2020-05-09 17:55:45
Επιμέλεια άρθρου:
Καλλιγέρης Νίκος, Πολιτικός Μηχανικός, Κύριος Ερευνητής, ΓΙ/ΕΑΑ, [email protected]
Χαραλαμπάκης Μαρίνος, Θαλάσσιος Γεωλόγος, Ειδικός Τεχνικός Επιστήμονας, ΓΙ/ΕΑΑ, [email protected]
το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών λειτουργεί το Εθνικό Κέντρο Προειδοποίησης για Τσουνάμι (ΕΚΠΤ). Το κέντρο ιδρύθηκε επίσημα το 2010 και είναι σε επιχειρησιακή λειτουργία από το Σεπτέμβριο του 2012. Σκοπός του είναι η προειδοποίηση της πολιτείας και ξένων κρατών για την πιθανότητα δημιουργίας τσουνάμι ως επακόλουθο εκδήλωσης σεισμού, καθώς και η παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου. Το ΕΚΠΤ δεν είναι το μόνο κέντρο προειδοποίησης τσουνάμι στη Μεσόγειο· αντίστοιχα κέντρα προειδοποίησης λειτουργούν στην Τουρκία, στην Ιταλία, στη Γαλλία και στην Ισπανία.Έχουν υπάρξει πολλές περιπτώσεις, είτε σε επίσημες συναντήσεις, είτε σε καθημερινές συζητήσεις, όπου το προσωπικό του ΕΚΠΤ έχει ερωτηθεί από συμπολίτες: γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα; Το ερώτημα αυτό έχει δύο πτυχές: την πιθανή έλλειψη εμπιστοσύνης στην πολιτεία, δηλαδή την αμφισβήτηση ανάγκης ίδρυσης ενός τέτοιου κέντρου, και κυρίως την άγνοια για το συγκεκριμένο κίνδυνο.
Η πρώτη πτυχή φυσικά επηρεάζεται από τη δεύτερη. Όμως η πιθανή έλλειψη εμπιστοσύνης στην πολιτεία είναι μία πολύ σημαντική παράμετρος, η οποία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την αντίδραση των πολιτών όταν καλούνται να ακολουθήσουν επίσημες οδηγίες σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών ή σε περίοδο κρίσης όπως αυτή που διανύουμε τώρα με τον Κορωνοϊό. Η σχέση εμπιστοσύνης πολιτείας και πολιτών χτίζεται με τη σωστή προετοιμασία πριν την κρίση, τη διαρκή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού από τους αρμόδιους φορείς και τέλος τη σωστή διαχείριση των κρίσεων. Οι παράγοντες αυτοί που διαμορφώνουν τη σχέση πολιτείας-πολιτών αφορούν άμεσα το ΕΚΠΤ, ως τον κατεξοχήν υπεύθυνο φορέα για την προειδοποίηση τσουνάμι. Αντίστοιχα, η πολιτεία είναι αρμόδια για τη διαχείριση και διάχυση της πληροφορίας, καθώς και το συντονισμό των περαιτέρω ενεργειών. Για τη δική μας σωστή προετοιμασία χρειάζεται το προσωπικό του κέντρου να είναι συνεχώς σε ετοιμότητα. Τα τσουνάμι είναι σπάνια φυσικά φαινόμενα, οπότε γίνονται συνεχώς εσωτερικές ασκήσεις για να διατηρήσουμε ένα υψηλό επιχειρησιακό επίπεδο ετοιμότητας. Συμμετέχουμε επίσης σε διεθνείς ασκήσεις ετοιμότητας για τσουνάμι, καθώς και σε ασκήσεις επικοινωνίας ώστε να διασφαλιστεί η απρόσκοπτη λειτουργία των συστημάτων επικοινωνίας, μέσω των οποίων μεταδίδονται τα μηνύματα προειδοποίησης για τσουνάμι. Τέλος, συμμετέχουμε και διοργανώνουμε ασκήσεις πεδίου, όπου προσομοιώνεται η εκδήλωση σεισμού και τσουνάμι και εκκενώνεται τμήμα του πληθυσμού από παράκτιες περιοχές για τη δοκιμασία τόσο των λειτουργιών των αρμόδιων φορέων, όσο και της αντίδρασης και ετοιμότητας του τοπικού πληθυσμού. Η τελευταία άσκηση που διοργανώσαμε ήταν στην Κω το Νοέμβριο του 2019, σε συνεργασία με το Δήμο Κω και το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Joint Research Center), στην οποία συμμετείχαν όλοι οι τοπικοί φορείς πολιτικής προστασίας, η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας και δύο σχολεία της Κω, οι μαθητές των οποίων κλήθηκαν να εκκενώσουν τα σχολεία μετά την εικονική εκδήλωση ισχυρού σεισμού.
Το θέμα του άρθρου αυτού όμως αφορά κυρίως τη δεύτερη πτυχή του ερωτήματος αν γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα, αυτή της άγνοιας κινδύνου από τσουνάμι στην Ελλάδα. Η πτυχή αυτή είναι αλληλένδετη με το θέμα της ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών, που επίσης αφορά άμεσα το ΕΚΠΤ.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν τη γνωριμία μας με τα τσουνάμι και το πως δημιουργούνται. Τα τσουνάμι είναι κύματα με περίοδο κυματισμού μεγαλύτερη εκείνης των ανεμογενών κυμάτων και μικρότερη της παλίρροιας. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι αναρριχώνται στην ακτή φαινομενικά σαν γρήγορη παλίρροια, γι’ αυτό είναι γνωστά και ως παλιρροϊκά κύματα (tidal waves). Έχουν τη δυνατότητα να εισχωρήσουν σε λιμάνια και στην ενδοχώρα, εξού και η ονομασία Tsu-Νami (κύμα-λιμένα στα Ιαπωνικά). Κύματα τσουνάμι μπορούν να δημιουργηθούν από οποιαδήποτε παραμόρφωση της ελεύθερης υδάτινης επιφάνειας (π.χ. την επιφάνεια της θάλασσας), όπως από πτώση μετεωρίτη, από ηφαιστειακή δραστηριότητα, ακόμα και από μετεωρολογικά φαινόμενα· το πιο γνωστό παράδειγμα τσουνάμι από πτώση μετεωρίτη είναι εκείνο που δημιουργήθηκε μετά την πρόσκρουση μετεωρίτη στο ακρωτήριο Yucatan του Μεξικό, γεγονός το οποίο συνδέεται με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων από τη γη (Bourgeois et al., 1988), ενώ ένα πολύ γνωστό παράδειγμα τσουνάμι από ηφαιστειακή δραστηριότητα είναι εκείνο της Σαντορίνης. το οποίο συνδέεται με την αρχή της πτώσης του Μινωικού πολιτισμού (Marinatos, 1939; Bruins et al., 2008). Τσουνάμι από ηφαιστειακές εκρήξεις δε εκδηλώνονται συχνά, ενώ από πτώση μετεωρίτη είναι εξαιρετικά σπάνια. Ένας πιο κοινός μηχανισμός γένεσης τσουνάμι είναι οι κατολισθήσεις που αλληλοεπιδρούν με σημαντικούς υδάτινους όγκους (θάλασσα, λίμνη), όπως για παράδειγμα υποθαλάσσιες ή παράκτιες κατολισθήσεις που καταλήγουν στο νερό και δημιουργούν κύματα τσουνάμι. Τα κύματα που δημιουργούνται από κατολισθήσεις μπορούν να είναι καταστροφικά στο κοντινό πεδίο, αλλά συνήθως η δύναμή τους εξασθενίζει με την απόσταση λόγω της διασποράς των κυματισμών. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ ότι ενώ αυτός ο μηχανισμός γένεσης τσουνάμι έχει σήμερα σημαντικές επιπτώσεις στην εκτίμηση της επικινδυνότητας τσουνάμι σε παράκτιες περιοχές, τα τσουνάμι από κατολισθήσεις δεν ήταν στο ραντάρ των επιστημόνων μέχρι την εκδήλωση του τσουνάμι του 1998 στην Παπούα Νέα Γουινέα που προκλήθηκε από υποθαλάσσια κατολίσθηση (Synolakis et al., 2002). Η επιστήμη των τσουνάμι είναι σχετικά νέα και εξελισσόμενη.
Η πλειονότητα των τσουνάμι όπως θα γνωρίζουν οι περισσότεροι αναγνώστες προκαλούνται από σεισμούς, και πιο συγκεκριμένα από την παραμόρφωση του θαλάσσιου πυθμένα που δημιουργείται από τη σεισμική διάρρηξη. Δεν προκαλούν όλοι οι σεισμοί τσουνάμι, αλλά μόνο όσοι παραμορφώνουν σημαντικά τον θαλάσσιου πυθμένα· το επίκεντρο, το μέγεθος και το εστιακό βάθος του σεισμού, η σχετική μετατόπιση και ο τύπος του ρήγματος παίζουν ρόλο στο δυναμικό γένεσης τσουνάμι. Δεν περιμένουμε τσουνάμι από σεισμό μεγέθους 4 στην ενδοχώρα, ενώ αντιθέτως υποθαλάσσιος σεισμός μεγέθους 7,5 και πάνω έχει μεγάλη πιθανότητα να δημιουργήσει τσουνάμι. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι η Ελλάδα έχει θάλασσα και μεγάλη σεισμικότητα, γιατί να μην έχει τσουνάμι; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό όπως θα δούμε παρακάτω δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα της κοινής λογικής, αλλά της μνήμης του ανθρώπου και της γενεαλογικής κληρονομιάς.
Ζούμε σε μία χώρα με πλούσια ιστορική και πολιτιστική κληρονομία. Έχουμε μακρά καταγεγραμμένη ιστορία η οποία μας επιτρέπει να ανατρέξουμε πίσω στο χρόνο και να αναζητήσουμε ιστορικές αναφορές σεισμών και τσουνάμι για να δημιουργήσουμε ιστορικούς καταλόγους (π.χ. Maramai et al., 2014; Papadopoulos et al., 2014). Από τον κατάλογο των Ambraseys and Synolakis (2010) για ιστορικά τσουνάμι στην ανατολική Μεσόγειο μπορούμε να δούμε πόσα τσουνάμι γνωρίζουμε ότι έχουν συμβεί μεταξύ 62 – 1928 μ.Χ. και την εκτίμηση του μηχανισμού γένεσής τους. Παραθέτουμε στον πίνακα 1 τα τσουνάμι που αφορούν τη σύγχρονη Ελλάδα για τα έτη 62 – 1928 μ.Χ. όπως αναφέρονται στον κατάλογο των Ambraseys and Synolakis (2010) (έχουμε αφαιρέσει τις αναφορές σε τσουνάμι που δημιουργήθηκαν από μετεωρολογικά φαινόμενα) και έχουμε προσθέσει τα τσουνάμι της πρόσφατης ιστορίας (1928 – σήμερα). Στους μηχανισμούς γένεσης βρίσκουμε μόνο ένα τσουνάμι που προκλήθηκε από ηφαιστειακή δραστηριότητα του υποθαλάσσιου ηφαίστειου Κολούμπος το 1650 (π.χ. Ulvrova et al., 2016), πληθώρα τοπικών τσουνάμι (από μικρούς σεισμούς, κατολισθήσεις και άλλα αίτια), ενώ τα τσουνάμι μεγαλύτερης εμβέλειας (από σεισμό και ίσως με τη συμβολή τοπικών κατολισθήσεων) αριθμούν στα 8 από το 62 μ.Χ. έως σήμερα. Τέλος, για δύο μόνο τσουνάμι του πίνακα υπάρχουν ιστορικές αναφορές σε όλη την ανατολική Μεσόγειο: το τσουνάμι του 365 στη δυτική Κρήτη και του 1303 στην ανατολική Κρήτη. Από όλα τα τσουνάμι που αναφέρονται στον πίνακα, θα εστιάσουμε στο άρθρο αυτό σε δύο τσουνάμι που έχουν μεγάλη συμβολή στην εκτίμηση της επικινδυνότητα τσουνάμι στην Ελλάδα, εκείνα του 365 στη δυτική Κρήτη και του 1956 της Αμοργού.
Πίνακας 1. Λίστα ιστορικών τσουνάμι στην Ελλάδα από το 62 μ.Χ. – σήμερα. Έχουμε συμπεριλάβει μόνο τα τσουνάμι με μηχανισμό γένεσης σεισμό, κατολίσθηση και ηφαιστειακή δραστηριότητα.
Έτος
Μήνας
Ημέρα
Περιοχή
Μέγεθος σεισμού*
Μηχανισμός γένεσης**
Βιβλιογραφική Αναφορά
Ιστορικά τσουνάμι στην Ελλάδα την περίοδο 62 μ.Χ. – 1928 από τη λίστα των Ambraseys and Synolakis (2010)Για τις βιβλιογραφικές αναφορές παραπέμπουμε τους αναγνώστες στη δημοσίευση
62
Κρήτη
D
Philostr. VA, iv. 34.
142
Ρόδος
Μεγάλο
Τ
Aristid. Or. xliii
365
7
21
Κρήτη
Πολύ μεγάλο
Μ
Shaw et al. [2008]
551
Μαλιακός
Τ
Procop. Bell. VIII.xxv.16–24.
1303
8
8
Κρήτη
Μεγάλο
Μ
Ambraseys [2008c].
1389
3
20
Χίος
Μέτριο
Μ
Chron.Byz.Brev.107. 16
1402
8
30
Βόνιτσα
Μέτριο
Τ
Thiriet [1975, pp. 5–7].
1629
2
28
Κύθηρα
Μέτριο
Μ
De Viazis [1893, pp. 218–221]
1650
3
Σαντορίνη
Υ
Richard, [1657];
1741
1
31
Ρόδος
Μεγάλο
Τ
ANF: AE Bi/952 Rhodes.
1748
5
25
Βόνιτσα
Μέτριο
Τ
ANF:AE Bi.1185 Zante
1769
Ναύπακτος
Τ
BBA:MMD 9999, 113
1817
8
23
Βόνιτσα
Μέτριο
Τ
Wyse 1865.260]
1853
8
18
Θήβα
Μέτριο
Τ
PAI:1853.1381–1418;
1861
12
26
Αίγιο
Μέτριο
Τ
Forster 1890.73–92
1866
1
19
Χίος
Τ
Perrey 1870.38,42.
1883
6
27
Κέρκυρα
Μικρό
Τ
PEX:1884.v.17.19.
1886
8
27
Φιλιατρά
Μεγάλο
Τ
Ambraseys [2008c].
1887
10
10
Ξυλόκαστρο
Μέτριο
Τ
PEPT: 1887.no.294–300;
1888
9
9
Αίγιο
Μέτριο
Τ
Forster 1890.81
1893
2
9
Σαμοθράκη
Μέτριο
Τ
Ambraseys [2008c].
1894
4
27
Αταλάντη
Μέτριο
Μ
Ambraseys [2008c].
1898
6
2
Κορινθιακός Κόλπος
Μέτριο
Τ
Forster 1890.81
1899
1
22
Κυπαρισσία
Μέτριο
Μ
Ambraseys [2008c].
Ιστορικά τσουνάμι στην Ελλάδα από το 1928 – σήμερα
1947
10
6
Καλαμάτα
Μεγάλο
Τ
Ebeling et al. (2012)
1948
2
9
Κάρπαθος
Μεγάλο
Τ
Ebeling et al. (2012)
1949
7
23
Χίος
Μέτριο
Τ
Melis et al. (2020)
1956
7
21
Αμοργός
Μεγάλο
Μ
Okal et al. (2009)
2009
7
1
Νότια Κρήτη
Μέτριο
Τ
Bocchini et al. (2020)
2015
11
17
Λευκάδα
Μέτριο
T
Armigliato et al. (2016)
2017
6
12
Λέσβος
Μέτριο
Τ
Annunziato et al. (2017)
2017
7
20
Κως
Μέτριο
Τ
Dogan et al. (2019)
2018
10
25
Ζάκυνθος
Μέτριο
M
Cirella et al. (2020)
* Πολύ μεγάλο: Ms ≥ 7.8, Μεγάλο: 7.8 > Ms ≥ 7.0, Μέτριο: 7.0 > Ms ≥ 6.0 Μικρό: 6.0 > Ms.
**Μ: θαλάσσια κύματα που παρατηρήθηκαν σε μεγάλη γεωγραφική έκταση και δημιουργήθηκαν (το πιθανότερο) από σεισμική διάρρηξη, με πιθανή συμβολή από υποθαλάσσιες κατολισθήσεις·
Τ: θαλάσσια κύματα που έπληξαν μικρή παράκτια έκταση που δημιουργήθηκαν (το πιθανότερο) από υποθαλάσσιες κατολισθήσεις, οι οποίες ενεργοποιήθηκαν από σεισμική δόνηση, και σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρήθηκαν σε άλλες γειτονικές παράκτιες τοποθεσίες·
Υ: θαλάσσια κύματα που δημιουργήθηκαν από ηφαιστειακή δραστηριότητα.
O σεισμός του 365 (π.χ. Flemming, 1978; Pirazzoli et al., 1982, 1996) είναι ο μεγαλύτερος σεισμός που γνωρίζουμε να έχει συμβεί στη Μεσόγειο με μέγεθος που εκτιμάται να είναι της τάξης του 8,5 (Shaw et al., 2008). Η σεισμική δόνηση κατέστρεψε ολοσχερώς περισσότερες από 100 πόλεις της Κρήτης, προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές στην Κόρινθο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι ο σεισμός είχε σημαντικές επιπτώσεις στην Κύπρο, Σικελία και Λιβύη (Stiros, 2001). Η σεισμική διάρρηξη ήταν τόσο βίαιη που ανύψωσε τη νοτιοδυτική Κρήτη μέχρι 9 μ. Η θέση της ακτογραμμής πριν το σεισμό, η οποία είναι έντονα αποτυπωμένη στις βραχώδεις ακτές, είναι τώρα εκτεθειμένη πάνω από τη σημερινή στάθμη της θάλασσας και φαίνεται ξεκάθαρα με γυμνό μάτι στα βόρεια, και πιο έντονα στα νότια παράλια της δυτικής Κρήτης (Εικόνα 2) εκτός της παλαιάς ακτογραμμής που ανυψώθηκε με το σεισμό του 365, στη δυτική και ανατολική Κρήτη βρίσκονται και άλλες ανυψωμένες παλαιοακτές που έχουν μελετηθεί ως προς τη σχέση τους με την ιστορική σεισμικότητα της περιοχής (π.χ. Mouslopoulou et al., 2015a). Το αρχαίο λιμάνι στα Φαλάσαρνα της δυτικής Κρήτης βρίσκεται τώρα στα 6,6 μ πάνω από το σημερινό επίπεδο της θάλασσας (Εικόνα 1).
Το τσουνάμι που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της σημαντικής ανύψωσης της υδάτινης στήλης υπολογίζεται ότι αναρριχήθηκε μέχρι τα 20 μ στα νότια παράλια της Κρήτης (Synolakis et al., 2011), προκάλεσε σημαντικές καταστροφές στην Αλεξάνδρεια και στη Σικελία ενώ υπάρχουν αναφορές ότι παρατηρήθηκε έως την Κροατία (Stiros, 2001). Συγκριτικά, η μέγιστη αναρρίχηση των τσουνάμι της Ινδονησία του 2004 και της Ιαπωνίας του 2011 ήταν 51 μ (Paris et al., 2010) και 39 μ αντίστοιχα (Mori et al., 2011). Οι Shaw et al. (2008) έχουν εκτιμήσει ότι σεισμοί μεγέθους ~8 που προκαλούν τσουνάμι με επιπτώσεις σε όλη τη θαλάσσια λεκάνη, όπως εκείνα του 365 και του 1303, εκδηλώνονται στο Ελληνικό Τόξο κατά μέσο όρο κάθε περίπου 800 χρόνια. Σε μεταγενέστερη έρευνα, οι Mouslopoulou et al. (2015b) συμπεραίνουν ότι σεισμοί μεγέθους ~8 εκδηλώνονται στη δυτική Κρήτη κάθε περίπου ~1300 χρόνια, αλλά τονίζουν πως οι μετρήσεις πεδίου δείχνουν πως οι μεγάλοι σεισμοί στην περιοχή αυτή εκδηλώνονται σε σμήνη (http://magazine.noa.gr/archives/529). Αυτά τα συμπέρασμα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην εκτίμηση της επικινδυνότητας τσουνάμι στην Ελλάδα.
Εικόνα 3: Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στις 10 Ιουλίου 1956, την επόμενη μετά το σεισμό της Αμοργού.] (Credit: topontiki.gr)
Ο σεισμός της Αμοργού, στις 9 Ιουλίου 1956, προκλήθηκε σε υποθαλάσσιο ρήγμα που βρίσκεται νότια της νήσου. Είναι ο μεγαλύτερος σεισμός του περασμένου αιώνα στην Ελλάδα με μέγεθος 7,7 (Okal et al., 2009). Προκάλεσε 53 θανάτους και εκτεταμένες υλικές ζημιές, κυρίως στη Σαντορίνη. Η σεισμική διάρρηξη δημιούργησε τσουνάμι, το οποίο παρατηρήθηκε στις Κυκλάδες, Κάλυμνο, Νίσυρο, Τήλο, Ρόδο, στις βόρειες ακτές της Κρήτης και στα παράλια της Μικράς Ασίας (Εικόνα 3). Οι Okal et al. (2009) κατέγραψαν αναφορές από αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι υπέδειξαν τα σημεία στη στεριά μέχρι τα οποία είδαν τη θάλασσα να φτάνει (Εικόνα 4)– ήταν η ύστατη προσπάθεια να μη χαθεί η ιστορική αυτή κληρονομιά με την τελευταία γενιά που έζησε τα γεγονότα του ’56. Οι ερευνητές μέτρησαν την υψομετρική διαφορά μεταξύ των σημείων που υπέδειξαν οι αυτόπτες μάρτυρες και τη στάθμη της θάλασσας έτσι ώστε να καταγραφεί η αναρρίχηση του κύματος σε όσες τοποθεσίες βρέθηκαν αξιόπιστες αναφορές. Βόρεια και νότια του ρήγματος βρίσκονται η Αμοργός και η Αστυπάλαια· σε νότια παραλία της Αμοργού (Μούρος) μετρήθηκε αναρρίχηση της τάξης των 20 μ. Στη βόρεια ακτή της Αστυπάλαιας βρέθηκαν αποθέσεις άμμου από το τσουνάμι σε ύψος 10 μ από τη στάθμη της θάλασσας, στην τοποθεσία Σταυρός, ενώ 5 χλμ ανατολικά από το σημείο αυτό, στον κόλπο του Βάι, η θάλασσα εισχώρησε 700 μ στην ενδοχώρα και ανέβηκε σε υψόμετρο 7,5 μ. Μεγάλη αναρρίχηση κύματος μεταξύ 12 και 14 μ μετρήθηκε επίσης στα νότια της νήσου Φολέγανδρος. Σε όλες τις άλλες τοποθεσίες όπου βρέθηκαν αυτόπτες μάρτυρες, οι μετρήσεις αναρρίχησης κύματος δεν ξεπέρασαν τα 10 μ, και στις περισσότερες από αυτές κυμαίνονται μεταξύ 1 – 3 μ. Λόγω της περιορισμένης χωρικής κατανομής των υψηλών μετρήσεων, οι Okal et al. (2009) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι πολύ υψηλές μετρήσεις αναρρίχησης κύματος στην Αμοργό και Φολέγανδρο ήταν αποτέλεσμα τοπικών υποθαλάσσιων κατολισθήσεων.
Εικόνα 4: Ο Καθηγητής Emile Okal παίρνει συνέντευξη από αυτόπτες μάρτυρες του τσουνάμι του ’56 στην Αμοργό. (Credit: Καθηγητής Κώστας Συνολάκης)
Η παραμόρφωση του θαλάσσιου πυθμένα λόγω της σεισμικής διάρρηξης δημιούργησε τσουνάμι μικρότερης έντασης και μεγαλύτερης κλίμακας, ενώ η σεισμική δόνηση προκάλεσε τις κατολισθήσεις, οι οποίες με τη σειρά τους δημιούργησαν άλλα τσουνάμι μεγάλης έντασης και μικρότερης κλίμακας. Ευτυχώς, ενώ το τσουνάμι έπληξε πολλές παράκτιες πόλεις και λιμάνια (Εικόνες 5-8) δεν υπήρξαν θύματα ή σοβαρές υλικές ζημιές λόγω της πλημμύρας. Η εικόνα όμως θα ήταν πολύ διαφορετική αν το ίδιο τσουνάμι έπληττε τη σημερινή εποχή τα λιμάνια και τις παραλίες του Αιγαίου, ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όπου εκεί χτυπάει η καρδιά του τουρισμού στην Ελλάδα.
Τα τσουνάμι του 365, επί Ρωμαϊκής εποχής, και το τσουνάμι του 1303, επί Βυζαντινής αυτοκρατορίας, άφησαν ιστορία ως τα δύο μεγαλύτερα γνωστά σεισμογενή τσουνάμι στη Μεσόγειο. Αυτά ήταν τσουνάμι με μέγεθος αντίστοιχο με αυτά που κατακλύζουν παράκτιες πόλεις, όπως τα τσουνάμι που οι περισσότεροι αναγνώστες θα έχουν στο μυαλό τους από εικόνες που έχουν δει στην τηλεόραση για τα τσουνάμι της Ινδονησίας του 2004 και της Ιαπωνίας του 2011. Δεν είναι αντίστοιχου μεγέθους, αλλά έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των τσουνάμι με καταστρεπτικές συνέπειες. Αυτά τα τσουνάμι συνέβησαν στην Ελλάδα εκατοντάδες χρόνια πριν και αποτελούν πλέον μονάχα καταγεγραμμένη ιστορία, όχι πρόσφατη μνήμη. Τα βιώματα όσων επέζησαν την καταστροφή πέρασαν στους απογόνους, αλλά οι μνήμες έφθειραν με το χρόνο και ταυτόχρονα έσβησε δυστυχώς η σημαντικότητά τους. Από την άλλη μεριά, το τσουνάμι του ’56 είναι ένα πρόσφατο γεγονός, με ανθρώπους που βίωσαν τα γεγονότα να είναι ακόμα εν ζωή. Το τσουνάμι της Αμοργού ήταν μικρότερο σε χωρική έκταση και ένταση από εκείνα του 365 και 1303, και δεν προκάλεσε θύματα. Παραμένει όμως η απορία γιατί η σημερινή κοινωνία δεν γνωρίζει τα γεγονότα του ’56 και ερωτάται αν γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα.
Εικόνα 5: Το τσουνάμι της Αμοργού ανέβηκε πάνω στην προκυμαία του λιμένα της Καλύμνου. (Credit: geogeodifhs.blogspot.com)
Εικόνα 6: Τα νερά τραβήχτηκαν στην Αστυπάλαια, με αποτέλεσμα οι βάρκες να βρεθούν πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. (Credit: geodifhs.com)
Εικόνα 7: Τα νερά τραβήχτηκαν και αποκάλυψαν το βυθό του λιμένα Σητεία στην Κρήτη. (Credit: cretapost.gr)
Εικόνα 8: Το τσουνάμι της Αμοργού στο λιμάνι του Πάνορμου στην Τήνο. (Credit: Διπλωματική εργασία Δέσποινας Κατσιμίχα, Πολυτεχνείο Κρήτης, με αρχική πηγή το φωτογραφείο Φωτογονία, Τήνος)
Το φαινόμενο αυτό της άγνοιας κινδύνου δεν παρατηρείται μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε όλο τον κόσμο, και αποτελεί χαρακτηριστική αντίδραση της κοινωνίας σε φυσικές καταστροφές που δεν συμβαίνουν με μεγάλη συχνότητα. Η Εικόνα 9 δείχνει ένα διάγραμμα που αναπαριστά τη φυσική μεταβολή της ευαισθητοποίησης της κοινωνίας για τα τσουνάμι: η εκδήλωση ενός τσουνάμι υπενθυμίζει τον κίνδυνο των τσουνάμι και η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας – αν δεν ακολουθήσει άλλο τσουνάμι – φθείρει με το χρόνο και χάνεται τελείως με την 3η γενιά. Στην Ελλάδα, όπως έχει δείξει η ιστορία, κατά μέσον όρο δεν εκδηλώνονται δύο τσουνάμι σε τρεις γενεές (75-90 χρόνια), οπότε η γενεαλογική κληρονομιά του κινδύνου των τσουνάμι που περνάει από τη μία γενιά στην άλλη τείνει να χάνεται έως την εκδήλωση του επόμενου σημαντικού τσουνάμι. Η πράσινη καμπύλη δείχνει πως αν ακολουθήσουν αποτελεσματικές δράσεις ευαισθητοποίησης του κοινού για θέματα τσουνάμι, η φθορά με το χρόνο μπορεί να μειωθεί σημαντικά. Για το λόγο αυτό είναι πολύ σημαντικές οι δράσεις ευαισθητοποίησης για φυσικές καταστροφές με μικρή συχνότητα εμφάνισης, όπως τα τσουνάμι.
Εικόνα 9: Γραφική απεικόνιση της μεταβολής της ευαισθητοποίησης του κοινού για τον κίνδυνο από τσουνάμι σε χώρες όπου εκδηλώνονται τσουνάμι. (Credit: Esteban et al., 2016)
Σε κράτη όπως οι Νήσοι του Σολομώντα, όπου εκδηλώνονται σημαντικά τσουνάμι με μεγαλύτερη συχνότητα, υπάρχουν χρονικά διαστήματα όπου η γενεαλογική κληρονομιά δεν χάνεται. Το 2007 και το 2010 εκδηλώθηκαν δύο τσουνάμι στις δυτικές επαρχίες των Νήσων Σολομώντα από σεισμούς μεγέθους 8,1 και 7,1 αντίστοιχα. Το 2007, η μέγιστη αναρρίχηση κύματος έφτασε τα 12 μ (Fritz and Kalligeris, 2008), ενώ το 2010 έφτασε τα 7 μ (Newman et al., 2011). Το ρήγμα που ενεργοποιήθηκε στους δύο σεισμούς βρίσκεται γειτονικά των νήσων που επλήγησαν από τα τσουνάμι, δίνοντας ελάχιστο χρονικό περιθώριο στους κατοίκους να εκκενώσουν τις παράκτιες περιοχές και να σωθούν από τα τσουνάμι (< 5 λεπτά στο πλησιέστερο νησί). Το 2007 χάθηκαν 52 ζωές, ελάχιστες σε σχέση με τον πληθυσμό που εκτέθηκε στον κίνδυνο και δεδομένου του διαθέσιμου χρόνου εκκένωσης. Από το τσουνάμι του 2010 δεν χάθηκε καμία ζωή. Στα περισσότερα νησιά που επλήγησαν, δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα και τηλέφωνο, μόνο ασύρματος με μπαταρίες για να καλέσουν για βοήθεια. Δεν υπήρχε (και ακόμα δεν υπάρχει) λοιπόν κάποιο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι να τους ειδοποιήσει να εκκενώσουν τα σπίτια τους, αλλά ήταν η ιστορική μνήμη για τα τσουνάμι που τους δίδαξε ότι μετά από ισχυρό σεισμό μπορεί να ακολουθήσει τσουνάμι. Οι κάτοικοι πήραν αμέσως μόνοι τους την απόφαση να εκκενώσουν τα σπίτια τους και να κινηθούν άμεσα προς μεγαλύτερο υψόμετρο (Fritz and Kalligeris, 2008). Ποιος τους δίδαξε; Κυρίως οι παλαιότεροι και σοφότεροι των κοινοτήτων (Lauer et al., 2013). Υπάρχει πλούσιο ιστορικό από τσουνάμι στην περιοχή εκείνη· το πιο πρόσφατο γνωστό τσουνάμι στην περιοχή πριν το 2007 ήταν το 1959 μετά από σεισμό μεγέθους 7,3 (Grover, 1965; Everingham, 1977).
Θέλουμε να κλείσουμε το άρθρο αυτό με το δίδαγμα από τους κατοίκους των Νήσων Σολομώντα. Το Εθνικό Κέντρο Προειδοποίησης για Τσουνάμι που λειτουργεί στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών έχει σκοπό την προειδοποίηση της πολιτεία για την πιθανότητα δημιουργίας τσουνάμι ως επακόλουθο εκδήλωσης σεισμού, καθώς και την παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου. Επειδή όμως οι χρόνοι άφιξης του πρώτου κύματος μετά από σεισμό στην Ελλάδα είναι μικροί, λόγω της εγγύτητας των ρηγμάτων στις ακτές της χώρας, δεν υπάρχει μεγάλο χρονικό περιθώριο έγκαιρης προειδοποίησης. Πρέπει λοιπόν οι πολίτες να γνωρίζουν το ιστορικό των τσουνάμι στην χώρα μας και να είναι ευαισθητοποιημένοι ως προς τον κίνδυνο αυτό. Αν αισθανθείτε ισχυρό σεισμό μεγάλης διάρκειας και βρίσκετε σε παράκτια περιοχή, κινηθείτε άμεσα και χωρίς πανικό προς μεγαλύτερο υψόμετρο.
Στο ΕΚΠΤ κάνουμε μεγάλες προσπάθειες να συμπεριλάβουμε πολλές δράσεις ευαισθητοποίησης του κοινού για τα τσουνάμι στην Ελλάδα. Για το σκοπό αυτό, έχουμε δημιουργήσει εκπαιδευτική πλατφόρμα με ενημερωτικό υλικό, διαδραστικά κουίζ, ενώ έχουμε κατασκευάσει μία απλοποιημένη δεξαμενή δημιουργίας τσουνάμι. Η εκπαιδευτική αυτή πλατφόρμα στο σύνολό της ή εν μέρει, παρουσιάζεται τόσο στην ιστοσελίδα του ΕΚΠΤ, όσο και σε εκδηλώσεις έρευνας και τεχνολογίας, με ιδιαίτερη έμφαση σε παιδιά και εφήβους. Περισσότερες πληροφορίες για την επιχειρησιακή λειτουργία, τις υπηρεσίες και δράσεις του Εθνικού Κέντρου Προειδοποίησης για Τσουνάμι θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας: http://hl-ntwc.gein.noa.gr
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ambraseys, N. and Synolakis, C., 2010. Tsunami catalogs for the Eastern Mediterranean, revisited. Journal of Earthquake Engineering, 14(3), pp.309-330.
Annunziato, A., Papadopoulos, G. Α., Yalciner, A., et al., 2017. Analysis of the Tsunami Event caused by the Mw 6.3 Lesvos Island (East Aegean Sea) Earthquake of 12th June 2017. Joint Research Center Report, pp.73.
Armigliato, A., Tinti, S., Pagnoni, G., Ausilia Paparo, M. and Zaniboni, F., 2016, April. The November 17, 2015 Lefkada offshore (non-?) tsunamigenic earthquake: preliminary considerations and implications for tsunami hazard and warning in the Ionian Sea. In EGU General Assembly Conference Abstracts (Vol. 18).
Bocchini, G.M., Novikova, T., Papadopoulos, G.A., Agalos, A., Mouzakiotis, E., Karastathis, V. and Voulgaris, N., 2020. Tsunami Potential of Moderate Earthquakes: The July 1, 2009 Earthquake (M w 6.45) and its Associated Local Tsunami in the Hellenic Arc. Pure and Applied Geophysics, 177(3), pp.1315-1333.
Bourgeois, J., Hansen, T.A., Wiberg, P.L. and Kauffman, E.G., 1988. A tsunami deposit at the Cretaceous-Tertiary boundary in Texas. Science, 241(4865), pp.567-570.
Bruins, H.J., MacGillivray, J.A., Synolakis, C.E., Benjamini, C., Keller, J., Kisch, H.J., Klügel, A. and Van Der Plicht, J., 2008. Geoarchaeological tsunami deposits at Palaikastro (Crete) and the Late Minoan IA eruption of Santorini. Journal of Archaeological Science, 35(1), pp.191-212.
Cirella, A., Romano, F., Avallone, A., Piatanesi, A., Briole, P., Ganas, A., Theodoulidis, N., Chousianitis, K., Volpe, M., Bozionellos, G. and Selvaggi, G., 2020. The 2018 M w 6.8 Zakynthos (Ionian Sea, Greece) earthquake: seismic source and local tsunami characterization. Geophysical Journal International, 221(2), pp.1043-1054.
Dogan, G.G., Annunziato, A., Papadopoulos, G.A., Guler, H.G., Yalciner, A.C., Cakir, T.E., Sozdinler, C.O., Ulutas, E., Arikawa, T., Suzen, M.L. and Guler, I., 2019. The 20th July 2017 Bodrum–Kos Tsunami Field Survey. Pure and Applied Geophysics, 176(7), pp.2925-2949.
Ebeling, C.W., Okal, E.A., Kalligeris, N. and Synolakis, C.E., 2012. Modern seismological reassessment and tsunami simulation of historical Hellenic Arc earthquakes. Tectonophysics, 530, pp.225-239.
Esteban, M., Thao, N.D., Takagi, H., Tsimopoulou, V., Mikami, T., Yun, N.Y. and Suppasri, A., 2015. The Emergence of Global Tsunami Awareness: Analysis of Disaster Preparedness in Chile, Indonesia, Japan, and Vietnam. In Handbook of Coastal Disaster Mitigation for Engineers and Planners (pp. 205-233). Butterworth-Heinemann.
Everingham, I.B., 1977. Preliminary Catalog of Tsunamis for the New Guinea-Solomon Islands Region, 1768-1972. Rept. No. 180, Dept. Minerals and Energy, Bur. Miner., Resour., Geol. and Geophysics, Canberra, Australia.
Flemming, N.C., 1978. Holocene eustatic changes and coastal tectonics in the northeast Mediterranean: implications for models of crustal consumption. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences, 289(1362), pp.405-458.
Fritz, H.M. and Kalligeris, N., 2008. Ancestral heritage saves tribes during 1 April 2007 Solomon Islands tsunami. Geophysical Research Letters, 35(1).
Grover, J.C., 1965. The great earthquake in the western Solomon Islands on 18 August, 1959 17/2105 GMT. The British Solomon Islands Geological Record, 2, pp.1959-62.
Lauer, M., Albert, S., Aswani, S., Halpern, B.S., Campanella, L. and La Rose, D., 2013. Globalization, Pacific Islands, and the paradox of resilience. Global Environmental Change, 23(1), pp.40-50.
Maramai, A., Brizuela, B., Graziani, Laura, 2014. The Euro-Mediterranean Tsunami Catalogue. Annals of Geophysics, 57, S0435; doi:10.4401/ag-6437.
Marinatos, S. (1939). The volcanic destruction of Minoan Crete, Antiquity 13, pp.425–439.
Melis, N.S., Okal, E.A., Synolakis, C.E., Kalogeras, I.S. and Kânoğlu, U., 2020. The Chios, Greece Earthquake of 23 July 1949: Seismological Reassessment and Tsunami Investigations. Pure and Applied Geophysics, pp.1-19.
Mori, N., Takahashi, T., Yasuda, T. and Yanagisawa, H., 2011. Survey of 2011 Tohoku earthquake tsunami inundation and run‐up. Geophysical research letters, 38(7).
Mouslopoulou, V., Begg, J., Nicol, A., Oncken, O. and Prior, C., 2015a. formation of late Quaternary paleoshorelines in Crete, Eastern Mediterranean. Earth and Planetary Science Letters, 431, pp.294-307.
Mouslopoulou, V., Nicol, A., Begg, J., Oncken, O. and Moreno, M., 2015b. Clusters of megaearthquakes on upper plate faults control the Eastern Mediterranean hazard. Geophysical Research Letters, 42(23), pp.10-282.
Newman, A.V., Feng, L., Fritz, H.M., Lifton, Z.M., Kalligeris, N. and Wei, Y., 2011. The energetic 2010 MW 7.1 Solomon Islands tsunami earthquake. Geophysical Journal International, 186(2), pp.775-781.
Okal, E.A., Synolakis, C.E., Uslu, B., Kalligeris, N. and Voukouvalas, E., 2009. The 1956 earthquake and tsunami in Amorgos, Greece. Geophysical Journal International, 178(3), pp.1533-1554.
Papadopoulos G. A., E. Gràcia, R. Urgeles, V. Sallares, P.M. De Martini, D. Pantosti, M. González, A. C. Yalciner, J. Mascle, D. Sakellariou, A. Salamon, S. Tinti, V. Karastathis, A. Fokaefs, A. Camerlenghi, T. Novikova and A. Papageorgiou, 2014a. Historical and pre-historical tsunamis in the Mediterranean and its connected seas: Geological signatures, generation mechanisms and coastal impacts. Marine Geology, 2014, DOI: 10.1016/ j.margeo.2014.04.014.
Paris, R., Cachão, M., Fournier, J. and Voldoire, O., 2010. Nannoliths abundance and distribution in tsunami deposits: example from the December 26, 2004 tsunami in Lhok Nga (northwest Sumatra, Indonesia). Géomorphologie: relief, processus, environnement, 16(1), pp.109-118.
Pirazzoli, P.A., Thommeret, J., Thommeret, Y., Laborel, J. and Montag-Gioni, L.F., 1982. Crustal block movements from Holocene shorelines: Crete and Antikythira (Greece). Tectonophysics, 86(1-3), pp.27-43.
Pirazzoli, P.A., Laborel, J. and Stiros, S.C., 1996. Earthquake clustering in the Eastern Mediterranean during historical times. Journal of Geophysical Research: Solid Earth, 101(B3), pp.6083-6097.
Shaw, B., Ambraseys, N.N., England, P.C., Floyd, M.A., Gorman, G.J., Higham, T.F.G., Jackson, J.A., Nocquet, J.M., Pain, C.C. and Piggott, M.D., 2008. Eastern Mediterranean tectonics and tsunami hazard inferred from the AD 365 earthquake. Nature Geoscience, 1(4), pp.268-276.
Stiros, S.C., 2001. The AD 365 Crete earthquake and possible seismic clustering during the fourth to sixth centuries AD in the Eastern Mediterranean: a review of historical and archaeological data. Journal of Structural Geology, 23(2-3), pp.545-562.
Synolakis, C.E., Bardet, J.P., Borrero, J.C., Davies, H.L., Okal, E.A., Silver, E.A., Sweet, S. and Tappin, D.R., 2002. The slump origin of the 1998 Papua New Guinea tsunami. Proceedings of the Royal Society of London. Series A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 458(2020), pp.763-789.
Synolakis, C., Kalligeris, N., Flouri, E., Alexandrakis, G. and Kampanis, N., 2011. The Great Cretan Splash Up-A Coastal Disaster Preparedness Exercise in Greece. In Solutions to Coastal Disasters 2011 (pp. 396-407).
Ulvrova, M., Paris, R., Nomikou, P., Kelfoun, K., Leibrandt, S., Tappin, D.R. and McCoy, F.W., 2016. Source of the tsunami generated by the 1650 AD eruption of Kolumbo submarine volcano (Aegean Sea, Greece). Journal of Volcanology and Geothermal Research, 321, pp.125-139.]
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ:
Η σύνταξη του παρόντος άρθρου ολοκληρώθηκε λίγες ημέρες πριν το σεισμό μεγέθους 6.6 που σημειώθηκε το Σάββατο 2 Μαΐου, νότια της Κρήτης. Η σεισμική δόνηση συνοδεύτηκε από μικρό τσουνάμι της τάξης των 16 εκ. πλάτους, που κατέγραψε παλιρροιογράφος του ΕΑΑ στο λιμάνι της Ιεράπετρας. Η φύση θέλησε να απαντήσει από μόνη της στην ερώτηση του άρθρου «Γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα?». Επίσης, προφητικό αποδεικνύεται το κομμάτι του άρθρου που αναφέρεται στην άγνοια του κινδύνου από τσουνάμι στην Ελλάδα και στην ελλιπή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Είδαμε πολίτες να παραμένουν δίπλα στη θάλασσα για να απαθανατίσουν το τσουνάμι στο λιμάνι της Άρβης, ενώ εφόσον προηγήθηκε σεισμός μεγάλης διάρκειας θα έπρεπε να απομακρυνθούν από τις παράκτιες περιοχές, για το ενδεχόμενο δημιουργίας τσουνάμι από το σεισμό. Ακόμα και αν δεν αισθάνθηκαν έντονα το σεισμό, εφόσον παρατήρησαν, είτε ασυνήθιστη μεταβολή της στάθμης της θάλασσας (π.χ. απόσυρση ή ανύψωση της θάλασσας), είτε ασυνήθιστα θαλάσσια ρεύματα σε παράκτιες περιοχές και λιμάνια, οι πολίτες θα έπρεπε να απομακρυνθούν άμεσα από την ακτή και να κατευθυνθούν σε περιοχές της ενδοχώρας με μεγαλύτερο υψόμετρο.
http://magazine.noa.gr/archives/3868?fbclid=IwAR1N1dT5izvG0c_3AcXrp-In-o7Hl-ffCwT4WtMh2I9rCPpzqRSn9DxWFEs
Καλλιγέρης Νίκος, Πολιτικός Μηχανικός, Κύριος Ερευνητής, ΓΙ/ΕΑΑ, [email protected]
Χαραλαμπάκης Μαρίνος, Θαλάσσιος Γεωλόγος, Ειδικός Τεχνικός Επιστήμονας, ΓΙ/ΕΑΑ, [email protected]
το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών λειτουργεί το Εθνικό Κέντρο Προειδοποίησης για Τσουνάμι (ΕΚΠΤ). Το κέντρο ιδρύθηκε επίσημα το 2010 και είναι σε επιχειρησιακή λειτουργία από το Σεπτέμβριο του 2012. Σκοπός του είναι η προειδοποίηση της πολιτείας και ξένων κρατών για την πιθανότητα δημιουργίας τσουνάμι ως επακόλουθο εκδήλωσης σεισμού, καθώς και η παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου. Το ΕΚΠΤ δεν είναι το μόνο κέντρο προειδοποίησης τσουνάμι στη Μεσόγειο· αντίστοιχα κέντρα προειδοποίησης λειτουργούν στην Τουρκία, στην Ιταλία, στη Γαλλία και στην Ισπανία.Έχουν υπάρξει πολλές περιπτώσεις, είτε σε επίσημες συναντήσεις, είτε σε καθημερινές συζητήσεις, όπου το προσωπικό του ΕΚΠΤ έχει ερωτηθεί από συμπολίτες: γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα; Το ερώτημα αυτό έχει δύο πτυχές: την πιθανή έλλειψη εμπιστοσύνης στην πολιτεία, δηλαδή την αμφισβήτηση ανάγκης ίδρυσης ενός τέτοιου κέντρου, και κυρίως την άγνοια για το συγκεκριμένο κίνδυνο.
Η πρώτη πτυχή φυσικά επηρεάζεται από τη δεύτερη. Όμως η πιθανή έλλειψη εμπιστοσύνης στην πολιτεία είναι μία πολύ σημαντική παράμετρος, η οποία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την αντίδραση των πολιτών όταν καλούνται να ακολουθήσουν επίσημες οδηγίες σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών ή σε περίοδο κρίσης όπως αυτή που διανύουμε τώρα με τον Κορωνοϊό. Η σχέση εμπιστοσύνης πολιτείας και πολιτών χτίζεται με τη σωστή προετοιμασία πριν την κρίση, τη διαρκή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού από τους αρμόδιους φορείς και τέλος τη σωστή διαχείριση των κρίσεων. Οι παράγοντες αυτοί που διαμορφώνουν τη σχέση πολιτείας-πολιτών αφορούν άμεσα το ΕΚΠΤ, ως τον κατεξοχήν υπεύθυνο φορέα για την προειδοποίηση τσουνάμι. Αντίστοιχα, η πολιτεία είναι αρμόδια για τη διαχείριση και διάχυση της πληροφορίας, καθώς και το συντονισμό των περαιτέρω ενεργειών. Για τη δική μας σωστή προετοιμασία χρειάζεται το προσωπικό του κέντρου να είναι συνεχώς σε ετοιμότητα. Τα τσουνάμι είναι σπάνια φυσικά φαινόμενα, οπότε γίνονται συνεχώς εσωτερικές ασκήσεις για να διατηρήσουμε ένα υψηλό επιχειρησιακό επίπεδο ετοιμότητας. Συμμετέχουμε επίσης σε διεθνείς ασκήσεις ετοιμότητας για τσουνάμι, καθώς και σε ασκήσεις επικοινωνίας ώστε να διασφαλιστεί η απρόσκοπτη λειτουργία των συστημάτων επικοινωνίας, μέσω των οποίων μεταδίδονται τα μηνύματα προειδοποίησης για τσουνάμι. Τέλος, συμμετέχουμε και διοργανώνουμε ασκήσεις πεδίου, όπου προσομοιώνεται η εκδήλωση σεισμού και τσουνάμι και εκκενώνεται τμήμα του πληθυσμού από παράκτιες περιοχές για τη δοκιμασία τόσο των λειτουργιών των αρμόδιων φορέων, όσο και της αντίδρασης και ετοιμότητας του τοπικού πληθυσμού. Η τελευταία άσκηση που διοργανώσαμε ήταν στην Κω το Νοέμβριο του 2019, σε συνεργασία με το Δήμο Κω και το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Joint Research Center), στην οποία συμμετείχαν όλοι οι τοπικοί φορείς πολιτικής προστασίας, η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας και δύο σχολεία της Κω, οι μαθητές των οποίων κλήθηκαν να εκκενώσουν τα σχολεία μετά την εικονική εκδήλωση ισχυρού σεισμού.
Το θέμα του άρθρου αυτού όμως αφορά κυρίως τη δεύτερη πτυχή του ερωτήματος αν γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα, αυτή της άγνοιας κινδύνου από τσουνάμι στην Ελλάδα. Η πτυχή αυτή είναι αλληλένδετη με το θέμα της ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών, που επίσης αφορά άμεσα το ΕΚΠΤ.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν τη γνωριμία μας με τα τσουνάμι και το πως δημιουργούνται. Τα τσουνάμι είναι κύματα με περίοδο κυματισμού μεγαλύτερη εκείνης των ανεμογενών κυμάτων και μικρότερη της παλίρροιας. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι αναρριχώνται στην ακτή φαινομενικά σαν γρήγορη παλίρροια, γι’ αυτό είναι γνωστά και ως παλιρροϊκά κύματα (tidal waves). Έχουν τη δυνατότητα να εισχωρήσουν σε λιμάνια και στην ενδοχώρα, εξού και η ονομασία Tsu-Νami (κύμα-λιμένα στα Ιαπωνικά). Κύματα τσουνάμι μπορούν να δημιουργηθούν από οποιαδήποτε παραμόρφωση της ελεύθερης υδάτινης επιφάνειας (π.χ. την επιφάνεια της θάλασσας), όπως από πτώση μετεωρίτη, από ηφαιστειακή δραστηριότητα, ακόμα και από μετεωρολογικά φαινόμενα· το πιο γνωστό παράδειγμα τσουνάμι από πτώση μετεωρίτη είναι εκείνο που δημιουργήθηκε μετά την πρόσκρουση μετεωρίτη στο ακρωτήριο Yucatan του Μεξικό, γεγονός το οποίο συνδέεται με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων από τη γη (Bourgeois et al., 1988), ενώ ένα πολύ γνωστό παράδειγμα τσουνάμι από ηφαιστειακή δραστηριότητα είναι εκείνο της Σαντορίνης. το οποίο συνδέεται με την αρχή της πτώσης του Μινωικού πολιτισμού (Marinatos, 1939; Bruins et al., 2008). Τσουνάμι από ηφαιστειακές εκρήξεις δε εκδηλώνονται συχνά, ενώ από πτώση μετεωρίτη είναι εξαιρετικά σπάνια. Ένας πιο κοινός μηχανισμός γένεσης τσουνάμι είναι οι κατολισθήσεις που αλληλοεπιδρούν με σημαντικούς υδάτινους όγκους (θάλασσα, λίμνη), όπως για παράδειγμα υποθαλάσσιες ή παράκτιες κατολισθήσεις που καταλήγουν στο νερό και δημιουργούν κύματα τσουνάμι. Τα κύματα που δημιουργούνται από κατολισθήσεις μπορούν να είναι καταστροφικά στο κοντινό πεδίο, αλλά συνήθως η δύναμή τους εξασθενίζει με την απόσταση λόγω της διασποράς των κυματισμών. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ ότι ενώ αυτός ο μηχανισμός γένεσης τσουνάμι έχει σήμερα σημαντικές επιπτώσεις στην εκτίμηση της επικινδυνότητας τσουνάμι σε παράκτιες περιοχές, τα τσουνάμι από κατολισθήσεις δεν ήταν στο ραντάρ των επιστημόνων μέχρι την εκδήλωση του τσουνάμι του 1998 στην Παπούα Νέα Γουινέα που προκλήθηκε από υποθαλάσσια κατολίσθηση (Synolakis et al., 2002). Η επιστήμη των τσουνάμι είναι σχετικά νέα και εξελισσόμενη.
Η πλειονότητα των τσουνάμι όπως θα γνωρίζουν οι περισσότεροι αναγνώστες προκαλούνται από σεισμούς, και πιο συγκεκριμένα από την παραμόρφωση του θαλάσσιου πυθμένα που δημιουργείται από τη σεισμική διάρρηξη. Δεν προκαλούν όλοι οι σεισμοί τσουνάμι, αλλά μόνο όσοι παραμορφώνουν σημαντικά τον θαλάσσιου πυθμένα· το επίκεντρο, το μέγεθος και το εστιακό βάθος του σεισμού, η σχετική μετατόπιση και ο τύπος του ρήγματος παίζουν ρόλο στο δυναμικό γένεσης τσουνάμι. Δεν περιμένουμε τσουνάμι από σεισμό μεγέθους 4 στην ενδοχώρα, ενώ αντιθέτως υποθαλάσσιος σεισμός μεγέθους 7,5 και πάνω έχει μεγάλη πιθανότητα να δημιουργήσει τσουνάμι. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι η Ελλάδα έχει θάλασσα και μεγάλη σεισμικότητα, γιατί να μην έχει τσουνάμι; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό όπως θα δούμε παρακάτω δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα της κοινής λογικής, αλλά της μνήμης του ανθρώπου και της γενεαλογικής κληρονομιάς.
Ζούμε σε μία χώρα με πλούσια ιστορική και πολιτιστική κληρονομία. Έχουμε μακρά καταγεγραμμένη ιστορία η οποία μας επιτρέπει να ανατρέξουμε πίσω στο χρόνο και να αναζητήσουμε ιστορικές αναφορές σεισμών και τσουνάμι για να δημιουργήσουμε ιστορικούς καταλόγους (π.χ. Maramai et al., 2014; Papadopoulos et al., 2014). Από τον κατάλογο των Ambraseys and Synolakis (2010) για ιστορικά τσουνάμι στην ανατολική Μεσόγειο μπορούμε να δούμε πόσα τσουνάμι γνωρίζουμε ότι έχουν συμβεί μεταξύ 62 – 1928 μ.Χ. και την εκτίμηση του μηχανισμού γένεσής τους. Παραθέτουμε στον πίνακα 1 τα τσουνάμι που αφορούν τη σύγχρονη Ελλάδα για τα έτη 62 – 1928 μ.Χ. όπως αναφέρονται στον κατάλογο των Ambraseys and Synolakis (2010) (έχουμε αφαιρέσει τις αναφορές σε τσουνάμι που δημιουργήθηκαν από μετεωρολογικά φαινόμενα) και έχουμε προσθέσει τα τσουνάμι της πρόσφατης ιστορίας (1928 – σήμερα). Στους μηχανισμούς γένεσης βρίσκουμε μόνο ένα τσουνάμι που προκλήθηκε από ηφαιστειακή δραστηριότητα του υποθαλάσσιου ηφαίστειου Κολούμπος το 1650 (π.χ. Ulvrova et al., 2016), πληθώρα τοπικών τσουνάμι (από μικρούς σεισμούς, κατολισθήσεις και άλλα αίτια), ενώ τα τσουνάμι μεγαλύτερης εμβέλειας (από σεισμό και ίσως με τη συμβολή τοπικών κατολισθήσεων) αριθμούν στα 8 από το 62 μ.Χ. έως σήμερα. Τέλος, για δύο μόνο τσουνάμι του πίνακα υπάρχουν ιστορικές αναφορές σε όλη την ανατολική Μεσόγειο: το τσουνάμι του 365 στη δυτική Κρήτη και του 1303 στην ανατολική Κρήτη. Από όλα τα τσουνάμι που αναφέρονται στον πίνακα, θα εστιάσουμε στο άρθρο αυτό σε δύο τσουνάμι που έχουν μεγάλη συμβολή στην εκτίμηση της επικινδυνότητα τσουνάμι στην Ελλάδα, εκείνα του 365 στη δυτική Κρήτη και του 1956 της Αμοργού.
Πίνακας 1. Λίστα ιστορικών τσουνάμι στην Ελλάδα από το 62 μ.Χ. – σήμερα. Έχουμε συμπεριλάβει μόνο τα τσουνάμι με μηχανισμό γένεσης σεισμό, κατολίσθηση και ηφαιστειακή δραστηριότητα.
Έτος
Μήνας
Ημέρα
Περιοχή
Μέγεθος σεισμού*
Μηχανισμός γένεσης**
Βιβλιογραφική Αναφορά
Ιστορικά τσουνάμι στην Ελλάδα την περίοδο 62 μ.Χ. – 1928 από τη λίστα των Ambraseys and Synolakis (2010)Για τις βιβλιογραφικές αναφορές παραπέμπουμε τους αναγνώστες στη δημοσίευση
62
Κρήτη
D
Philostr. VA, iv. 34.
142
Ρόδος
Μεγάλο
Τ
Aristid. Or. xliii
365
7
21
Κρήτη
Πολύ μεγάλο
Μ
Shaw et al. [2008]
551
Μαλιακός
Τ
Procop. Bell. VIII.xxv.16–24.
1303
8
8
Κρήτη
Μεγάλο
Μ
Ambraseys [2008c].
1389
3
20
Χίος
Μέτριο
Μ
Chron.Byz.Brev.107. 16
1402
8
30
Βόνιτσα
Μέτριο
Τ
Thiriet [1975, pp. 5–7].
1629
2
28
Κύθηρα
Μέτριο
Μ
De Viazis [1893, pp. 218–221]
1650
3
Σαντορίνη
Υ
Richard, [1657];
1741
1
31
Ρόδος
Μεγάλο
Τ
ANF: AE Bi/952 Rhodes.
1748
5
25
Βόνιτσα
Μέτριο
Τ
ANF:AE Bi.1185 Zante
1769
Ναύπακτος
Τ
BBA:MMD 9999, 113
1817
8
23
Βόνιτσα
Μέτριο
Τ
Wyse 1865.260]
1853
8
18
Θήβα
Μέτριο
Τ
PAI:1853.1381–1418;
1861
12
26
Αίγιο
Μέτριο
Τ
Forster 1890.73–92
1866
1
19
Χίος
Τ
Perrey 1870.38,42.
1883
6
27
Κέρκυρα
Μικρό
Τ
PEX:1884.v.17.19.
1886
8
27
Φιλιατρά
Μεγάλο
Τ
Ambraseys [2008c].
1887
10
10
Ξυλόκαστρο
Μέτριο
Τ
PEPT: 1887.no.294–300;
1888
9
9
Αίγιο
Μέτριο
Τ
Forster 1890.81
1893
2
9
Σαμοθράκη
Μέτριο
Τ
Ambraseys [2008c].
1894
4
27
Αταλάντη
Μέτριο
Μ
Ambraseys [2008c].
1898
6
2
Κορινθιακός Κόλπος
Μέτριο
Τ
Forster 1890.81
1899
1
22
Κυπαρισσία
Μέτριο
Μ
Ambraseys [2008c].
Ιστορικά τσουνάμι στην Ελλάδα από το 1928 – σήμερα
1947
10
6
Καλαμάτα
Μεγάλο
Τ
Ebeling et al. (2012)
1948
2
9
Κάρπαθος
Μεγάλο
Τ
Ebeling et al. (2012)
1949
7
23
Χίος
Μέτριο
Τ
Melis et al. (2020)
1956
7
21
Αμοργός
Μεγάλο
Μ
Okal et al. (2009)
2009
7
1
Νότια Κρήτη
Μέτριο
Τ
Bocchini et al. (2020)
2015
11
17
Λευκάδα
Μέτριο
T
Armigliato et al. (2016)
2017
6
12
Λέσβος
Μέτριο
Τ
Annunziato et al. (2017)
2017
7
20
Κως
Μέτριο
Τ
Dogan et al. (2019)
2018
10
25
Ζάκυνθος
Μέτριο
M
Cirella et al. (2020)
* Πολύ μεγάλο: Ms ≥ 7.8, Μεγάλο: 7.8 > Ms ≥ 7.0, Μέτριο: 7.0 > Ms ≥ 6.0 Μικρό: 6.0 > Ms.
**Μ: θαλάσσια κύματα που παρατηρήθηκαν σε μεγάλη γεωγραφική έκταση και δημιουργήθηκαν (το πιθανότερο) από σεισμική διάρρηξη, με πιθανή συμβολή από υποθαλάσσιες κατολισθήσεις·
Τ: θαλάσσια κύματα που έπληξαν μικρή παράκτια έκταση που δημιουργήθηκαν (το πιθανότερο) από υποθαλάσσιες κατολισθήσεις, οι οποίες ενεργοποιήθηκαν από σεισμική δόνηση, και σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρήθηκαν σε άλλες γειτονικές παράκτιες τοποθεσίες·
Υ: θαλάσσια κύματα που δημιουργήθηκαν από ηφαιστειακή δραστηριότητα.
O σεισμός του 365 (π.χ. Flemming, 1978; Pirazzoli et al., 1982, 1996) είναι ο μεγαλύτερος σεισμός που γνωρίζουμε να έχει συμβεί στη Μεσόγειο με μέγεθος που εκτιμάται να είναι της τάξης του 8,5 (Shaw et al., 2008). Η σεισμική δόνηση κατέστρεψε ολοσχερώς περισσότερες από 100 πόλεις της Κρήτης, προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές στην Κόρινθο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι ο σεισμός είχε σημαντικές επιπτώσεις στην Κύπρο, Σικελία και Λιβύη (Stiros, 2001). Η σεισμική διάρρηξη ήταν τόσο βίαιη που ανύψωσε τη νοτιοδυτική Κρήτη μέχρι 9 μ. Η θέση της ακτογραμμής πριν το σεισμό, η οποία είναι έντονα αποτυπωμένη στις βραχώδεις ακτές, είναι τώρα εκτεθειμένη πάνω από τη σημερινή στάθμη της θάλασσας και φαίνεται ξεκάθαρα με γυμνό μάτι στα βόρεια, και πιο έντονα στα νότια παράλια της δυτικής Κρήτης (Εικόνα 2) εκτός της παλαιάς ακτογραμμής που ανυψώθηκε με το σεισμό του 365, στη δυτική και ανατολική Κρήτη βρίσκονται και άλλες ανυψωμένες παλαιοακτές που έχουν μελετηθεί ως προς τη σχέση τους με την ιστορική σεισμικότητα της περιοχής (π.χ. Mouslopoulou et al., 2015a). Το αρχαίο λιμάνι στα Φαλάσαρνα της δυτικής Κρήτης βρίσκεται τώρα στα 6,6 μ πάνω από το σημερινό επίπεδο της θάλασσας (Εικόνα 1).
Το τσουνάμι που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της σημαντικής ανύψωσης της υδάτινης στήλης υπολογίζεται ότι αναρριχήθηκε μέχρι τα 20 μ στα νότια παράλια της Κρήτης (Synolakis et al., 2011), προκάλεσε σημαντικές καταστροφές στην Αλεξάνδρεια και στη Σικελία ενώ υπάρχουν αναφορές ότι παρατηρήθηκε έως την Κροατία (Stiros, 2001). Συγκριτικά, η μέγιστη αναρρίχηση των τσουνάμι της Ινδονησία του 2004 και της Ιαπωνίας του 2011 ήταν 51 μ (Paris et al., 2010) και 39 μ αντίστοιχα (Mori et al., 2011). Οι Shaw et al. (2008) έχουν εκτιμήσει ότι σεισμοί μεγέθους ~8 που προκαλούν τσουνάμι με επιπτώσεις σε όλη τη θαλάσσια λεκάνη, όπως εκείνα του 365 και του 1303, εκδηλώνονται στο Ελληνικό Τόξο κατά μέσο όρο κάθε περίπου 800 χρόνια. Σε μεταγενέστερη έρευνα, οι Mouslopoulou et al. (2015b) συμπεραίνουν ότι σεισμοί μεγέθους ~8 εκδηλώνονται στη δυτική Κρήτη κάθε περίπου ~1300 χρόνια, αλλά τονίζουν πως οι μετρήσεις πεδίου δείχνουν πως οι μεγάλοι σεισμοί στην περιοχή αυτή εκδηλώνονται σε σμήνη (http://magazine.noa.gr/archives/529). Αυτά τα συμπέρασμα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην εκτίμηση της επικινδυνότητας τσουνάμι στην Ελλάδα.
Εικόνα 3: Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στις 10 Ιουλίου 1956, την επόμενη μετά το σεισμό της Αμοργού.] (Credit: topontiki.gr)
Ο σεισμός της Αμοργού, στις 9 Ιουλίου 1956, προκλήθηκε σε υποθαλάσσιο ρήγμα που βρίσκεται νότια της νήσου. Είναι ο μεγαλύτερος σεισμός του περασμένου αιώνα στην Ελλάδα με μέγεθος 7,7 (Okal et al., 2009). Προκάλεσε 53 θανάτους και εκτεταμένες υλικές ζημιές, κυρίως στη Σαντορίνη. Η σεισμική διάρρηξη δημιούργησε τσουνάμι, το οποίο παρατηρήθηκε στις Κυκλάδες, Κάλυμνο, Νίσυρο, Τήλο, Ρόδο, στις βόρειες ακτές της Κρήτης και στα παράλια της Μικράς Ασίας (Εικόνα 3). Οι Okal et al. (2009) κατέγραψαν αναφορές από αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι υπέδειξαν τα σημεία στη στεριά μέχρι τα οποία είδαν τη θάλασσα να φτάνει (Εικόνα 4)– ήταν η ύστατη προσπάθεια να μη χαθεί η ιστορική αυτή κληρονομιά με την τελευταία γενιά που έζησε τα γεγονότα του ’56. Οι ερευνητές μέτρησαν την υψομετρική διαφορά μεταξύ των σημείων που υπέδειξαν οι αυτόπτες μάρτυρες και τη στάθμη της θάλασσας έτσι ώστε να καταγραφεί η αναρρίχηση του κύματος σε όσες τοποθεσίες βρέθηκαν αξιόπιστες αναφορές. Βόρεια και νότια του ρήγματος βρίσκονται η Αμοργός και η Αστυπάλαια· σε νότια παραλία της Αμοργού (Μούρος) μετρήθηκε αναρρίχηση της τάξης των 20 μ. Στη βόρεια ακτή της Αστυπάλαιας βρέθηκαν αποθέσεις άμμου από το τσουνάμι σε ύψος 10 μ από τη στάθμη της θάλασσας, στην τοποθεσία Σταυρός, ενώ 5 χλμ ανατολικά από το σημείο αυτό, στον κόλπο του Βάι, η θάλασσα εισχώρησε 700 μ στην ενδοχώρα και ανέβηκε σε υψόμετρο 7,5 μ. Μεγάλη αναρρίχηση κύματος μεταξύ 12 και 14 μ μετρήθηκε επίσης στα νότια της νήσου Φολέγανδρος. Σε όλες τις άλλες τοποθεσίες όπου βρέθηκαν αυτόπτες μάρτυρες, οι μετρήσεις αναρρίχησης κύματος δεν ξεπέρασαν τα 10 μ, και στις περισσότερες από αυτές κυμαίνονται μεταξύ 1 – 3 μ. Λόγω της περιορισμένης χωρικής κατανομής των υψηλών μετρήσεων, οι Okal et al. (2009) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι πολύ υψηλές μετρήσεις αναρρίχησης κύματος στην Αμοργό και Φολέγανδρο ήταν αποτέλεσμα τοπικών υποθαλάσσιων κατολισθήσεων.
Εικόνα 4: Ο Καθηγητής Emile Okal παίρνει συνέντευξη από αυτόπτες μάρτυρες του τσουνάμι του ’56 στην Αμοργό. (Credit: Καθηγητής Κώστας Συνολάκης)
Η παραμόρφωση του θαλάσσιου πυθμένα λόγω της σεισμικής διάρρηξης δημιούργησε τσουνάμι μικρότερης έντασης και μεγαλύτερης κλίμακας, ενώ η σεισμική δόνηση προκάλεσε τις κατολισθήσεις, οι οποίες με τη σειρά τους δημιούργησαν άλλα τσουνάμι μεγάλης έντασης και μικρότερης κλίμακας. Ευτυχώς, ενώ το τσουνάμι έπληξε πολλές παράκτιες πόλεις και λιμάνια (Εικόνες 5-8) δεν υπήρξαν θύματα ή σοβαρές υλικές ζημιές λόγω της πλημμύρας. Η εικόνα όμως θα ήταν πολύ διαφορετική αν το ίδιο τσουνάμι έπληττε τη σημερινή εποχή τα λιμάνια και τις παραλίες του Αιγαίου, ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όπου εκεί χτυπάει η καρδιά του τουρισμού στην Ελλάδα.
Τα τσουνάμι του 365, επί Ρωμαϊκής εποχής, και το τσουνάμι του 1303, επί Βυζαντινής αυτοκρατορίας, άφησαν ιστορία ως τα δύο μεγαλύτερα γνωστά σεισμογενή τσουνάμι στη Μεσόγειο. Αυτά ήταν τσουνάμι με μέγεθος αντίστοιχο με αυτά που κατακλύζουν παράκτιες πόλεις, όπως τα τσουνάμι που οι περισσότεροι αναγνώστες θα έχουν στο μυαλό τους από εικόνες που έχουν δει στην τηλεόραση για τα τσουνάμι της Ινδονησίας του 2004 και της Ιαπωνίας του 2011. Δεν είναι αντίστοιχου μεγέθους, αλλά έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των τσουνάμι με καταστρεπτικές συνέπειες. Αυτά τα τσουνάμι συνέβησαν στην Ελλάδα εκατοντάδες χρόνια πριν και αποτελούν πλέον μονάχα καταγεγραμμένη ιστορία, όχι πρόσφατη μνήμη. Τα βιώματα όσων επέζησαν την καταστροφή πέρασαν στους απογόνους, αλλά οι μνήμες έφθειραν με το χρόνο και ταυτόχρονα έσβησε δυστυχώς η σημαντικότητά τους. Από την άλλη μεριά, το τσουνάμι του ’56 είναι ένα πρόσφατο γεγονός, με ανθρώπους που βίωσαν τα γεγονότα να είναι ακόμα εν ζωή. Το τσουνάμι της Αμοργού ήταν μικρότερο σε χωρική έκταση και ένταση από εκείνα του 365 και 1303, και δεν προκάλεσε θύματα. Παραμένει όμως η απορία γιατί η σημερινή κοινωνία δεν γνωρίζει τα γεγονότα του ’56 και ερωτάται αν γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα.
Εικόνα 5: Το τσουνάμι της Αμοργού ανέβηκε πάνω στην προκυμαία του λιμένα της Καλύμνου. (Credit: geogeodifhs.blogspot.com)
Εικόνα 6: Τα νερά τραβήχτηκαν στην Αστυπάλαια, με αποτέλεσμα οι βάρκες να βρεθούν πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. (Credit: geodifhs.com)
Εικόνα 7: Τα νερά τραβήχτηκαν και αποκάλυψαν το βυθό του λιμένα Σητεία στην Κρήτη. (Credit: cretapost.gr)
Εικόνα 8: Το τσουνάμι της Αμοργού στο λιμάνι του Πάνορμου στην Τήνο. (Credit: Διπλωματική εργασία Δέσποινας Κατσιμίχα, Πολυτεχνείο Κρήτης, με αρχική πηγή το φωτογραφείο Φωτογονία, Τήνος)
Το φαινόμενο αυτό της άγνοιας κινδύνου δεν παρατηρείται μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε όλο τον κόσμο, και αποτελεί χαρακτηριστική αντίδραση της κοινωνίας σε φυσικές καταστροφές που δεν συμβαίνουν με μεγάλη συχνότητα. Η Εικόνα 9 δείχνει ένα διάγραμμα που αναπαριστά τη φυσική μεταβολή της ευαισθητοποίησης της κοινωνίας για τα τσουνάμι: η εκδήλωση ενός τσουνάμι υπενθυμίζει τον κίνδυνο των τσουνάμι και η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας – αν δεν ακολουθήσει άλλο τσουνάμι – φθείρει με το χρόνο και χάνεται τελείως με την 3η γενιά. Στην Ελλάδα, όπως έχει δείξει η ιστορία, κατά μέσον όρο δεν εκδηλώνονται δύο τσουνάμι σε τρεις γενεές (75-90 χρόνια), οπότε η γενεαλογική κληρονομιά του κινδύνου των τσουνάμι που περνάει από τη μία γενιά στην άλλη τείνει να χάνεται έως την εκδήλωση του επόμενου σημαντικού τσουνάμι. Η πράσινη καμπύλη δείχνει πως αν ακολουθήσουν αποτελεσματικές δράσεις ευαισθητοποίησης του κοινού για θέματα τσουνάμι, η φθορά με το χρόνο μπορεί να μειωθεί σημαντικά. Για το λόγο αυτό είναι πολύ σημαντικές οι δράσεις ευαισθητοποίησης για φυσικές καταστροφές με μικρή συχνότητα εμφάνισης, όπως τα τσουνάμι.
Εικόνα 9: Γραφική απεικόνιση της μεταβολής της ευαισθητοποίησης του κοινού για τον κίνδυνο από τσουνάμι σε χώρες όπου εκδηλώνονται τσουνάμι. (Credit: Esteban et al., 2016)
Σε κράτη όπως οι Νήσοι του Σολομώντα, όπου εκδηλώνονται σημαντικά τσουνάμι με μεγαλύτερη συχνότητα, υπάρχουν χρονικά διαστήματα όπου η γενεαλογική κληρονομιά δεν χάνεται. Το 2007 και το 2010 εκδηλώθηκαν δύο τσουνάμι στις δυτικές επαρχίες των Νήσων Σολομώντα από σεισμούς μεγέθους 8,1 και 7,1 αντίστοιχα. Το 2007, η μέγιστη αναρρίχηση κύματος έφτασε τα 12 μ (Fritz and Kalligeris, 2008), ενώ το 2010 έφτασε τα 7 μ (Newman et al., 2011). Το ρήγμα που ενεργοποιήθηκε στους δύο σεισμούς βρίσκεται γειτονικά των νήσων που επλήγησαν από τα τσουνάμι, δίνοντας ελάχιστο χρονικό περιθώριο στους κατοίκους να εκκενώσουν τις παράκτιες περιοχές και να σωθούν από τα τσουνάμι (< 5 λεπτά στο πλησιέστερο νησί). Το 2007 χάθηκαν 52 ζωές, ελάχιστες σε σχέση με τον πληθυσμό που εκτέθηκε στον κίνδυνο και δεδομένου του διαθέσιμου χρόνου εκκένωσης. Από το τσουνάμι του 2010 δεν χάθηκε καμία ζωή. Στα περισσότερα νησιά που επλήγησαν, δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα και τηλέφωνο, μόνο ασύρματος με μπαταρίες για να καλέσουν για βοήθεια. Δεν υπήρχε (και ακόμα δεν υπάρχει) λοιπόν κάποιο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι να τους ειδοποιήσει να εκκενώσουν τα σπίτια τους, αλλά ήταν η ιστορική μνήμη για τα τσουνάμι που τους δίδαξε ότι μετά από ισχυρό σεισμό μπορεί να ακολουθήσει τσουνάμι. Οι κάτοικοι πήραν αμέσως μόνοι τους την απόφαση να εκκενώσουν τα σπίτια τους και να κινηθούν άμεσα προς μεγαλύτερο υψόμετρο (Fritz and Kalligeris, 2008). Ποιος τους δίδαξε; Κυρίως οι παλαιότεροι και σοφότεροι των κοινοτήτων (Lauer et al., 2013). Υπάρχει πλούσιο ιστορικό από τσουνάμι στην περιοχή εκείνη· το πιο πρόσφατο γνωστό τσουνάμι στην περιοχή πριν το 2007 ήταν το 1959 μετά από σεισμό μεγέθους 7,3 (Grover, 1965; Everingham, 1977).
Θέλουμε να κλείσουμε το άρθρο αυτό με το δίδαγμα από τους κατοίκους των Νήσων Σολομώντα. Το Εθνικό Κέντρο Προειδοποίησης για Τσουνάμι που λειτουργεί στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών έχει σκοπό την προειδοποίηση της πολιτεία για την πιθανότητα δημιουργίας τσουνάμι ως επακόλουθο εκδήλωσης σεισμού, καθώς και την παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου. Επειδή όμως οι χρόνοι άφιξης του πρώτου κύματος μετά από σεισμό στην Ελλάδα είναι μικροί, λόγω της εγγύτητας των ρηγμάτων στις ακτές της χώρας, δεν υπάρχει μεγάλο χρονικό περιθώριο έγκαιρης προειδοποίησης. Πρέπει λοιπόν οι πολίτες να γνωρίζουν το ιστορικό των τσουνάμι στην χώρα μας και να είναι ευαισθητοποιημένοι ως προς τον κίνδυνο αυτό. Αν αισθανθείτε ισχυρό σεισμό μεγάλης διάρκειας και βρίσκετε σε παράκτια περιοχή, κινηθείτε άμεσα και χωρίς πανικό προς μεγαλύτερο υψόμετρο.
Στο ΕΚΠΤ κάνουμε μεγάλες προσπάθειες να συμπεριλάβουμε πολλές δράσεις ευαισθητοποίησης του κοινού για τα τσουνάμι στην Ελλάδα. Για το σκοπό αυτό, έχουμε δημιουργήσει εκπαιδευτική πλατφόρμα με ενημερωτικό υλικό, διαδραστικά κουίζ, ενώ έχουμε κατασκευάσει μία απλοποιημένη δεξαμενή δημιουργίας τσουνάμι. Η εκπαιδευτική αυτή πλατφόρμα στο σύνολό της ή εν μέρει, παρουσιάζεται τόσο στην ιστοσελίδα του ΕΚΠΤ, όσο και σε εκδηλώσεις έρευνας και τεχνολογίας, με ιδιαίτερη έμφαση σε παιδιά και εφήβους. Περισσότερες πληροφορίες για την επιχειρησιακή λειτουργία, τις υπηρεσίες και δράσεις του Εθνικού Κέντρου Προειδοποίησης για Τσουνάμι θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας: http://hl-ntwc.gein.noa.gr
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ambraseys, N. and Synolakis, C., 2010. Tsunami catalogs for the Eastern Mediterranean, revisited. Journal of Earthquake Engineering, 14(3), pp.309-330.
Annunziato, A., Papadopoulos, G. Α., Yalciner, A., et al., 2017. Analysis of the Tsunami Event caused by the Mw 6.3 Lesvos Island (East Aegean Sea) Earthquake of 12th June 2017. Joint Research Center Report, pp.73.
Armigliato, A., Tinti, S., Pagnoni, G., Ausilia Paparo, M. and Zaniboni, F., 2016, April. The November 17, 2015 Lefkada offshore (non-?) tsunamigenic earthquake: preliminary considerations and implications for tsunami hazard and warning in the Ionian Sea. In EGU General Assembly Conference Abstracts (Vol. 18).
Bocchini, G.M., Novikova, T., Papadopoulos, G.A., Agalos, A., Mouzakiotis, E., Karastathis, V. and Voulgaris, N., 2020. Tsunami Potential of Moderate Earthquakes: The July 1, 2009 Earthquake (M w 6.45) and its Associated Local Tsunami in the Hellenic Arc. Pure and Applied Geophysics, 177(3), pp.1315-1333.
Bourgeois, J., Hansen, T.A., Wiberg, P.L. and Kauffman, E.G., 1988. A tsunami deposit at the Cretaceous-Tertiary boundary in Texas. Science, 241(4865), pp.567-570.
Bruins, H.J., MacGillivray, J.A., Synolakis, C.E., Benjamini, C., Keller, J., Kisch, H.J., Klügel, A. and Van Der Plicht, J., 2008. Geoarchaeological tsunami deposits at Palaikastro (Crete) and the Late Minoan IA eruption of Santorini. Journal of Archaeological Science, 35(1), pp.191-212.
Cirella, A., Romano, F., Avallone, A., Piatanesi, A., Briole, P., Ganas, A., Theodoulidis, N., Chousianitis, K., Volpe, M., Bozionellos, G. and Selvaggi, G., 2020. The 2018 M w 6.8 Zakynthos (Ionian Sea, Greece) earthquake: seismic source and local tsunami characterization. Geophysical Journal International, 221(2), pp.1043-1054.
Dogan, G.G., Annunziato, A., Papadopoulos, G.A., Guler, H.G., Yalciner, A.C., Cakir, T.E., Sozdinler, C.O., Ulutas, E., Arikawa, T., Suzen, M.L. and Guler, I., 2019. The 20th July 2017 Bodrum–Kos Tsunami Field Survey. Pure and Applied Geophysics, 176(7), pp.2925-2949.
Ebeling, C.W., Okal, E.A., Kalligeris, N. and Synolakis, C.E., 2012. Modern seismological reassessment and tsunami simulation of historical Hellenic Arc earthquakes. Tectonophysics, 530, pp.225-239.
Esteban, M., Thao, N.D., Takagi, H., Tsimopoulou, V., Mikami, T., Yun, N.Y. and Suppasri, A., 2015. The Emergence of Global Tsunami Awareness: Analysis of Disaster Preparedness in Chile, Indonesia, Japan, and Vietnam. In Handbook of Coastal Disaster Mitigation for Engineers and Planners (pp. 205-233). Butterworth-Heinemann.
Everingham, I.B., 1977. Preliminary Catalog of Tsunamis for the New Guinea-Solomon Islands Region, 1768-1972. Rept. No. 180, Dept. Minerals and Energy, Bur. Miner., Resour., Geol. and Geophysics, Canberra, Australia.
Flemming, N.C., 1978. Holocene eustatic changes and coastal tectonics in the northeast Mediterranean: implications for models of crustal consumption. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences, 289(1362), pp.405-458.
Fritz, H.M. and Kalligeris, N., 2008. Ancestral heritage saves tribes during 1 April 2007 Solomon Islands tsunami. Geophysical Research Letters, 35(1).
Grover, J.C., 1965. The great earthquake in the western Solomon Islands on 18 August, 1959 17/2105 GMT. The British Solomon Islands Geological Record, 2, pp.1959-62.
Lauer, M., Albert, S., Aswani, S., Halpern, B.S., Campanella, L. and La Rose, D., 2013. Globalization, Pacific Islands, and the paradox of resilience. Global Environmental Change, 23(1), pp.40-50.
Maramai, A., Brizuela, B., Graziani, Laura, 2014. The Euro-Mediterranean Tsunami Catalogue. Annals of Geophysics, 57, S0435; doi:10.4401/ag-6437.
Marinatos, S. (1939). The volcanic destruction of Minoan Crete, Antiquity 13, pp.425–439.
Melis, N.S., Okal, E.A., Synolakis, C.E., Kalogeras, I.S. and Kânoğlu, U., 2020. The Chios, Greece Earthquake of 23 July 1949: Seismological Reassessment and Tsunami Investigations. Pure and Applied Geophysics, pp.1-19.
Mori, N., Takahashi, T., Yasuda, T. and Yanagisawa, H., 2011. Survey of 2011 Tohoku earthquake tsunami inundation and run‐up. Geophysical research letters, 38(7).
Mouslopoulou, V., Begg, J., Nicol, A., Oncken, O. and Prior, C., 2015a. formation of late Quaternary paleoshorelines in Crete, Eastern Mediterranean. Earth and Planetary Science Letters, 431, pp.294-307.
Mouslopoulou, V., Nicol, A., Begg, J., Oncken, O. and Moreno, M., 2015b. Clusters of megaearthquakes on upper plate faults control the Eastern Mediterranean hazard. Geophysical Research Letters, 42(23), pp.10-282.
Newman, A.V., Feng, L., Fritz, H.M., Lifton, Z.M., Kalligeris, N. and Wei, Y., 2011. The energetic 2010 MW 7.1 Solomon Islands tsunami earthquake. Geophysical Journal International, 186(2), pp.775-781.
Okal, E.A., Synolakis, C.E., Uslu, B., Kalligeris, N. and Voukouvalas, E., 2009. The 1956 earthquake and tsunami in Amorgos, Greece. Geophysical Journal International, 178(3), pp.1533-1554.
Papadopoulos G. A., E. Gràcia, R. Urgeles, V. Sallares, P.M. De Martini, D. Pantosti, M. González, A. C. Yalciner, J. Mascle, D. Sakellariou, A. Salamon, S. Tinti, V. Karastathis, A. Fokaefs, A. Camerlenghi, T. Novikova and A. Papageorgiou, 2014a. Historical and pre-historical tsunamis in the Mediterranean and its connected seas: Geological signatures, generation mechanisms and coastal impacts. Marine Geology, 2014, DOI: 10.1016/ j.margeo.2014.04.014.
Paris, R., Cachão, M., Fournier, J. and Voldoire, O., 2010. Nannoliths abundance and distribution in tsunami deposits: example from the December 26, 2004 tsunami in Lhok Nga (northwest Sumatra, Indonesia). Géomorphologie: relief, processus, environnement, 16(1), pp.109-118.
Pirazzoli, P.A., Thommeret, J., Thommeret, Y., Laborel, J. and Montag-Gioni, L.F., 1982. Crustal block movements from Holocene shorelines: Crete and Antikythira (Greece). Tectonophysics, 86(1-3), pp.27-43.
Pirazzoli, P.A., Laborel, J. and Stiros, S.C., 1996. Earthquake clustering in the Eastern Mediterranean during historical times. Journal of Geophysical Research: Solid Earth, 101(B3), pp.6083-6097.
Shaw, B., Ambraseys, N.N., England, P.C., Floyd, M.A., Gorman, G.J., Higham, T.F.G., Jackson, J.A., Nocquet, J.M., Pain, C.C. and Piggott, M.D., 2008. Eastern Mediterranean tectonics and tsunami hazard inferred from the AD 365 earthquake. Nature Geoscience, 1(4), pp.268-276.
Stiros, S.C., 2001. The AD 365 Crete earthquake and possible seismic clustering during the fourth to sixth centuries AD in the Eastern Mediterranean: a review of historical and archaeological data. Journal of Structural Geology, 23(2-3), pp.545-562.
Synolakis, C.E., Bardet, J.P., Borrero, J.C., Davies, H.L., Okal, E.A., Silver, E.A., Sweet, S. and Tappin, D.R., 2002. The slump origin of the 1998 Papua New Guinea tsunami. Proceedings of the Royal Society of London. Series A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 458(2020), pp.763-789.
Synolakis, C., Kalligeris, N., Flouri, E., Alexandrakis, G. and Kampanis, N., 2011. The Great Cretan Splash Up-A Coastal Disaster Preparedness Exercise in Greece. In Solutions to Coastal Disasters 2011 (pp. 396-407).
Ulvrova, M., Paris, R., Nomikou, P., Kelfoun, K., Leibrandt, S., Tappin, D.R. and McCoy, F.W., 2016. Source of the tsunami generated by the 1650 AD eruption of Kolumbo submarine volcano (Aegean Sea, Greece). Journal of Volcanology and Geothermal Research, 321, pp.125-139.]
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ:
Η σύνταξη του παρόντος άρθρου ολοκληρώθηκε λίγες ημέρες πριν το σεισμό μεγέθους 6.6 που σημειώθηκε το Σάββατο 2 Μαΐου, νότια της Κρήτης. Η σεισμική δόνηση συνοδεύτηκε από μικρό τσουνάμι της τάξης των 16 εκ. πλάτους, που κατέγραψε παλιρροιογράφος του ΕΑΑ στο λιμάνι της Ιεράπετρας. Η φύση θέλησε να απαντήσει από μόνη της στην ερώτηση του άρθρου «Γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα?». Επίσης, προφητικό αποδεικνύεται το κομμάτι του άρθρου που αναφέρεται στην άγνοια του κινδύνου από τσουνάμι στην Ελλάδα και στην ελλιπή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Είδαμε πολίτες να παραμένουν δίπλα στη θάλασσα για να απαθανατίσουν το τσουνάμι στο λιμάνι της Άρβης, ενώ εφόσον προηγήθηκε σεισμός μεγάλης διάρκειας θα έπρεπε να απομακρυνθούν από τις παράκτιες περιοχές, για το ενδεχόμενο δημιουργίας τσουνάμι από το σεισμό. Ακόμα και αν δεν αισθάνθηκαν έντονα το σεισμό, εφόσον παρατήρησαν, είτε ασυνήθιστη μεταβολή της στάθμης της θάλασσας (π.χ. απόσυρση ή ανύψωση της θάλασσας), είτε ασυνήθιστα θαλάσσια ρεύματα σε παράκτιες περιοχές και λιμάνια, οι πολίτες θα έπρεπε να απομακρυνθούν άμεσα από την ακτή και να κατευθυνθούν σε περιοχές της ενδοχώρας με μεγαλύτερο υψόμετρο.
http://magazine.noa.gr/archives/3868?fbclid=IwAR1N1dT5izvG0c_3AcXrp-In-o7Hl-ffCwT4WtMh2I9rCPpzqRSn9DxWFEs
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Αποδείξεις για την ιστορικότητα του Ιησού Χριστού
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Ανακοινώθηκαν 19 νέα κρούσματα του κοροναϊού (9 Μαΐου)
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
