χριστιανοί της πόλης από θρησκευτικό μένος, εκδοχή μάλλον απίθανη. Ο Κ. Γαβράς στο ντοκιμαντέρ του αναφέρει ότι το 438 οι χριστιανοί καταστρέφουν τα γυμνά γλυπτά του Παρθενώνα. Πρόκειται για μια επίμαχη σκηνή για την οποία γράφτηκε ότι αφαιρέθηκε μετά από παρέμβαση της Εκκλησίας. Πάντως στο διαδίκτυο, το ντοκιμαντέρ υπάρχει με τη «λογοκριμένη» σκηνή. Αν η σκηνή αυτή κόπηκε είναι απαράδεκτο. Όφειλε όμως ο κύριος Γαβράς να αναφέρει τις πηγές του για το συγκεκριμένο γεγονός. Παρά τις προσπάθειές μας δεν βρήκαμε στη βιβλιογραφία κάποια αναφορά για την καταστροφή των γυμνών γλυπτών του Παρθενώνα από τους Χριστιανούς.
Μήπως είναι λίγο επιλεκτικός στις αναφορές του ο κύριος Γαβράς; Γιατί δεν αναφέρεται στη μετατροπή του δυτικού θαλάμου του Παρθενώνα σε οίκο ανοχής από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή , καθώς εγκατέστησε σε αυτόν πλήθος από εταίρες ή στην αφαίρεση του χρυσού χιτώνα της θεάς Αθηνάς από τον τύραννο Λάχαρη το 295 π.Χ., τον οποίο έλιωσε για να φτιάξει χρυσά νομίσματα;
Πάντως το ντοκιμαντέρ αυτό προβάλλεται στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης οι ιθύνοντες του οποίου προφανώς ενστερνίζονται το περιεχόμενό του Αυτοκράτορες και άγιοι στην Παναγία την Αθηνιώτισσα
Μέχρι πρόσφατα υπήρχε η άποψη ότι η Αθήνα κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν μια περιθωριακή πόλη που δεν είχε καμία σχέση με το ένδοξο παρελθόν της. Τα τελευταία χρόνια ήρθαν στην επιφάνεια νέα στοιχεία και γράφτηκαν βιβλία όπως «Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ» του καθηγητή Αντώνη Καλδέλλη που αποδεικνύουν ότι όταν ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό η Ακρόπολη έγινε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στη βυζαντινή επικράτεια.
Ο Παρθενώνας, γράφει ο Α. Καλδέλλης, «ήταν πιο σημαντικός ως χριστιανική εκκλησία απ’ όσο υπήρξε ως ναός στην αρχαιότητα. Η βυζαντινή περίοδος ήταν η εποχή της πραγματικής του δόξας».
Ίσως υπάρχει μια δόση υπερβολής, σίγουρα όμως η άποψη που υπήρχε μέχρι πρόσφατα για τη σημασία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας θα πρέπει να επανεξεταστεί και να αναθεωρηθεί. Ο αυτοκράτορας Κώνστας Β’ έμεινε στην Αθήνα τον χειμώνα του 662-663. Η πόλη αποτέλεσε σταθμό στην εκστρατεία του στην Ιταλία, στην οποία εκτός από πολυάριθμο στρατό «συνοδευόταν» και από τον βυζαντινό στόλο. Ονομαστό είναι το προσκύνημα του Βασίλειου Β’ Βουλγαροκτόνου στην Αθήνα. Μετά το τέλος των πολέμων με τους Βούλγαρους, την άνοιξη του 1019 επισκέφθηκε την πόλη. Προσκύνησε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα και πρόσφερε πολλά αναθήματα στον ναό, που φρόντισε να διακοσμηθεί με λαμπρότητα και πολυτέλεια.
Τον 10ο αιώνα ο όσιος Φαντίνος που καταγόταν από την Καλαβρία, με τους μαθητές του Βιτάλιο και Νικηφόρο, επισκέφθηκε την Αθήνα. Ήταν γύρω στο 965 όταν ένας άγγελος του έδωσε εντολή να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη για να κηρύξει τον λόγο του Θεού. Με τους δυο μαθητές του ήρθε στην Ελλάδα, αρχικά στη Κόρινθο και στη συνέχεια στην Αθήνα όπου προσκύνησαν στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Οι Αθηναίοι έσπευσαν να δουν τον Φαντίνο που όμως αρρώστησε σοβαρά. Τελικά αυτός ανάρρωσε και αναχώρησε από την Αθήνα. Έμεινε για λίγο στη Λάρισα όπου δίδαξε στον ναό του Αγίου Αχιλλείου και πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου έμεινε ως το τέλος της ζωής του.
Και ο όσιος Λουκάς όμως που γεννήθηκε στη Φωκίδα στα τέλη του 9ου αιώνα ακολούθησε δυο μοναχούς από τη Ρώμη και ήρθε στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε στον ναό της Θεομήτορος. Ο όσιος Λουκάς πριν πεθάνει (953) εγκαταστάθηκε στο Στείρι της Βοιωτίας όπου ίδρυσε μια μοναστική κοινότητα που αποτέλεσε τον πυρήνα του μοναστηριού του Οσίου Λουκά που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Και ο Νίκων ο Μετανοείτε όμως, μετά το κήρυγμά του στην Κρήτη όπου επανέφερε πολλούς κατοίκους της στον χριστιανισμό, καθώς είχαν αλλαξοπιστήσει μετά τη μακρόχρονη αραβική κατάκτηση, ήρθε στην Αθήνα γύρω στο 980, προσκύνησε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα και κήρυξε τον λόγο του Θεού.
Ο όσιος Μελέτιος ο Νέος γεννήθηκε το 1035 σ’ ένα χωριό της Καππαδοκίας. Σε ηλικία 15 ετών έγινε μοναχός. Μετά από πολλές περιπέτειες, εγκαταστάθηκε σ’ έναν λόφο μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας όπου ίδρυσε μονή που υπάρχει ως τις μέρες μας και θεράπευε όσους έρχονταν σ’ αυτόν απελπισμένοι. Και αυτός όμως προσκύνησε την Παναγία την Αθηνιώτισσα. Γράφει ο Πτωχοπρόδρομος: «… από κει πήγε στην Αθήνα, ναι στην Αθήνα, την πόλη που η θέρμη της κάποτε για την ειδωλολατρία ήταν μεγαλύτερη από οποιασδήποτε άλλης μα πλέον έχοντας βρεθεί στο διαμετρικά αντίθετο άκρο, είναι ακόμα πιο θερμή στην ευσέβεια που τρέφει για την υπέραγνή μας βασίλισσα και Θεοτόκο… αφού λοιπόν ο Όσιος (Μελέτιος ο Νέος) παρέμεινε πρόσκαιρα στο πάνσεπτο ιερό της Πάνσεμνης κι απηύθυνε στον Θεό «τις προσευχές που πρόφεραν τα χείλη του» όπως λέει κι ο προφήτης, έκρινε σωστό να συνεχίσει τον δρόμο του φεύγοντας από κει…». Ο όσιος Μελέτιος ο Νέος πέθανε γύρω στο 1105.
Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης επιτέθηκε σφόδρα εναντίον των συμπολιτών του Αθηναίων, που λόγω των δεισιδαιμονιών τους κατέστρεψαν ένα ορειχάλκινο άγαλμα της Αθηνάς λίγο πριν την άλωση της πόλης από τους σταυροφόρους καθώς θεωρούσε τη θεά «ανδρείας και φρονήσεως επιστάτιν». Δεν πρόκειται όμως, πιθανότατα, για το άγαλμα της Προμάχου απ’ την Ακρόπολη, παρά όσα ισχυρίζονται μερικοί ερευνητές.
Το 1205, δυτικοί ιππότες κατέλαβαν την Αθήνα. Η Παναγία η Αθηνιώτισσα μετατράπηκε σε φράγκικο ναό αφιερωμένο επίσης στη Θεοτόκο ενώ μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς το 1456, μετατράπηκε σε τζαμί.
Επίλογος
Είδαμε λοιπόν ότι ο Παρθενώνας ως Παναγία Αθηνιώτισσα αποτέλεσε κέντρο θρησκευτικού προσκυνήματος τα βυζαντινά χρόνια κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό. Όπως γράφει ο Α. Καλδέλλης: «Η Αθήνα αναδείχθηκε σε πεδίο συνάντησης της παγανιστικής και της χριστιανικής κουλτούρας και, διόλου τυχαία, εκεί επιχειρήθηκε η αναβίωση του κλασικού παρελθόντος με όρους αναφοράς απ’ το νέο χριστιανικό περιβάλλον.
Κλείνουμε με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Τάσσου Δημητρίου Νερούτσου «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ» που επιβεβαιώνει τα παραπάνω:
«Από περάτων της οικουμένης, απ’ ανατολών ηλίου μέχρι δυσμών και απ’ αυτής της εσχάτης Θούλης συνέρρεον ευσεβείς προσκυνηταί και επανερχόμενοι εις τας οικίας έκαστοι πατρίδος έφερον μεθ’ αυτών εικόνας εξ Αθηνών κι ίδρυον μοναστήρια επ’ ονόματι της Θεομήτορος της Αθηναίας».
Πηγές: ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΔΕΛΛΗΣ, «Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 2013
ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤ ΓΚΡΕΓΚΟΡΟΒΙΟΥΣ, «ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ, 1990
Τ.Δ. ΝΕΡΟΥΤΣΟΣ, «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ», Αθήνα, 1889
anatakti
VIDEO
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Κυνηγός τραυματίστηκε πάνω σε καρτέρι
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Nissan GT-R NISMO GT500
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
