2020-05-17 22:00:01
Οι λόγοι που οδήγησαν στην υπογραφή του Συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότοφ - Τι περιλάμβανε το Σύμφωνο Μη Επιθέσεως μεταξύ των δύο χωρών - Τα γεγονότα από την υπογραφή του Συμφώνου ως την ναζιστική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση
Με ένα θέμα που δεν αφορά άμεσα τη χώρα μας θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Πρόκειται για το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης, ευρύτερα γνωστό ως Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ που υπογράφτηκε στη Μόσχα τον Αύγουστο του 1939 και με το οποίο οι δύο χώρες υποχρεώνονταν να μην επιτεθούν η μία στην άλλη, ενώ σε σειρά από μυστικά πρωτόκολλα γινόταν η διανομή, η μοιρασιά θα λέγαμε λαϊκά, μιας σειράς ευρωπαϊκών κρατών. Παρά την υπογραφή του Συμφώνου αυτού, σε λιγότερο από δυο χρόνια η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην ΕΣΣΔ με τα γνωστά αποτελέσματα. Ας δούμε όμως πως φτάσαμε στην υπογραφή του Συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, τι περιλάμβανε αυτό και τις συνέπειές του για μια σειρά από ευρωπαϊκά κράτη.
Η κατάσταση στην Ευρώπη την άνοιξη του 1939
Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 οι Ευρωπαίοι ηγέτες προτιμούσαν να κατευνάζουν τον Χίτλερ παρά να συμμαχήσουν με τον Στάλιν. Αποκορύφωμα της τακτικής αυτής, ήταν η υπογραφή της Συμφωνίας του Μονάχου (30 Σεπτεμβρίου 1938) με την οποία οι ηγέτες της Μεγάλης Βρετανίας ΝέβιλΤσάμπερλεν και της Γαλλίας Εντουάρ Νταλαντιέ συμφώνησαν με τους Χίτλερ και Μουσολίνι στην παραχώρηση της τσεχοσλοβακικής Σουδητίας, μιας περιοχής με γερμανόφωνο κυρίως πληθυσμό στη Γερμανία. Η Τσεχοσλοβακία αναγκάστηκε να αποδεχθεί τη συμφωνία. Η ΕΣΣΔ αγνοήθηκε, παρά το γεγονός ότι τόσο αυτή όσο και η Γαλλία είχαν υπογράψει συμφωνίες αμοιβαίας βοήθειας με την Τσεχοσλοβακία. Ο Στάλιν θεώρησε το γεγονός αυτό ως περιθωριοποίηση και προσβολή, διέταξε δε τη συγκέντρωση στρατιωτικών μονάδων στα δυτικά σύνορα της ΕΣΣΔ σε μια κίνηση εντυπωσιασμού. Ωστόσο λίγες μέρες αργότερα το Πολίτμπιρο, αποφάσισε τη διάλυση των εφεδρικών μονάδων (330.000 στρατιώτες, 27.500 άλογα και 5.000 οχήματα) που είχαν κινητοποιηθεί με αφορμή τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας. Ο Στάλιν με μια σειρά δηλώσεων καταφερόταν εναντίον της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας ενώ έδειχνε μια διάθεση προσέγγισης με τη Γερμανία. Ο Χίτλερ βέβαιος ότι δεν θα τον εμποδίσει κανένας κατέλαβε ολόκληρη την Τσεχοσλοβακία. Ο παγκόσμιος πόλεμος φαινόταν πλέον αναπόφευκτος.
Την άνοιξη του 1939 η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα συγκεχυμένη καθώς υπήρχε γενικευμένη καχυποψία μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Κανείς δεν εμπιστευόταν κανέναν. Μάταια ο Υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ Μαξίμ Λιτβίνοφ προσπαθούσε να συγκροτήσει ένα αντιχιτλερικό μέτωπο. Στις αρχές Μαΐου 1939 ο Στάλιν αντικατέστησε τον Λιτβίνοφ με τον Βιατσεσλάβ Μιχαίλοβιτς Μολότοφ με τον οποίο μπορούσε να έχει καλύτερη συνεργασία. Οπωσδήποτε επρόκειτο και για μία κίνηση φιλίας προς τον Χίτλερ. Η στροφή αυτή του Στάλιν απασχόλησε πολλούς ιστορικούς. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η συγγένεια των ολοκληρωτικών καθεστώτων Γερμανίας και ΕΣΣΔ και η καχυποψία του Στάλιν απέναντι στους Αγγλογάλλους έπαιξαν τον ρόλο τους. Πολλοί ιστορικοί αναφέρουν ότι ο Στάλιν επιδοκίμασε τις χιτλερικές εκκαθαρίσεις του 1934. Όλα αυτά τα γεγονότα οδήγησαν στην υπογραφή του Συμφώνου μη Επίθεσης μεταξύ των δύο χωρών τον Αύγουστο του 1939.
Το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ
Πάντως η πρωτοβουλία για τη σύναψη μιας γερμανοσοβιετικής συμφωνίας μη επίθεσης ανήκει στον Χίτλερ. Έχοντας αποφασίσει να επιτεθεί στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου 1939 στις 21 Αυγούστου έστειλε επιστολή στον Στάλιν με την οποία αφού σχεδόν αποκάλυπτε τα σχέδιά του για την Πολωνία ζητούσε να υπογραφεί ένα σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ των δύο χωρών και να δεχτεί ο Σοβιετικός ηγέτης στη Μόσχα στις 22 ή στις 23 Αυγούστου τον Γερμανό ΥΠΕΞ Γιόαχιμ φον Ρίμπεντροπ (JoachimvonRibbentrop). Πραγματικά στις 23 Αυγούστου 1939 οι Στάλιν και Μολότοφ υποδέχθηκαν στη σοβιετική πρωτεύουσα τον Ρίμπεντροπ μέσα σε εγκάρδιο και φιλικό κλίμα. Οι διαπραγματεύσεις στέφθηκαν από απόλυτη επιτυχία. Εκτός από το σύμφωνο μη επίθεσης υπογράφτηκαν μετά από επιμονή του Στάλιν και μια σειρά από μυστικά πρωτόκολλα, τα οποία είχαν ως συνισταμένη το μοίρασμα της Ανατολικής Ευρώπης μεταξύ των δύο χωρών. Συγκεκριμένα το ανατολικό τμήμα της Πολωνίας το οποίο περιλάμβανε τις δυτικές περιοχές της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, η Λετονία, η Εσθονία και η Φιλανδία θα εντάσσονταν στη σοβιετική σφαίρα επιρροής ενώ η Γερμανία υποστήριζε τις σοβιετικές αξιώσεις στη Βεσαραβία. Η δυτική Πολωνία (όρια ήταν οι ποταμοί Βιστούλας, Νάρεφ και Σαν) και η Λιθουανία θα ανήκαν πλέον στη Γερμανία. Μετά από επιπρόσθετες διαπραγματεύσεις παραχωρήθηκε στην ΕΣΣΔ η Λιθουανία. Ο Χίτλερ πλήρωνε με σημαντικές εδαφικές παραχωρήσεις την ηρεμία στα σύνορα με την ΕΣΣΔ.
Ο Στάλιν χειρίστηκε μόνος του τη συμφωνία με τη Γερμανία. Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα Σύμφωνο Στάλιν-Χίτλερ. Μόνο ο Μολότοφ είχε επίσης γνώση του Συμφώνου. Τα κίνητρα του Στάλιν για την υπογραφή αυτής της συμφωνίας έχουν απασχολήσει πολλούς ιστορικούς. Ο Στάλιν είχε επίγνωση των πολιτικών και ηθικών προβλημάτων που προέκυπταν από τη συμφωνία. Η ΕΣΣΔ αρνιόταν κατηγορηματικά την ύπαρξη μυστικών πρωτοκόλλων. Όταν όμως αυτά ήρθαν στο φως, οι Σοβιετικοί διακήρυξαν ότι ήταν πλαστά. Βέβαια εντός της ΕΣΣΔ όσοι έβλεπαν με σκεπτικισμό το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ θα έπαιρναν την γνωστή απάντηση ότι αυτό ήταν προς το συμφέρον του σοσιαλισμού. Το ηθικό ζήτημα έγινε πιο έντονο αργότερα μετά την ήττα της Γερμανίας, όταν η διεθνής κοινότητα καταδίκασε τον ναζισμό ως απόλυτο κακό. Πρόσφατα ήρθαν στο φως ιστορικά στοιχεία που ξεκαθαρίζουν αρκετά την κατάσταση. Οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε ΕΣΣΔ, Μ. Βρετανία και Γαλλία ήταν προβληματικές και για την έλλειψη προόδου ευθύνονταν όλοι. Ο Στάλιν εξέλαβε την πεισματική εμμονή των Δυτικών στις θέσεις τους, ως ένα ακόμη σημάδι της πρόθεσής τους να κατευνάσουν τον Χίτλερ σε βάρος της ΕΣΣΔ. Θεωρούσε τον πόλεμο ανάμεσα στη Γερμανία και την Πολωνία αναπόφευκτο. Οι Γερμανοί πιθανότατα θα έφταναν στα σοβιετικά σύνορα. Με το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ πετύχαινε την επέκταση της χώρας του και τη δημιουργία μιας ζώνης που θα παρεμβαλλόταν μεταξύ της ΕΣΣΔ και του πεδίου των πολεμικών συγκρούσεων στην Ευρώπη.
Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, παρουσιάζουν και τα σχόλια του Στάλιν, που κατέγραψε ο τότε επικεφαλής της Κομιντέρν Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, στο ημερολόγιό του, μετά από μια συνάντηση με τον Σοβιετικό ηγέτη στις 7 Σεπτεμβρίου 1939: «Θα προτιμούσαμε να είχαμε φτάσει σε συμφωνία με τις επονομαζόμενες δημοκρατικές χώρες, οπότε κάναμε διαπραγματεύσεις. Όμως οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ήθελαν να κάνουμε εμείς όλη τη βαριά δουλειά και μάλιστα χωρίς να μας πληρώσουν τίποτα! Εμείς φυσικά δε θέλαμε, πόσο μάλλον χωρίς να πληρωθούμε.
Κάτι ανάλογο, είχε πει ο Στάλιν σε ομιλία του στο 18ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον Μάρτιο του 1939, με την οποία είχε προειδοποιήσει την Αγγλία και τη Γαλλία ότι δεν είχε καμία πρόθεση να «βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά» για λογαριασμό τους. Η φράση αυτή, είχε σαν αποτέλεσμα η συγκεκριμένη ομιλία να ονομαστεί στη Δύση «Λόγος των Κάστανων»!
Πάντως, φαίνεται ότι ο Στάλιν φοβήθηκε ότι η χώρα του θα απομονωθεί και οι Δυτικοί σύμμαχοί του τον υποτιμούν και, ίσως, αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που την έκανε να υπογράψει το Σύμφωνο μη επίθεσης με τη Γερμανία.
Κλείνουμε το κεφάλαιο αυτό, με την άποψη του Ρ.Καρτιέ, σύμφωνα με την οποία ο Στάλιν υπέγραψε το Σύμφωνο αυτό για να κερδίσει χρόνο, ο δε Χίτλερ για να το «ξεσκίσει» Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αρχίζει
Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία. Η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία, σύμμαχοι της Πολωνίας, απάντησαν κηρύσσοντας πόλεμο στους ναζί. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, μόλις έχει ξεκινήσει. Οι Γερμανοί προέλασαν στα πολωνικά εδάφη, χωρίς σχεδόν καμία αντίσταση. Οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, έφτασαν αργοπορημένοι στην Πολωνία και δεν έδειχναν ιδιαίτερο ζήλο να πολεμήσουν. Στις 17 Σεπτεμβρίου, ξεκίνησε και η σοβιετική εισβολή στην Πολωνία. Αρχικά, ο Κόκκινος Στρατός κυρίευσε τα εδάφη της δυτικής Ουκρανίας και της δυτικής Λευκορωσίας που είχε καταλάβει η Πολωνία το 1921.
Η επίσημη προπαγάνδα, παρουσίαζε ότι οι ενέργειες αυτές γίνονταν για λογαριασμό του ουκρανικού και του λευκορωσικού λαού και χαρακτήριζε την εισβολή ως «πράξη απελευθέρωσης». Ωστόσο οι περιοχές που «απελευθερώθηκαν», μέσα σε ενάμιση χρόνο, υπέστησαν τις ίδιες βίαιες κοινωνικές επεμβάσεις που γίνονταν στην ΕΣΣΔ για περίπου δύο δεκαετίες.
Παράλληλα, το σοβιετικό καθεστώς, επιδίωκε να εξαφανίσει οποιαδήποτε δυνατότητα συντονισμένης αντισοβιετικής δράσης. Στις 5 Μαρτίου 1940, το Πολίτμπιρο αποφάσισε να θανατωθούν πολλές χιλιάδες Πολωνοί που κρατούνταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε φυλακές στις δυτικές επαρχίες της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας. Επρόκειτο, κυρίως, για Πολωνούς, πρώην πλέον, κυβερνητικούς αξιωματούχος, αξιωματικούς του Στρατού και της Αστυνομίας, βιομήχανους, γαιοκτήμονες και διανοούμενος. Έτσι από τις αρχές Απριλίου ως τα τέλη Μαΐου του 1940, στη διαβόητη σφαγή του Κατίν, 21.857 άνθρωποι εκτελέστηκαν…
Στα τέλη Οκτωβρίου 1939 και αφού διευθετήθηκαν μερικά ζητήματα με τη Γερμανία σχετικά με τη διαίρεση της Πολωνίας, η σοβιετική ηγεσία εξανάγκασε την Εσθονία, τη Λετονία και τη Λιθουανία, να επιτρέψουν την εγκατάσταση σοβιετικών στρατευμάτων στην επικράτειά τους, συμπεριλαμβανομένων και των λιμανιών της Βαλτικής. Παρά τις αντιδράσεις των ηγετών των χωρών της Βαλτικής, ο Στάλιν και ο Μολότοφ, που ήταν ανένδοτοι, τους εκφόβιζαν με πόλεμο αν δεν δέχονταν όσα τους ζητούσαν. Για τις τρεις χώρες της Βαλτικής, ο Στάλιν έλεγε στον Ντιμιτρόφ:
«Δεν είναι καλό να βιαζόμαστε!... Πρέπει να διαδοθούν κατάλληλα συνθήματα για το συγκεκριμένο στάδιο του πολέμου… Δεν θα προσπαθήσουμε να τις σοβιετικοποιήσουμε (ενν. τις βαλτικές χώρες). Θα το κάνουν μόνες τους όταν έρθει η ώρα!».
Επόμενος στόχος του Στάλιν, ήταν η Φιλανδία, παλιά επαρχία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, που είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της απ’ αυτή, το 1917. Οι απαιτήσεις που προέβαλε ο Στάλιν απέναντι στη Φιλανδία, ήταν πολύ πιο σκληρές από τις αξιώσεις του από τις χώρες της Βαλτικής και οι Φιλανδοί τις απέρριψαν κατηγορηματικά. Ο Στάλιν αποφάσισε να χρησιμοποιήσει βία. Ο Κόκκινος Στρατός εισέβαλε στη Φιλανδία στα τέλη Νοεμβρίου 1939. Η Φιλανδία των 4 εκατομμυρίων και των 26 τανκς, αντιστάθηκε σθεναρά στην ΕΣΣΔ των 150 και πλέον εκατομμυρίων κατοίκων και των 1.500 αρμάτων μάχης.
Ο «Χειμερινός Πόλεμος», τραβούσε σε μάκρος. Ο Στάλιν υποχρεώθηκε τον Μάρτιο του 1940 να υπογράψει ειρηνευτική συμφωνία με τη Φιλανδία, η οποία έχασε κάποια εδάφη και η οικονομία της σχεδόν καταστράφηκε, ωστόσο διατήρησε την ανεξαρτησία της. Οι Σοβιετικοί έχασαν 130.000 στρατιώτες (νεκροί και αγνοούμενοι), ενώ άλλοι 200.000 τραυματίστηκαν ή έπαθαν κρυοπαγήματα. Από την άλλη πλευρά, οι Φιλανδοί είχαν πολύ μικρότερες απώλειες: 23.000 νεκρούς και αγνοούμενους και 44.000 τραυματίες .Ο σοβιετοφιλανδικός πόλεμος κατέδειξε τις αδυναμίες της πολεμικής μηχανής της ΕΣΣΔ και, για πολλούς ιστορικούς, η σοβιετική αποτυχία, ήττα ουσιαστικά, στη Φιλανδία, ώθησε τον Χίτλερ να επισπεύσει την εισβολή του στην ΕΣΣΔ.
Μετά τον «Χειμερινό Πόλεμο», από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο του 1940, η Γερμανία κατέλαβε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, ενώ ανάγκασε τη Γαλλία να συνθηκολογήσει μέσα σε λίγες εβδομάδες. Η Ιταλία συντάχθηκε στο πλευρό της Γερμανίας.Τα βρετανικά στρατεύματα αποχώρησαν από την ηπειρωτική Ευρώπη, ενώ η συνθηκολόγηση της Γαλλίας μετέβαλε ριζικά την κατάσταση.
Το καλοκαίρι του 1940 η Λετονία, η Λιθουανία και η Εσθονία, όπως και η Βεσαραβία και η Μπουκοβίνα που «αφαιρέθηκαν» από τη Ρουμανία, ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ. Εκτός από τη «σοβιετικοποίηση» των περιοχών αυτών, ο Στάλιν δεν αμέλησε και το ξεκαθάρισμα των προσωπικών του διαφορών. Τον Αύγουστο του 1940, ένας πράκτορας της NKVD, που είχε εισχωρήσει στο στενό περιβάλλον του Τρότσκι, που βρισκόταν στο Μεξικό, τον σκότωσε με ορειβατική αξίνα, μετά από εντολή του Στάλιν. Ο Τρότσκι ήταν ο πιο ικανός, εύγλωττος και δραστήριος αντίπαλος του Στάλιν. Είναι άγνωστο αν ο Στάλιν ήθελε να εκδικηθεί τον άσπονδο εχθρό του ή ανησυχούσε μήπως οι τροτσκιστές συσπειρωθούν εντός της ΕΣΣΔ σε καιρό πολέμου και γι’ αυτό έδωσε την εντολή να δολοφονηθεί ο Τρότσκι. Πιθανότατα και οι δύο παράγοντες έπαιξαν τον ρόλο τους.
Στο μεταξύ, οι γερμανικές επιτυχίες, είχαν αρχίσει να οδηγούν σε σύγκρουση συμφερόντων με τη Σοβιετική Ένωση.
Η Φιλανδία, η Νορβηγία, που καταλήφθηκε απ’ τους ναζί και τα Βαλκάνια, με βασικό σημείο αντιπαράθεσης τα πετρέλαια της Ρουμανίας, αποτελούσαν κύρια σημεία τριβής. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1940, υπογράφτηκε η Τριμερής Συνθήκη ανάμεσα στη Γερμανία, την Ιαπωνία και την Ιταλία, με την οποία οι τρεις χώρες συμφώνησαν να βοηθήσουν η μία την άλλη και να μοιράσουν μεταξύ τους τον κόσμο. Ο Στάλιν ανησύχησε ιδιαίτερα.
Τον Νοέμβριο του 1940, ο Χίτλερ κάλεσε τον Μολότοφ στο Βερολίνο. Πρότεινε την ένταξη της ΕΣΣΔ ως τέταρτου εταίρου στις δυνάμεις του Άξονα και επίσης τον ακριβή καθορισμό των περιοχών που θα βρίσκονται υπό σοβιετική σφαίρα επιρροής, μετά από διαπραγματεύσεις.
Ο Στάλιν έθεσε μια σειρά από προϋποθέσεις για να ενταχθεί στην Τριμερή Συνθήκη ως τέταρτο μέλος.
Φαίνεται ωστόσο ότι δεν ασχολήθηκε ποτέ σοβαρά με την πρόταση του Χίτλερ, γιατί έβλεπε ότι δεν θ’ αργούσε η ώρα που η Γερμανία «θα χτυπούσε» την ΕΣΣΔ.
Στις 25 Νοεμβρίου 1940, ο Στάλιν απάντησε στην πρόταση του Χίτλερ, δεν έλαβε όμως ποτέ ανταπάντηση από τον Φίρερ.
Λίγο μετά την αναχώρηση του Μολότοφ από το Βερολίνο, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Σλοβακία, εντάχθηκαν στη Συνθήκη των χωρών του Άξονα. Τον Μάρτιο του 1941, ακολούθησε η Βουλγαρία, χώρα την οποία ο Στάλιν επιθυμούσε διακαώς να εντάξει στη σοβιετική σφαίρα επιρροής. Τον Απρίλιο του 1941, η Γερμανία κατέλαβε τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα.
Από τον Δεκέμβριο του 1940, ο Χίτλερ είχε εγκρίνει τα σχέδια εισβολής, στην ΕΣΣΔ, τον Μάιο του 1941 («Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα»).
Και εδώ όμως, η Ελλάδα έπαιξε σημαντικό ρόλο. Η Κρήτη, παρέμενε ελεύθερη. Ο Χίτλερ, φοβόταν ότι τα ρουμανικά διυλιστήρια, απ’ όπου θα προμηθευόταν τα καύσιμά του, βρίσκονταν εντός του βεληνεκούς των συμμαχικών βομβαρδιστικών , εφόσον αυτά εφορμούσαν απ’ τη Μεγαλόνησο.
Έτσι ήθελε πρώτα να κυριεύσει την Κρήτη και μετά να εκστρατεύσει στην ΕΣΣΔ. Η Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941), με την οποία θα ασχοληθούμε την ερχόμενη εβδομάδα, ήταν οδυνηρή για τους ναζί. Οι επίλεκτοι αλεξιπτωτιστές αποδεκατίστηκαν και τα γερμανικά στρατεύματα, είχαν σημαντικές απώλειες. Με μεγάλες δυσκολίες, η Κρήτη καταλήφθηκε την 1η Ιουνίου 1941. Η καθυστέρηση αυτή, μάλλον απροσδόκητη για τον Χίτλερ, μετέθεσε χρονικά την επίθεση των ναζί εναντίον της ΕΣΣΔ, η οποία ξεκίνησε τα χαράματα της 22ας Ιουνίου 1941. Η επίθεση του Χίτλερ εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, παρά τις αρχικές επιτυχίες των στρατευμάτων του, αποδείχθηκε, όπως είναι γνωστό, καταστροφική και αποτέλεσε την αρχή του τέλους για τις δυνάμεις του Άξονα…
Βασική πηγή μας για το άρθρο αυτό, ήταν το εξαιρετικό βιβλίο του OLEG V. KHLEVNIUK «ΣΤΑΛΙΝ-ΜΙΑ ΝΕΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ 2018.
anatakti
Με ένα θέμα που δεν αφορά άμεσα τη χώρα μας θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Πρόκειται για το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης, ευρύτερα γνωστό ως Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ που υπογράφτηκε στη Μόσχα τον Αύγουστο του 1939 και με το οποίο οι δύο χώρες υποχρεώνονταν να μην επιτεθούν η μία στην άλλη, ενώ σε σειρά από μυστικά πρωτόκολλα γινόταν η διανομή, η μοιρασιά θα λέγαμε λαϊκά, μιας σειράς ευρωπαϊκών κρατών. Παρά την υπογραφή του Συμφώνου αυτού, σε λιγότερο από δυο χρόνια η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην ΕΣΣΔ με τα γνωστά αποτελέσματα. Ας δούμε όμως πως φτάσαμε στην υπογραφή του Συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, τι περιλάμβανε αυτό και τις συνέπειές του για μια σειρά από ευρωπαϊκά κράτη.
Η κατάσταση στην Ευρώπη την άνοιξη του 1939
Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 οι Ευρωπαίοι ηγέτες προτιμούσαν να κατευνάζουν τον Χίτλερ παρά να συμμαχήσουν με τον Στάλιν. Αποκορύφωμα της τακτικής αυτής, ήταν η υπογραφή της Συμφωνίας του Μονάχου (30 Σεπτεμβρίου 1938) με την οποία οι ηγέτες της Μεγάλης Βρετανίας ΝέβιλΤσάμπερλεν και της Γαλλίας Εντουάρ Νταλαντιέ συμφώνησαν με τους Χίτλερ και Μουσολίνι στην παραχώρηση της τσεχοσλοβακικής Σουδητίας, μιας περιοχής με γερμανόφωνο κυρίως πληθυσμό στη Γερμανία. Η Τσεχοσλοβακία αναγκάστηκε να αποδεχθεί τη συμφωνία. Η ΕΣΣΔ αγνοήθηκε, παρά το γεγονός ότι τόσο αυτή όσο και η Γαλλία είχαν υπογράψει συμφωνίες αμοιβαίας βοήθειας με την Τσεχοσλοβακία. Ο Στάλιν θεώρησε το γεγονός αυτό ως περιθωριοποίηση και προσβολή, διέταξε δε τη συγκέντρωση στρατιωτικών μονάδων στα δυτικά σύνορα της ΕΣΣΔ σε μια κίνηση εντυπωσιασμού. Ωστόσο λίγες μέρες αργότερα το Πολίτμπιρο, αποφάσισε τη διάλυση των εφεδρικών μονάδων (330.000 στρατιώτες, 27.500 άλογα και 5.000 οχήματα) που είχαν κινητοποιηθεί με αφορμή τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας. Ο Στάλιν με μια σειρά δηλώσεων καταφερόταν εναντίον της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας ενώ έδειχνε μια διάθεση προσέγγισης με τη Γερμανία. Ο Χίτλερ βέβαιος ότι δεν θα τον εμποδίσει κανένας κατέλαβε ολόκληρη την Τσεχοσλοβακία. Ο παγκόσμιος πόλεμος φαινόταν πλέον αναπόφευκτος.
Την άνοιξη του 1939 η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα συγκεχυμένη καθώς υπήρχε γενικευμένη καχυποψία μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Κανείς δεν εμπιστευόταν κανέναν. Μάταια ο Υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ Μαξίμ Λιτβίνοφ προσπαθούσε να συγκροτήσει ένα αντιχιτλερικό μέτωπο. Στις αρχές Μαΐου 1939 ο Στάλιν αντικατέστησε τον Λιτβίνοφ με τον Βιατσεσλάβ Μιχαίλοβιτς Μολότοφ με τον οποίο μπορούσε να έχει καλύτερη συνεργασία. Οπωσδήποτε επρόκειτο και για μία κίνηση φιλίας προς τον Χίτλερ. Η στροφή αυτή του Στάλιν απασχόλησε πολλούς ιστορικούς. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η συγγένεια των ολοκληρωτικών καθεστώτων Γερμανίας και ΕΣΣΔ και η καχυποψία του Στάλιν απέναντι στους Αγγλογάλλους έπαιξαν τον ρόλο τους. Πολλοί ιστορικοί αναφέρουν ότι ο Στάλιν επιδοκίμασε τις χιτλερικές εκκαθαρίσεις του 1934. Όλα αυτά τα γεγονότα οδήγησαν στην υπογραφή του Συμφώνου μη Επίθεσης μεταξύ των δύο χωρών τον Αύγουστο του 1939.
Το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ
Πάντως η πρωτοβουλία για τη σύναψη μιας γερμανοσοβιετικής συμφωνίας μη επίθεσης ανήκει στον Χίτλερ. Έχοντας αποφασίσει να επιτεθεί στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου 1939 στις 21 Αυγούστου έστειλε επιστολή στον Στάλιν με την οποία αφού σχεδόν αποκάλυπτε τα σχέδιά του για την Πολωνία ζητούσε να υπογραφεί ένα σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ των δύο χωρών και να δεχτεί ο Σοβιετικός ηγέτης στη Μόσχα στις 22 ή στις 23 Αυγούστου τον Γερμανό ΥΠΕΞ Γιόαχιμ φον Ρίμπεντροπ (JoachimvonRibbentrop). Πραγματικά στις 23 Αυγούστου 1939 οι Στάλιν και Μολότοφ υποδέχθηκαν στη σοβιετική πρωτεύουσα τον Ρίμπεντροπ μέσα σε εγκάρδιο και φιλικό κλίμα. Οι διαπραγματεύσεις στέφθηκαν από απόλυτη επιτυχία. Εκτός από το σύμφωνο μη επίθεσης υπογράφτηκαν μετά από επιμονή του Στάλιν και μια σειρά από μυστικά πρωτόκολλα, τα οποία είχαν ως συνισταμένη το μοίρασμα της Ανατολικής Ευρώπης μεταξύ των δύο χωρών. Συγκεκριμένα το ανατολικό τμήμα της Πολωνίας το οποίο περιλάμβανε τις δυτικές περιοχές της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, η Λετονία, η Εσθονία και η Φιλανδία θα εντάσσονταν στη σοβιετική σφαίρα επιρροής ενώ η Γερμανία υποστήριζε τις σοβιετικές αξιώσεις στη Βεσαραβία. Η δυτική Πολωνία (όρια ήταν οι ποταμοί Βιστούλας, Νάρεφ και Σαν) και η Λιθουανία θα ανήκαν πλέον στη Γερμανία. Μετά από επιπρόσθετες διαπραγματεύσεις παραχωρήθηκε στην ΕΣΣΔ η Λιθουανία. Ο Χίτλερ πλήρωνε με σημαντικές εδαφικές παραχωρήσεις την ηρεμία στα σύνορα με την ΕΣΣΔ.
Ο Στάλιν χειρίστηκε μόνος του τη συμφωνία με τη Γερμανία. Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα Σύμφωνο Στάλιν-Χίτλερ. Μόνο ο Μολότοφ είχε επίσης γνώση του Συμφώνου. Τα κίνητρα του Στάλιν για την υπογραφή αυτής της συμφωνίας έχουν απασχολήσει πολλούς ιστορικούς. Ο Στάλιν είχε επίγνωση των πολιτικών και ηθικών προβλημάτων που προέκυπταν από τη συμφωνία. Η ΕΣΣΔ αρνιόταν κατηγορηματικά την ύπαρξη μυστικών πρωτοκόλλων. Όταν όμως αυτά ήρθαν στο φως, οι Σοβιετικοί διακήρυξαν ότι ήταν πλαστά. Βέβαια εντός της ΕΣΣΔ όσοι έβλεπαν με σκεπτικισμό το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ θα έπαιρναν την γνωστή απάντηση ότι αυτό ήταν προς το συμφέρον του σοσιαλισμού. Το ηθικό ζήτημα έγινε πιο έντονο αργότερα μετά την ήττα της Γερμανίας, όταν η διεθνής κοινότητα καταδίκασε τον ναζισμό ως απόλυτο κακό. Πρόσφατα ήρθαν στο φως ιστορικά στοιχεία που ξεκαθαρίζουν αρκετά την κατάσταση. Οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε ΕΣΣΔ, Μ. Βρετανία και Γαλλία ήταν προβληματικές και για την έλλειψη προόδου ευθύνονταν όλοι. Ο Στάλιν εξέλαβε την πεισματική εμμονή των Δυτικών στις θέσεις τους, ως ένα ακόμη σημάδι της πρόθεσής τους να κατευνάσουν τον Χίτλερ σε βάρος της ΕΣΣΔ. Θεωρούσε τον πόλεμο ανάμεσα στη Γερμανία και την Πολωνία αναπόφευκτο. Οι Γερμανοί πιθανότατα θα έφταναν στα σοβιετικά σύνορα. Με το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ πετύχαινε την επέκταση της χώρας του και τη δημιουργία μιας ζώνης που θα παρεμβαλλόταν μεταξύ της ΕΣΣΔ και του πεδίου των πολεμικών συγκρούσεων στην Ευρώπη.
Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, παρουσιάζουν και τα σχόλια του Στάλιν, που κατέγραψε ο τότε επικεφαλής της Κομιντέρν Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, στο ημερολόγιό του, μετά από μια συνάντηση με τον Σοβιετικό ηγέτη στις 7 Σεπτεμβρίου 1939: «Θα προτιμούσαμε να είχαμε φτάσει σε συμφωνία με τις επονομαζόμενες δημοκρατικές χώρες, οπότε κάναμε διαπραγματεύσεις. Όμως οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ήθελαν να κάνουμε εμείς όλη τη βαριά δουλειά και μάλιστα χωρίς να μας πληρώσουν τίποτα! Εμείς φυσικά δε θέλαμε, πόσο μάλλον χωρίς να πληρωθούμε.
Κάτι ανάλογο, είχε πει ο Στάλιν σε ομιλία του στο 18ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον Μάρτιο του 1939, με την οποία είχε προειδοποιήσει την Αγγλία και τη Γαλλία ότι δεν είχε καμία πρόθεση να «βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά» για λογαριασμό τους. Η φράση αυτή, είχε σαν αποτέλεσμα η συγκεκριμένη ομιλία να ονομαστεί στη Δύση «Λόγος των Κάστανων»!
Πάντως, φαίνεται ότι ο Στάλιν φοβήθηκε ότι η χώρα του θα απομονωθεί και οι Δυτικοί σύμμαχοί του τον υποτιμούν και, ίσως, αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που την έκανε να υπογράψει το Σύμφωνο μη επίθεσης με τη Γερμανία.
Κλείνουμε το κεφάλαιο αυτό, με την άποψη του Ρ.Καρτιέ, σύμφωνα με την οποία ο Στάλιν υπέγραψε το Σύμφωνο αυτό για να κερδίσει χρόνο, ο δε Χίτλερ για να το «ξεσκίσει» Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αρχίζει
Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία. Η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία, σύμμαχοι της Πολωνίας, απάντησαν κηρύσσοντας πόλεμο στους ναζί. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, μόλις έχει ξεκινήσει. Οι Γερμανοί προέλασαν στα πολωνικά εδάφη, χωρίς σχεδόν καμία αντίσταση. Οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, έφτασαν αργοπορημένοι στην Πολωνία και δεν έδειχναν ιδιαίτερο ζήλο να πολεμήσουν. Στις 17 Σεπτεμβρίου, ξεκίνησε και η σοβιετική εισβολή στην Πολωνία. Αρχικά, ο Κόκκινος Στρατός κυρίευσε τα εδάφη της δυτικής Ουκρανίας και της δυτικής Λευκορωσίας που είχε καταλάβει η Πολωνία το 1921.
Η επίσημη προπαγάνδα, παρουσίαζε ότι οι ενέργειες αυτές γίνονταν για λογαριασμό του ουκρανικού και του λευκορωσικού λαού και χαρακτήριζε την εισβολή ως «πράξη απελευθέρωσης». Ωστόσο οι περιοχές που «απελευθερώθηκαν», μέσα σε ενάμιση χρόνο, υπέστησαν τις ίδιες βίαιες κοινωνικές επεμβάσεις που γίνονταν στην ΕΣΣΔ για περίπου δύο δεκαετίες.
Παράλληλα, το σοβιετικό καθεστώς, επιδίωκε να εξαφανίσει οποιαδήποτε δυνατότητα συντονισμένης αντισοβιετικής δράσης. Στις 5 Μαρτίου 1940, το Πολίτμπιρο αποφάσισε να θανατωθούν πολλές χιλιάδες Πολωνοί που κρατούνταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε φυλακές στις δυτικές επαρχίες της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας. Επρόκειτο, κυρίως, για Πολωνούς, πρώην πλέον, κυβερνητικούς αξιωματούχος, αξιωματικούς του Στρατού και της Αστυνομίας, βιομήχανους, γαιοκτήμονες και διανοούμενος. Έτσι από τις αρχές Απριλίου ως τα τέλη Μαΐου του 1940, στη διαβόητη σφαγή του Κατίν, 21.857 άνθρωποι εκτελέστηκαν…
Στα τέλη Οκτωβρίου 1939 και αφού διευθετήθηκαν μερικά ζητήματα με τη Γερμανία σχετικά με τη διαίρεση της Πολωνίας, η σοβιετική ηγεσία εξανάγκασε την Εσθονία, τη Λετονία και τη Λιθουανία, να επιτρέψουν την εγκατάσταση σοβιετικών στρατευμάτων στην επικράτειά τους, συμπεριλαμβανομένων και των λιμανιών της Βαλτικής. Παρά τις αντιδράσεις των ηγετών των χωρών της Βαλτικής, ο Στάλιν και ο Μολότοφ, που ήταν ανένδοτοι, τους εκφόβιζαν με πόλεμο αν δεν δέχονταν όσα τους ζητούσαν. Για τις τρεις χώρες της Βαλτικής, ο Στάλιν έλεγε στον Ντιμιτρόφ:
«Δεν είναι καλό να βιαζόμαστε!... Πρέπει να διαδοθούν κατάλληλα συνθήματα για το συγκεκριμένο στάδιο του πολέμου… Δεν θα προσπαθήσουμε να τις σοβιετικοποιήσουμε (ενν. τις βαλτικές χώρες). Θα το κάνουν μόνες τους όταν έρθει η ώρα!».
Επόμενος στόχος του Στάλιν, ήταν η Φιλανδία, παλιά επαρχία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, που είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της απ’ αυτή, το 1917. Οι απαιτήσεις που προέβαλε ο Στάλιν απέναντι στη Φιλανδία, ήταν πολύ πιο σκληρές από τις αξιώσεις του από τις χώρες της Βαλτικής και οι Φιλανδοί τις απέρριψαν κατηγορηματικά. Ο Στάλιν αποφάσισε να χρησιμοποιήσει βία. Ο Κόκκινος Στρατός εισέβαλε στη Φιλανδία στα τέλη Νοεμβρίου 1939. Η Φιλανδία των 4 εκατομμυρίων και των 26 τανκς, αντιστάθηκε σθεναρά στην ΕΣΣΔ των 150 και πλέον εκατομμυρίων κατοίκων και των 1.500 αρμάτων μάχης.
Ο «Χειμερινός Πόλεμος», τραβούσε σε μάκρος. Ο Στάλιν υποχρεώθηκε τον Μάρτιο του 1940 να υπογράψει ειρηνευτική συμφωνία με τη Φιλανδία, η οποία έχασε κάποια εδάφη και η οικονομία της σχεδόν καταστράφηκε, ωστόσο διατήρησε την ανεξαρτησία της. Οι Σοβιετικοί έχασαν 130.000 στρατιώτες (νεκροί και αγνοούμενοι), ενώ άλλοι 200.000 τραυματίστηκαν ή έπαθαν κρυοπαγήματα. Από την άλλη πλευρά, οι Φιλανδοί είχαν πολύ μικρότερες απώλειες: 23.000 νεκρούς και αγνοούμενους και 44.000 τραυματίες .Ο σοβιετοφιλανδικός πόλεμος κατέδειξε τις αδυναμίες της πολεμικής μηχανής της ΕΣΣΔ και, για πολλούς ιστορικούς, η σοβιετική αποτυχία, ήττα ουσιαστικά, στη Φιλανδία, ώθησε τον Χίτλερ να επισπεύσει την εισβολή του στην ΕΣΣΔ.
Μετά τον «Χειμερινό Πόλεμο», από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο του 1940, η Γερμανία κατέλαβε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, ενώ ανάγκασε τη Γαλλία να συνθηκολογήσει μέσα σε λίγες εβδομάδες. Η Ιταλία συντάχθηκε στο πλευρό της Γερμανίας.Τα βρετανικά στρατεύματα αποχώρησαν από την ηπειρωτική Ευρώπη, ενώ η συνθηκολόγηση της Γαλλίας μετέβαλε ριζικά την κατάσταση.
Το καλοκαίρι του 1940 η Λετονία, η Λιθουανία και η Εσθονία, όπως και η Βεσαραβία και η Μπουκοβίνα που «αφαιρέθηκαν» από τη Ρουμανία, ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ. Εκτός από τη «σοβιετικοποίηση» των περιοχών αυτών, ο Στάλιν δεν αμέλησε και το ξεκαθάρισμα των προσωπικών του διαφορών. Τον Αύγουστο του 1940, ένας πράκτορας της NKVD, που είχε εισχωρήσει στο στενό περιβάλλον του Τρότσκι, που βρισκόταν στο Μεξικό, τον σκότωσε με ορειβατική αξίνα, μετά από εντολή του Στάλιν. Ο Τρότσκι ήταν ο πιο ικανός, εύγλωττος και δραστήριος αντίπαλος του Στάλιν. Είναι άγνωστο αν ο Στάλιν ήθελε να εκδικηθεί τον άσπονδο εχθρό του ή ανησυχούσε μήπως οι τροτσκιστές συσπειρωθούν εντός της ΕΣΣΔ σε καιρό πολέμου και γι’ αυτό έδωσε την εντολή να δολοφονηθεί ο Τρότσκι. Πιθανότατα και οι δύο παράγοντες έπαιξαν τον ρόλο τους.
Στο μεταξύ, οι γερμανικές επιτυχίες, είχαν αρχίσει να οδηγούν σε σύγκρουση συμφερόντων με τη Σοβιετική Ένωση.
Η Φιλανδία, η Νορβηγία, που καταλήφθηκε απ’ τους ναζί και τα Βαλκάνια, με βασικό σημείο αντιπαράθεσης τα πετρέλαια της Ρουμανίας, αποτελούσαν κύρια σημεία τριβής. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1940, υπογράφτηκε η Τριμερής Συνθήκη ανάμεσα στη Γερμανία, την Ιαπωνία και την Ιταλία, με την οποία οι τρεις χώρες συμφώνησαν να βοηθήσουν η μία την άλλη και να μοιράσουν μεταξύ τους τον κόσμο. Ο Στάλιν ανησύχησε ιδιαίτερα.
Τον Νοέμβριο του 1940, ο Χίτλερ κάλεσε τον Μολότοφ στο Βερολίνο. Πρότεινε την ένταξη της ΕΣΣΔ ως τέταρτου εταίρου στις δυνάμεις του Άξονα και επίσης τον ακριβή καθορισμό των περιοχών που θα βρίσκονται υπό σοβιετική σφαίρα επιρροής, μετά από διαπραγματεύσεις.
Ο Στάλιν έθεσε μια σειρά από προϋποθέσεις για να ενταχθεί στην Τριμερή Συνθήκη ως τέταρτο μέλος.
Φαίνεται ωστόσο ότι δεν ασχολήθηκε ποτέ σοβαρά με την πρόταση του Χίτλερ, γιατί έβλεπε ότι δεν θ’ αργούσε η ώρα που η Γερμανία «θα χτυπούσε» την ΕΣΣΔ.
Στις 25 Νοεμβρίου 1940, ο Στάλιν απάντησε στην πρόταση του Χίτλερ, δεν έλαβε όμως ποτέ ανταπάντηση από τον Φίρερ.
Λίγο μετά την αναχώρηση του Μολότοφ από το Βερολίνο, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Σλοβακία, εντάχθηκαν στη Συνθήκη των χωρών του Άξονα. Τον Μάρτιο του 1941, ακολούθησε η Βουλγαρία, χώρα την οποία ο Στάλιν επιθυμούσε διακαώς να εντάξει στη σοβιετική σφαίρα επιρροής. Τον Απρίλιο του 1941, η Γερμανία κατέλαβε τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα.
Από τον Δεκέμβριο του 1940, ο Χίτλερ είχε εγκρίνει τα σχέδια εισβολής, στην ΕΣΣΔ, τον Μάιο του 1941 («Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα»).
Και εδώ όμως, η Ελλάδα έπαιξε σημαντικό ρόλο. Η Κρήτη, παρέμενε ελεύθερη. Ο Χίτλερ, φοβόταν ότι τα ρουμανικά διυλιστήρια, απ’ όπου θα προμηθευόταν τα καύσιμά του, βρίσκονταν εντός του βεληνεκούς των συμμαχικών βομβαρδιστικών , εφόσον αυτά εφορμούσαν απ’ τη Μεγαλόνησο.
Έτσι ήθελε πρώτα να κυριεύσει την Κρήτη και μετά να εκστρατεύσει στην ΕΣΣΔ. Η Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941), με την οποία θα ασχοληθούμε την ερχόμενη εβδομάδα, ήταν οδυνηρή για τους ναζί. Οι επίλεκτοι αλεξιπτωτιστές αποδεκατίστηκαν και τα γερμανικά στρατεύματα, είχαν σημαντικές απώλειες. Με μεγάλες δυσκολίες, η Κρήτη καταλήφθηκε την 1η Ιουνίου 1941. Η καθυστέρηση αυτή, μάλλον απροσδόκητη για τον Χίτλερ, μετέθεσε χρονικά την επίθεση των ναζί εναντίον της ΕΣΣΔ, η οποία ξεκίνησε τα χαράματα της 22ας Ιουνίου 1941. Η επίθεση του Χίτλερ εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, παρά τις αρχικές επιτυχίες των στρατευμάτων του, αποδείχθηκε, όπως είναι γνωστό, καταστροφική και αποτέλεσε την αρχή του τέλους για τις δυνάμεις του Άξονα…
Βασική πηγή μας για το άρθρο αυτό, ήταν το εξαιρετικό βιβλίο του OLEG V. KHLEVNIUK «ΣΤΑΛΙΝ-ΜΙΑ ΝΕΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ 2018.
anatakti
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
