2020-08-21 14:06:37
Πώς οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Βασίλειο Καμάρα κατέλαβαν τον οχυρωμένο κόμβο της Μενίνας μετά από λυσσαλέες συγκρούσεις (17-18 Αυγούστου 1944)- Οι βαριές απώλειες Γερμανών και Τσάμηδων και οι νεκροί του ΕΔΕΣ.
Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 76 χρόνια από μία πολύ σημαντική μάχη, ίσως την σημαντικότερη που έδωσαν οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς και τους συνεργούς τους, Τσάμηδες. Πρόκειται για τη μάχη της Μενίνας (από το 1955 το χωριό ονομάζεται Νεράιδα) που έλαβε χώρα στις 17 και 18 Αυγούστου 1944.
Η μάχη της Μενίνας υπήρξε μία από τις σημαντικότερες που έδωσε ελληνική αντιστασιακή οργάνωση εναντίον των κατακτητών. Η Μενίνα είναι ένα μικρό χωριό μεταξύ απότομων υψωμάτων, με ελάχιστα κτίρια, τα περισσότερα από τα οποία ανήκαν σε επιφανείς Τσάμηδες. Αποτελούσε όμως σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο στο δρόμο Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας. Εξαιτίας της κομβικής της θέσης οι Γερμανοί με τη βοήθεια των Τσάμηδων είχαν μετατρέψει την Μενίνα σε συγκρότημα οχυρών με αποθήκες γεμάτες πυρομαχικά. Στους γύρω λόφους υπήρχαν πολυβολεία και το εχθρικό πυροβολικό με τη μεγάλη δύναμη πυρός του συγκροτήματος των οχυρών έδινε την εντύπωση ότι η Μενίνα ήταν απόρθητη.
Οι συγκρούσεις στη Θεσπρωτία το καλοκαίρι του 1944
Μετά την νικηφόρα απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου 1944, δόθηκε βάρος στην προσπάθεια να πληγεί ο ανεφοδιασμός των Γερμανών που μάχονταν στο ανατολικό μέτωπο (Ρωσία). Οι επικεφαλής των συμμάχων σχεδίαζαν τη δημιουργία προγεφυρώματος στην Δυτική Ελλάδα για να αποβιβαστούν εκεί στρατεύματα που θα πολεμούσαν στα Βαλκάνια. Επειδή η περιοχή της Δ. Ελλάδας βρισκόταν κυρίως κάτω από τον έλεγχο του ΕΔΕΣ, δόθηκε εντολή στον Ναπολέοντα Ζέρβα, αρχηγό της οργάνωσης να φροντίσει για την εκκαθάριση της περιοχής.
Ήδη από το τέλος Φεβρουαρίου 1944 ο Ν. Ζέρβας συγκρότησε την Χ(10η) Μεραρχία, με επικεφαλής τον Αντισυνταγματάρχη Β. Καμάρα και σκοπό την απελευθέρωση της Θεσπρωτίας, όπου εκτός από τους Γερμανούς, οι άνδρες του ΕΔΕΣ είχαν να αντιμετωπίσουν και τους Τσάμηδες, που όπως έχουμε αναφέρει σε πολλά άρθρα μας όχι μόνο συνεργάστηκαν με τους Ιταλούς και αργότερα τους Γερμανούς, αλλά αποτελούσαν πραγματική μάστιγα για τους Έλληνες της Θεσπρωτίας. Ο Ιωάννης Αρχιμανδρίτης στο βιβλίο του «Οδύνη και Δάκρυα της Θεσπρωτίας», αναφέρει ότι οι Γερμανοί το καλοκαίρι του 1944 κατείχαν την Ηγουμενίτσα, την Παραμυθιά, την Πάργα, τους Φιλιάτες και την στρατηγικής σημασίας Μενίνα. Οι ναζί διέθεταν 3.500 άντρες, μηχανοκίνητα οχήματα και βαρύ οπλισμό. 2.500 Τσάμηδες άρτια εξοπλισμένοι ήταν στο πλευρό τους. Η Χ Μεραρχία είχε μόνο 1.200 άνδρες, ελάχιστα πυρομαχικά και ένα πολυβόλο με 4 όλμους.
Παρόλα αυτά οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ κατόρθωσαν στις 27 Ιουνίου 1944 να ελευθερώσουν την Παραμυθιά η οποία έγινε η πρώτη ελληνική πόλη (κωμόπολη για την ακρίβεια), που απελευθερώθηκε από τους κατακτητές. Για την ιστορία, ο ΕΔΕΣ στην επιχείρηση αυτή είχε μόλις δύο νεκρούς τον Ευάγγελο Μπέλλο και το Γρηγόριο Φράγκο και έναν τραυματία, τον επιλοχία Νικόλαο Λαμπρόπουλο. Στις 29 Ιουνίου 1944 τα αντάρτικα τμήματα κατέλαβαν αμαχητί την Πάργα. Στις 30 Ιουνίου 1944 δόθηκε η μεγάλη μάχη των Αγίων Θεοδώρων, η πρώτη σε πεδινή περιοχή. Οι Τσάμηδες δεν μπορούσαν να δεχτούν την απώλεια της Παραμυθιάς, καθώς σ’ αυτήν εγκατέλειψαν γεμάτα τα σπίτια από θησαυρούς που είχαν αποκομίσει από τις λεηλασίες τους στα χωριά του Φαναρίου.
Γερμανός αιχμάλωτος ομολόγησε ότι ο εκ των επικεφαλής των Τσάμηδων Μαζάρ Ντίνο, δωροδόκησε με 1.000 χρυσές λίρες τον Γερμανό διοικητή των οχυρών της Μενίνας για να καταλάβει την Παραμυθιά. 300 Γερμανοί και 100 Τσάμηδες επιτέθηκαν στις 5.30 π.μ. εναντίον των ανδρών του ΕΔΕΣ στο χωριό Άγιοι Θεόδωροι. Μαχόμενοι ηρωικά οι Έλληνες αντάρτες έτρεψαν σε άτακτη φυγή Γερμανούς και Τσάμηδες. Γύρω στις 11.30 π.μ. η μάχη τελείωσε με νίκη των Ελλήνων. Στη μάχη των Αγίων Θεοδώρων έπεσε νεκρός ο αντάρτης Σωτήριος Κοντός και τραυματίστηκαν άλλοι πέντε. Πλούσια ήταν τα λάφυρα των ανταρτών:2 αυτοκίνητα, 1 αντιαρματικό πυροβόλο, 320 βλήματα αντιαρματικού πυροβόλου, 2ασύρματοι, 10 μεταγωγικά ζώα, πέντε οπλοπολυβόλα, 35 όπλα μάουζερ, πολλά φυσίγγια και ιατροφαρμακευτικό υλικό. Οι Γερμανοί είχαν 38 νεκρούς και 42 τραυματίες και οι Τσάμηδες 30 νεκρούς και τραυματίες. Κατά μία εκδοχή ο Γερμανός διοικητής της Μενίνας μετά την αποκάλυψη της δωροδοκίας του από τους Τσάμηδες παραπέμφθηκε σε στρατοδικείο, ενώ ο Σωτήριος Τσαμπήρας, μαχητής των ΕΟΕΑ που πολέμησε στη Μενίνα, στο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ «ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ» (1985), ανέφερε ότι ο Γερμανός διοικητής της Μενίνας σκοτώθηκε από τα πρώτα λεπτά της μάχης. Δεν γνωρίζουμε βέβαια αν επρόκειτο για τον ίδιο στρατιωτικό.
Τις επόμενες ημέρες ακολούθησαν νέεςσυγκρούσεις μεταξύ ανδρών του ΕΔΕΣ και των Γερμανών. Όμως προς τα μέσα Αυγούστου οι ελληνικές δυνάμεις στράφηκαν στην περιοχή της Μενίνας.
Η μάχη της Μενίνας (17-18 Αυγούστου 1944)
Ο διοικητής της Χ μεραρχίας Ανχης Καμάρας με το επιτελείο του από το χωριό Νεοχώρι που απέχει 2 χλμ από τη Μενίνα ,έκανε αναγνώριση σ’ αυτή στις 5 π.μ. της14/8/1944. Επισήμανε τα πολυβολεία, σχεδίασε ολόκληρη την περιοχή και μετά από 3 ώρες επέστρεψε στην Παραμυθιά,απ’ όπου τηλεφώνησε στο γενικό αρχηγείο που βρισκόταν στο χωριό της Λάκκας Σουλίου Δερβίζανα ότι η μεραρχία ήταν έτοιμη να επιτεθεί στην Μενίνα το πρωί της 17ης Αυγούστου. Το γενικό αρχηγείο στις 13.15 της 15 Αυγούστου 1944 με διαταγή του επιτελάρχη Συνταγματάρχη Ολυμπίου όρισε ότι η επίθεση θα ξεκινούσε στις 4π.μ.της 17/8. Παρά το μικρό χρονικό διάστημα που είχαν στη διάθεσή τους οι ελληνικές δυνάμεις κατόρθωσαν στις 11 μ.μ. της 16/8/1944 να βρίσκονται στις θέσεις εξορμήσεως. Αυτές οι δυνάμεις ήταν οι εξής:Ένας λόχος του 3/40 Συντάγματος με διοικητή τον Ίλαρχο Μητρόπουλο. Μια Διμοιρία του 3/16 Τάγματος. Άλλος λόχος του 3/40 Συντάγματος με διοικητή τον Ίλαρχο Φραντσέσκαρο. Το βάρος της επίθεσης ανέλαβαν το 2/16 Τάγμα με διοικητή τον Λοχαγό Κωσταντίνο Ζώγα, το 1/16 Τάγμα με διοικητή τον Υπολοχαγό Φώτη Κίτσιο και ένα Τάγμα του 3/40 Συντάγματος με διοικητή τονΕπίλαρχο (Ταγματάρχη των ΤΘ) Οικονομόπουλο.
Η έδρα των δυνάμεων των ανταρτών ήταν όπως αναφέραμε στο Νεοχώρι. Στη μάχη της Μενίνας πήραν μέρος και μέλη της συμμαχικής αποστολής στην Ελλάδα. Ο Άγγλος Ταγματάρχης Ντέιβιντ Ουάλας εντάχθηκε στο 16ο Σύνταγμα δίπλα στον διοικητή του Κρανιά. Ο Λοχαγός Τζον και ο Υπολοχαγός Ντέιβ στο 3/40 Σύνταγμα δίπλα στον διοικητή του Ανχη Αγόρο. Στη μάχη της Μενίνας πήραν επίσης μέρος οι Αμερικανοί Ρότζερς (Λοχαγός) και Άντερσον.
Στις 4 π.μ. όμως που είχε οριστεί να γίνει η επίθεση υπήρχε περιορισμένη ορατότητα και υπήρχε κίνδυνος οι άντρες του ΕΔΕΣ να πέσουν στα λεπτά και δυσδιάκριτα μες στο σκοτάδι σύρματα τα οποία είχαν συνδεθεί με νάρκες.
Στις 5.15 π.μ. με το λυκαυγές, ο Γερμανός σαλπιγκτής σήμανε εγερτήριο, ο διοικητής της Χ μεραρχίας Γ. Καμάρας έδωσε το σύνθημα γενικής επίθεσης. Γερμανοί και Τσάμηδες πιάστηκαν στην κυριολεξία στον ύπνο. Με αυταπάρνηση και γενναιότητα οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ κατόρθωσαν ως τις 8.30 π.μ. να εξουδετερώσουν όλες τις εξωτερικές αντιστάσεις και η άμυνα Γερμανών και Τσάμηδων περιορίστηκε στο κεντρικό κτιριακό οχυρό της Μενίνας. ,όμως αποφασίζουν να αγωνιστούν μέχρι τέλους έχοντας την κρυφή ελπίδα ότι θα καταφτάσουν ενισχύσεις από την Ηγουμενίτσα ή τα Γιάννενα. Το έργο των ανταρτών ήταν πολύ δύσκολο.
Μόνο το αντιαρματικό, λάφυρο της μάχης των Αγίων Θεοδώρων μπορούσε να πλήξει καίρια το κεντρικό οχυρό της Μενίνας αλλά από την αρχική του θέση δεν υπήρχε η δυνατότητα αυτή. Έπρεπε να συρθεί σε άλλο σημείο, ωστόσο αυτό εγκυμονούσε σοβαρούς κινδύνους για τους αντάρτες καθώς θα ήταν εκτεθειμένοι κατά τη διάρκεια της μεταφοράς, σε εχθρικά πυρά.
Παράλληλα συνεχίζεται η σκληρή μάχη και η Χ μεραρχία έχει πολλές απώλειες. Ο Βρετανός ταγματάρχης Ντέιβιντ Ουάλας πέφτει νεκρός ενώ απ’ τους δύο αντάρτες που τον συνόδευαν ,ο ένας επίσης σκοτώθηκε και ο άλλος τραυματίστηκε. Ο Ουάλας κηδεύτηκε με τιμές στην Παραμυθιά ενώ σε κεντρική οδό της κωμόπολης δόθηκε το όνομά του (οδός Δαυίδ Ουάλας). Ο 30χρόνος τότε Ουάλας υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο του «Βρετανική Πολιτική και Αντιστασιακά Κινήματα στην Ελλάδα». Πρόκειται για την απόρρητη αναφορά του με βάση όσα κατέγραψε κατά την παραμονή του στην Ελλάδα από τις 14 Ιουλίου ως τις 9 Αυγούστου 1943. Όλα όσα γράφει ο Ουάλας έχουν τη δική τους αξία και θα ασχοληθούμε με αυτά σε μελλοντικό μας άρθρο. Επανερχόμαστε όμως στη μάχη της Μενίνας. Στη διάρκεια της μέρας σκοτώθηκαν πολλοί αξιωματικοί της Χ μεραρχίας.
Είχε φτάσει 6 το απόγευμα και η κατάσταση παρέμενε στάσιμη. Εκείνη την ώρα ένα μικρό αυτοκίνητο με ιλιγγιώδη ταχύτητα φτάνει στη Μενίνα προερχόμενο από την Ηγουμενίτσα. Παρά την ομοβροντία πυρών που δέχθηκε, οι επιβάτες του κατάφεραν να μπουν στο κτιριακό συγκρότημα των Γερμανών. Στο μεταξύ έπεσε η νύχτα. Οι άντρες της Χ μεραρχίας διατάχθηκαν να παραμείνουν στις θέσεις τους. 60 Τσάμηδες επωφελούμενοι από το σκοτάδι έφυγαν βόρεια από τη Μενίνα και αφού πέρασαν τον ποταμό Καλαμά κατευθύνθηκαν προς τους Φιλιάτες όπου υπήρχαν γερμανικές δυνάμεις. Ως ώρα έναρξης της επίθεσης της Χ μεραρχίας την 18η Αυγούστου 1944 ορίστηκε η 10η πρωινή. Αφού μετέφεραν το αντιαρματικό πυροβόλο σε επίκαιρη
Θέση, οι άνδρες του ΕΔΕΣ τις πρώτες πρωινές ώρες της 18 ης Αυγούστου έκαναν το έργο τους πιο εύκολο.
Με εύστοχες βολές στο κτιριακό συγκρότημα που βρίσκονταν οι Γερμανοί, τους ανάγκασαν στις 14.30 της 18/8/1944 να υψώσουν λευκή σημαία και να παραδοθούν. Οι αντάρτες άρχισαν να μεταφέρουν το πολεμικό υλικό που υπήρχε στα οχυρά ενώ όπλα και πυρομαχικά που δεν μπορούσαν να μεταφερθούν καταστράφηκαν επιτόπου. Οι συλληφθέντες Γερμανοί ομολόγησαν ότι όταν ξεκίνησε η επίθεση των ανταρτών ο διοικητής τους αποσφράγισε το φάκελο που περιέχει τις εντολές για την φρουρά, η οποία έπρεπε να αμυνθεί μέχρις εσχάτων. Έτσι εξηγείται η λυσσαλέα αντίσταση των Γερμανών, οι οποίοι παραδόθηκαν καθώς τους εκλιπαρούσαν οι βαριά τραυματισμένοι συμπολεμιστές τους που δεν άντεχαν άλλο. Μόλις αποχώρησαν από τη Μενίνα οι αντάρτες, έφτασαν από τους Φιλιάτες έχοντας προφανώς ειδοποιηθεί από τους Τσάμηδες, ισχυρές γερμανικές
δυνάμεις, οι οποίες νομίζοντας ότι οι Έλληνες βρίσκονται μέσα στη Μενίνα άρχισαν να σφυροκοπούν τα οχυρά. Αξιωματικοί και αντάρτες της Χ μεραρχίας από τα γειτονικά υψώματα του Νεοχωρίου έβλεπαν τη γερμανική σκιαμαχία (μάχη χωρίς αντίπαλο). Το βράδυ της 19ης Αυγούστου Γερμανοί μπήκαν ξανά στη Μενίνα, όπου βρήκαν μόνο νεκρούς, καθώς όσοι επέζησαν αιχμαλωτίστηκαν. Το μένος τους εναντίον των αθώων Ελλήνων ήταν απύθμενο. Λίγο έξω από την τοποθεσία γύφτικα καλύβια της Μενίνας σκότωσαν τον γέροντα Γιάννη Τάτση από το Νεοχώρι και λίγο πιο πέρα τον Γιάννη Κύργιο από το Μαντζάρι. Και τρεις αθώες γυναίκες από τη Μενίνα υπήρξαν θύματα των Γερμανών και γνώρισαν τα θηριώδη ένστικτά τους: η Πανάγιω Μπάτση, η Ευγενία Γεωργίου και η Παρασκευή Γαρούφου.
Τα «Συγχαρητήρια» από το ΣΜΑ – Απολογισμός της μάχης
Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, μετά τη συντριβή των Γερμανών στη Μενίνα, έστειλε το ακόλουθο τηλεγράφημα προς τη Χη Μεραρχία των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ: «Η γενναιότης και η μαχητικότης των ανδρών σας εκίνησαν τον θαυμασμόν του Ελληνικού λαού, των Συμμάχων και όλου του κόσμου. Τα κατορθώματά σας ξαναζωντάνεψαν την δόξαν των Ελληνικών όπλων και γράφουν νέας επικάς σελίδας δια την Ελλάδα».
Ο Χέρμαν Φρανκ Μάγερ στο βιβλίο του «ΑΙΜΑΤΟΒΑΜΜΕΝΟ ΕΝΤΕΛΒΑΪΣ», τόμος Β’, σελ. 250-251, γράφει ότι πολύ σημαντική ήταν η συμβολή του 3/40 Συντάγματος του Γεώργιου Αγόρου στην ελληνική επιτυχία και συνεχίζει:
«Χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για τη σημαντικότερη μάχη ανάμεσα στους Γερμανούς και τον ΕΔΕΣ σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Ο (Βρετανός Λοχαγός) Μπαρνς έγραψε πως στο πεδίο της μάχης κείτονταν «79 νεκροί Ούννοι (!)» και «23 βαριά τραυματισμένοι» που απλά «τους άφησαν εκεί που βρίσκονταν». Πιάστηκαν «101 αιχμάλωτοι» και λαφυραγωγήθηκαν μεταξύ άλλων, ένα πυροβόλο των 75 χιλιοστών, 25 φορτηγά και πολλές καρότσες. Μεγάλες απώλειες όμως υπέστησαν και οι Βρετανοί και ο ΕΔΕΣ:
Εκτός από τον ταγματάρχη Γουάλας, έπεσαν 22 αντάρτες, ενώ τραυματίστηκαν 53». Οι Γερμανοί όταν ανακατέλαβαν τη Μενίνα, ανέφεραν ότι βρήκαν 90 νεκρούς και μεγάλο αριθμό αγνοουμένων. Ο Hugo Lenderer από το Μόναχο, κατέθεσε στη Νυρεμβέργη: «Το θέαμα που μας παρουσιάστηκε ήταν φρικτό: οι νεκροί, περίπου 90, δεν είχαν ταφεί, ήταν όλοι γυμνοί και σε προχωρημένο στάδιο αποσύνθεσης».
Ανάλογα με την πηγή, υπάρχουν μικρές διαφορές για τις απώλειες Ελλήνων, Γερμανών και Τσάμηδων. Ως ελάχιστο φόρο τιμής σε όσους σκοτώθηκαν στη Μενίνα, παραθέτουμε ονομαστικά τον κατάλογο με τους Έλληνες νεκρούς της διήμερης μάχης, τις απώλειες των αντιπάλων και τα λάφυρα του ΕΔΕΣ (από το βιβλίο του Δρος Αντωνίου Θεμ. Νταλαμάγκα «ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1941-1945) – ΤΟΥΡΚΟΤΣΑΜΗΔΕΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ», όπως και την αναφορά του Ανχη Γ. Αγόρου για τη μάχη της Μενίνας από το βιβλίο του Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου «ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΖΕΡΒΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ».
Η σημασία της μάχης της Μενίνας
Η μάχη της Μενίνας ήταν όπως αναφέραμε η σκληρότερη μεταξύ ΕΔΕΣ και Γερμανών. Αποτέλεσε την αρχή της αποχώρησης των Τσάμηδων από τη Θεσπρωτία. Ο θρίαμβος του ΕΔΕΣ αναπτέρωσε το ηθικό των αντιστασιακών οργανώσεων σε όλη την Ελλάδα. Τέλος, σώθηκαν η Παραμυθιά και τα γύρω χωριά από ολοσχερή καταστροφή. Όπως έχουμε αναφέρει και σε παλαιότερο άρθρο μας, το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Ιωαννίνων με την υπ’ αριθμόν 344/23-4-45 απόφαση, καταδίκασε ερήμην εις θάνατον 1930 Τσάμηδες ως εγκληματίες πολέμου. Οι περιουσίες τους δημεύθηκαν με το ΒΔ 2185/1952 και τον Νόμο 2781/1954 ενώ με την υπ’ αριθμόν ΑΠ50862/1947 απόφαση του Υπουργείου Στρατιωτικών, οι Τσάμηδες στερήθηκαν την ελληνική ιθαγένεια.
Πηγές: ΙΩΑΝΝΟΥ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ, «ΤΣΑΜΗΔΕΣ, Οδύνη και Δάκρυα της Θεσπρωτίας», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Δρος ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΜ. ΝΤΑΛΑΜΑΓΚΑ, «ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1941-1945) – ΤΟΥΡΚΟΤΣΑΜΗΔΕΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2019.
Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου «ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΖΕΡΒΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ», ΕΚΔ. ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2015.
ΧΕΡΜΑΝ ΦΡΑΝΚ ΜΑΓΕΡ, «ΑΙΜΑΤΟΒΑΜΜΕΝΟ ΕΝΤΕΛΒΑΪΣ», ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ, 2009.
anatakti
Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 76 χρόνια από μία πολύ σημαντική μάχη, ίσως την σημαντικότερη που έδωσαν οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς και τους συνεργούς τους, Τσάμηδες. Πρόκειται για τη μάχη της Μενίνας (από το 1955 το χωριό ονομάζεται Νεράιδα) που έλαβε χώρα στις 17 και 18 Αυγούστου 1944.
Η μάχη της Μενίνας υπήρξε μία από τις σημαντικότερες που έδωσε ελληνική αντιστασιακή οργάνωση εναντίον των κατακτητών. Η Μενίνα είναι ένα μικρό χωριό μεταξύ απότομων υψωμάτων, με ελάχιστα κτίρια, τα περισσότερα από τα οποία ανήκαν σε επιφανείς Τσάμηδες. Αποτελούσε όμως σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο στο δρόμο Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας. Εξαιτίας της κομβικής της θέσης οι Γερμανοί με τη βοήθεια των Τσάμηδων είχαν μετατρέψει την Μενίνα σε συγκρότημα οχυρών με αποθήκες γεμάτες πυρομαχικά. Στους γύρω λόφους υπήρχαν πολυβολεία και το εχθρικό πυροβολικό με τη μεγάλη δύναμη πυρός του συγκροτήματος των οχυρών έδινε την εντύπωση ότι η Μενίνα ήταν απόρθητη.
Οι συγκρούσεις στη Θεσπρωτία το καλοκαίρι του 1944
Μετά την νικηφόρα απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου 1944, δόθηκε βάρος στην προσπάθεια να πληγεί ο ανεφοδιασμός των Γερμανών που μάχονταν στο ανατολικό μέτωπο (Ρωσία). Οι επικεφαλής των συμμάχων σχεδίαζαν τη δημιουργία προγεφυρώματος στην Δυτική Ελλάδα για να αποβιβαστούν εκεί στρατεύματα που θα πολεμούσαν στα Βαλκάνια. Επειδή η περιοχή της Δ. Ελλάδας βρισκόταν κυρίως κάτω από τον έλεγχο του ΕΔΕΣ, δόθηκε εντολή στον Ναπολέοντα Ζέρβα, αρχηγό της οργάνωσης να φροντίσει για την εκκαθάριση της περιοχής.
Ήδη από το τέλος Φεβρουαρίου 1944 ο Ν. Ζέρβας συγκρότησε την Χ(10η) Μεραρχία, με επικεφαλής τον Αντισυνταγματάρχη Β. Καμάρα και σκοπό την απελευθέρωση της Θεσπρωτίας, όπου εκτός από τους Γερμανούς, οι άνδρες του ΕΔΕΣ είχαν να αντιμετωπίσουν και τους Τσάμηδες, που όπως έχουμε αναφέρει σε πολλά άρθρα μας όχι μόνο συνεργάστηκαν με τους Ιταλούς και αργότερα τους Γερμανούς, αλλά αποτελούσαν πραγματική μάστιγα για τους Έλληνες της Θεσπρωτίας. Ο Ιωάννης Αρχιμανδρίτης στο βιβλίο του «Οδύνη και Δάκρυα της Θεσπρωτίας», αναφέρει ότι οι Γερμανοί το καλοκαίρι του 1944 κατείχαν την Ηγουμενίτσα, την Παραμυθιά, την Πάργα, τους Φιλιάτες και την στρατηγικής σημασίας Μενίνα. Οι ναζί διέθεταν 3.500 άντρες, μηχανοκίνητα οχήματα και βαρύ οπλισμό. 2.500 Τσάμηδες άρτια εξοπλισμένοι ήταν στο πλευρό τους. Η Χ Μεραρχία είχε μόνο 1.200 άνδρες, ελάχιστα πυρομαχικά και ένα πολυβόλο με 4 όλμους.
Παρόλα αυτά οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ κατόρθωσαν στις 27 Ιουνίου 1944 να ελευθερώσουν την Παραμυθιά η οποία έγινε η πρώτη ελληνική πόλη (κωμόπολη για την ακρίβεια), που απελευθερώθηκε από τους κατακτητές. Για την ιστορία, ο ΕΔΕΣ στην επιχείρηση αυτή είχε μόλις δύο νεκρούς τον Ευάγγελο Μπέλλο και το Γρηγόριο Φράγκο και έναν τραυματία, τον επιλοχία Νικόλαο Λαμπρόπουλο. Στις 29 Ιουνίου 1944 τα αντάρτικα τμήματα κατέλαβαν αμαχητί την Πάργα. Στις 30 Ιουνίου 1944 δόθηκε η μεγάλη μάχη των Αγίων Θεοδώρων, η πρώτη σε πεδινή περιοχή. Οι Τσάμηδες δεν μπορούσαν να δεχτούν την απώλεια της Παραμυθιάς, καθώς σ’ αυτήν εγκατέλειψαν γεμάτα τα σπίτια από θησαυρούς που είχαν αποκομίσει από τις λεηλασίες τους στα χωριά του Φαναρίου.
Γερμανός αιχμάλωτος ομολόγησε ότι ο εκ των επικεφαλής των Τσάμηδων Μαζάρ Ντίνο, δωροδόκησε με 1.000 χρυσές λίρες τον Γερμανό διοικητή των οχυρών της Μενίνας για να καταλάβει την Παραμυθιά. 300 Γερμανοί και 100 Τσάμηδες επιτέθηκαν στις 5.30 π.μ. εναντίον των ανδρών του ΕΔΕΣ στο χωριό Άγιοι Θεόδωροι. Μαχόμενοι ηρωικά οι Έλληνες αντάρτες έτρεψαν σε άτακτη φυγή Γερμανούς και Τσάμηδες. Γύρω στις 11.30 π.μ. η μάχη τελείωσε με νίκη των Ελλήνων. Στη μάχη των Αγίων Θεοδώρων έπεσε νεκρός ο αντάρτης Σωτήριος Κοντός και τραυματίστηκαν άλλοι πέντε. Πλούσια ήταν τα λάφυρα των ανταρτών:2 αυτοκίνητα, 1 αντιαρματικό πυροβόλο, 320 βλήματα αντιαρματικού πυροβόλου, 2ασύρματοι, 10 μεταγωγικά ζώα, πέντε οπλοπολυβόλα, 35 όπλα μάουζερ, πολλά φυσίγγια και ιατροφαρμακευτικό υλικό. Οι Γερμανοί είχαν 38 νεκρούς και 42 τραυματίες και οι Τσάμηδες 30 νεκρούς και τραυματίες. Κατά μία εκδοχή ο Γερμανός διοικητής της Μενίνας μετά την αποκάλυψη της δωροδοκίας του από τους Τσάμηδες παραπέμφθηκε σε στρατοδικείο, ενώ ο Σωτήριος Τσαμπήρας, μαχητής των ΕΟΕΑ που πολέμησε στη Μενίνα, στο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ «ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ» (1985), ανέφερε ότι ο Γερμανός διοικητής της Μενίνας σκοτώθηκε από τα πρώτα λεπτά της μάχης. Δεν γνωρίζουμε βέβαια αν επρόκειτο για τον ίδιο στρατιωτικό.
Τις επόμενες ημέρες ακολούθησαν νέεςσυγκρούσεις μεταξύ ανδρών του ΕΔΕΣ και των Γερμανών. Όμως προς τα μέσα Αυγούστου οι ελληνικές δυνάμεις στράφηκαν στην περιοχή της Μενίνας.
Η μάχη της Μενίνας (17-18 Αυγούστου 1944)
Ο διοικητής της Χ μεραρχίας Ανχης Καμάρας με το επιτελείο του από το χωριό Νεοχώρι που απέχει 2 χλμ από τη Μενίνα ,έκανε αναγνώριση σ’ αυτή στις 5 π.μ. της14/8/1944. Επισήμανε τα πολυβολεία, σχεδίασε ολόκληρη την περιοχή και μετά από 3 ώρες επέστρεψε στην Παραμυθιά,απ’ όπου τηλεφώνησε στο γενικό αρχηγείο που βρισκόταν στο χωριό της Λάκκας Σουλίου Δερβίζανα ότι η μεραρχία ήταν έτοιμη να επιτεθεί στην Μενίνα το πρωί της 17ης Αυγούστου. Το γενικό αρχηγείο στις 13.15 της 15 Αυγούστου 1944 με διαταγή του επιτελάρχη Συνταγματάρχη Ολυμπίου όρισε ότι η επίθεση θα ξεκινούσε στις 4π.μ.της 17/8. Παρά το μικρό χρονικό διάστημα που είχαν στη διάθεσή τους οι ελληνικές δυνάμεις κατόρθωσαν στις 11 μ.μ. της 16/8/1944 να βρίσκονται στις θέσεις εξορμήσεως. Αυτές οι δυνάμεις ήταν οι εξής:Ένας λόχος του 3/40 Συντάγματος με διοικητή τον Ίλαρχο Μητρόπουλο. Μια Διμοιρία του 3/16 Τάγματος. Άλλος λόχος του 3/40 Συντάγματος με διοικητή τον Ίλαρχο Φραντσέσκαρο. Το βάρος της επίθεσης ανέλαβαν το 2/16 Τάγμα με διοικητή τον Λοχαγό Κωσταντίνο Ζώγα, το 1/16 Τάγμα με διοικητή τον Υπολοχαγό Φώτη Κίτσιο και ένα Τάγμα του 3/40 Συντάγματος με διοικητή τονΕπίλαρχο (Ταγματάρχη των ΤΘ) Οικονομόπουλο.
Η έδρα των δυνάμεων των ανταρτών ήταν όπως αναφέραμε στο Νεοχώρι. Στη μάχη της Μενίνας πήραν μέρος και μέλη της συμμαχικής αποστολής στην Ελλάδα. Ο Άγγλος Ταγματάρχης Ντέιβιντ Ουάλας εντάχθηκε στο 16ο Σύνταγμα δίπλα στον διοικητή του Κρανιά. Ο Λοχαγός Τζον και ο Υπολοχαγός Ντέιβ στο 3/40 Σύνταγμα δίπλα στον διοικητή του Ανχη Αγόρο. Στη μάχη της Μενίνας πήραν επίσης μέρος οι Αμερικανοί Ρότζερς (Λοχαγός) και Άντερσον.
Στις 4 π.μ. όμως που είχε οριστεί να γίνει η επίθεση υπήρχε περιορισμένη ορατότητα και υπήρχε κίνδυνος οι άντρες του ΕΔΕΣ να πέσουν στα λεπτά και δυσδιάκριτα μες στο σκοτάδι σύρματα τα οποία είχαν συνδεθεί με νάρκες.
Στις 5.15 π.μ. με το λυκαυγές, ο Γερμανός σαλπιγκτής σήμανε εγερτήριο, ο διοικητής της Χ μεραρχίας Γ. Καμάρας έδωσε το σύνθημα γενικής επίθεσης. Γερμανοί και Τσάμηδες πιάστηκαν στην κυριολεξία στον ύπνο. Με αυταπάρνηση και γενναιότητα οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ κατόρθωσαν ως τις 8.30 π.μ. να εξουδετερώσουν όλες τις εξωτερικές αντιστάσεις και η άμυνα Γερμανών και Τσάμηδων περιορίστηκε στο κεντρικό κτιριακό οχυρό της Μενίνας. ,όμως αποφασίζουν να αγωνιστούν μέχρι τέλους έχοντας την κρυφή ελπίδα ότι θα καταφτάσουν ενισχύσεις από την Ηγουμενίτσα ή τα Γιάννενα. Το έργο των ανταρτών ήταν πολύ δύσκολο.
Μόνο το αντιαρματικό, λάφυρο της μάχης των Αγίων Θεοδώρων μπορούσε να πλήξει καίρια το κεντρικό οχυρό της Μενίνας αλλά από την αρχική του θέση δεν υπήρχε η δυνατότητα αυτή. Έπρεπε να συρθεί σε άλλο σημείο, ωστόσο αυτό εγκυμονούσε σοβαρούς κινδύνους για τους αντάρτες καθώς θα ήταν εκτεθειμένοι κατά τη διάρκεια της μεταφοράς, σε εχθρικά πυρά.
Παράλληλα συνεχίζεται η σκληρή μάχη και η Χ μεραρχία έχει πολλές απώλειες. Ο Βρετανός ταγματάρχης Ντέιβιντ Ουάλας πέφτει νεκρός ενώ απ’ τους δύο αντάρτες που τον συνόδευαν ,ο ένας επίσης σκοτώθηκε και ο άλλος τραυματίστηκε. Ο Ουάλας κηδεύτηκε με τιμές στην Παραμυθιά ενώ σε κεντρική οδό της κωμόπολης δόθηκε το όνομά του (οδός Δαυίδ Ουάλας). Ο 30χρόνος τότε Ουάλας υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο του «Βρετανική Πολιτική και Αντιστασιακά Κινήματα στην Ελλάδα». Πρόκειται για την απόρρητη αναφορά του με βάση όσα κατέγραψε κατά την παραμονή του στην Ελλάδα από τις 14 Ιουλίου ως τις 9 Αυγούστου 1943. Όλα όσα γράφει ο Ουάλας έχουν τη δική τους αξία και θα ασχοληθούμε με αυτά σε μελλοντικό μας άρθρο. Επανερχόμαστε όμως στη μάχη της Μενίνας. Στη διάρκεια της μέρας σκοτώθηκαν πολλοί αξιωματικοί της Χ μεραρχίας.
Είχε φτάσει 6 το απόγευμα και η κατάσταση παρέμενε στάσιμη. Εκείνη την ώρα ένα μικρό αυτοκίνητο με ιλιγγιώδη ταχύτητα φτάνει στη Μενίνα προερχόμενο από την Ηγουμενίτσα. Παρά την ομοβροντία πυρών που δέχθηκε, οι επιβάτες του κατάφεραν να μπουν στο κτιριακό συγκρότημα των Γερμανών. Στο μεταξύ έπεσε η νύχτα. Οι άντρες της Χ μεραρχίας διατάχθηκαν να παραμείνουν στις θέσεις τους. 60 Τσάμηδες επωφελούμενοι από το σκοτάδι έφυγαν βόρεια από τη Μενίνα και αφού πέρασαν τον ποταμό Καλαμά κατευθύνθηκαν προς τους Φιλιάτες όπου υπήρχαν γερμανικές δυνάμεις. Ως ώρα έναρξης της επίθεσης της Χ μεραρχίας την 18η Αυγούστου 1944 ορίστηκε η 10η πρωινή. Αφού μετέφεραν το αντιαρματικό πυροβόλο σε επίκαιρη
Θέση, οι άνδρες του ΕΔΕΣ τις πρώτες πρωινές ώρες της 18 ης Αυγούστου έκαναν το έργο τους πιο εύκολο.
Με εύστοχες βολές στο κτιριακό συγκρότημα που βρίσκονταν οι Γερμανοί, τους ανάγκασαν στις 14.30 της 18/8/1944 να υψώσουν λευκή σημαία και να παραδοθούν. Οι αντάρτες άρχισαν να μεταφέρουν το πολεμικό υλικό που υπήρχε στα οχυρά ενώ όπλα και πυρομαχικά που δεν μπορούσαν να μεταφερθούν καταστράφηκαν επιτόπου. Οι συλληφθέντες Γερμανοί ομολόγησαν ότι όταν ξεκίνησε η επίθεση των ανταρτών ο διοικητής τους αποσφράγισε το φάκελο που περιέχει τις εντολές για την φρουρά, η οποία έπρεπε να αμυνθεί μέχρις εσχάτων. Έτσι εξηγείται η λυσσαλέα αντίσταση των Γερμανών, οι οποίοι παραδόθηκαν καθώς τους εκλιπαρούσαν οι βαριά τραυματισμένοι συμπολεμιστές τους που δεν άντεχαν άλλο. Μόλις αποχώρησαν από τη Μενίνα οι αντάρτες, έφτασαν από τους Φιλιάτες έχοντας προφανώς ειδοποιηθεί από τους Τσάμηδες, ισχυρές γερμανικές
δυνάμεις, οι οποίες νομίζοντας ότι οι Έλληνες βρίσκονται μέσα στη Μενίνα άρχισαν να σφυροκοπούν τα οχυρά. Αξιωματικοί και αντάρτες της Χ μεραρχίας από τα γειτονικά υψώματα του Νεοχωρίου έβλεπαν τη γερμανική σκιαμαχία (μάχη χωρίς αντίπαλο). Το βράδυ της 19ης Αυγούστου Γερμανοί μπήκαν ξανά στη Μενίνα, όπου βρήκαν μόνο νεκρούς, καθώς όσοι επέζησαν αιχμαλωτίστηκαν. Το μένος τους εναντίον των αθώων Ελλήνων ήταν απύθμενο. Λίγο έξω από την τοποθεσία γύφτικα καλύβια της Μενίνας σκότωσαν τον γέροντα Γιάννη Τάτση από το Νεοχώρι και λίγο πιο πέρα τον Γιάννη Κύργιο από το Μαντζάρι. Και τρεις αθώες γυναίκες από τη Μενίνα υπήρξαν θύματα των Γερμανών και γνώρισαν τα θηριώδη ένστικτά τους: η Πανάγιω Μπάτση, η Ευγενία Γεωργίου και η Παρασκευή Γαρούφου.
Τα «Συγχαρητήρια» από το ΣΜΑ – Απολογισμός της μάχης
Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, μετά τη συντριβή των Γερμανών στη Μενίνα, έστειλε το ακόλουθο τηλεγράφημα προς τη Χη Μεραρχία των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ: «Η γενναιότης και η μαχητικότης των ανδρών σας εκίνησαν τον θαυμασμόν του Ελληνικού λαού, των Συμμάχων και όλου του κόσμου. Τα κατορθώματά σας ξαναζωντάνεψαν την δόξαν των Ελληνικών όπλων και γράφουν νέας επικάς σελίδας δια την Ελλάδα».
Ο Χέρμαν Φρανκ Μάγερ στο βιβλίο του «ΑΙΜΑΤΟΒΑΜΜΕΝΟ ΕΝΤΕΛΒΑΪΣ», τόμος Β’, σελ. 250-251, γράφει ότι πολύ σημαντική ήταν η συμβολή του 3/40 Συντάγματος του Γεώργιου Αγόρου στην ελληνική επιτυχία και συνεχίζει:
«Χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για τη σημαντικότερη μάχη ανάμεσα στους Γερμανούς και τον ΕΔΕΣ σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Ο (Βρετανός Λοχαγός) Μπαρνς έγραψε πως στο πεδίο της μάχης κείτονταν «79 νεκροί Ούννοι (!)» και «23 βαριά τραυματισμένοι» που απλά «τους άφησαν εκεί που βρίσκονταν». Πιάστηκαν «101 αιχμάλωτοι» και λαφυραγωγήθηκαν μεταξύ άλλων, ένα πυροβόλο των 75 χιλιοστών, 25 φορτηγά και πολλές καρότσες. Μεγάλες απώλειες όμως υπέστησαν και οι Βρετανοί και ο ΕΔΕΣ:
Εκτός από τον ταγματάρχη Γουάλας, έπεσαν 22 αντάρτες, ενώ τραυματίστηκαν 53». Οι Γερμανοί όταν ανακατέλαβαν τη Μενίνα, ανέφεραν ότι βρήκαν 90 νεκρούς και μεγάλο αριθμό αγνοουμένων. Ο Hugo Lenderer από το Μόναχο, κατέθεσε στη Νυρεμβέργη: «Το θέαμα που μας παρουσιάστηκε ήταν φρικτό: οι νεκροί, περίπου 90, δεν είχαν ταφεί, ήταν όλοι γυμνοί και σε προχωρημένο στάδιο αποσύνθεσης».
Ανάλογα με την πηγή, υπάρχουν μικρές διαφορές για τις απώλειες Ελλήνων, Γερμανών και Τσάμηδων. Ως ελάχιστο φόρο τιμής σε όσους σκοτώθηκαν στη Μενίνα, παραθέτουμε ονομαστικά τον κατάλογο με τους Έλληνες νεκρούς της διήμερης μάχης, τις απώλειες των αντιπάλων και τα λάφυρα του ΕΔΕΣ (από το βιβλίο του Δρος Αντωνίου Θεμ. Νταλαμάγκα «ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1941-1945) – ΤΟΥΡΚΟΤΣΑΜΗΔΕΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ», όπως και την αναφορά του Ανχη Γ. Αγόρου για τη μάχη της Μενίνας από το βιβλίο του Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου «ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΖΕΡΒΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ».
Η σημασία της μάχης της Μενίνας
Η μάχη της Μενίνας ήταν όπως αναφέραμε η σκληρότερη μεταξύ ΕΔΕΣ και Γερμανών. Αποτέλεσε την αρχή της αποχώρησης των Τσάμηδων από τη Θεσπρωτία. Ο θρίαμβος του ΕΔΕΣ αναπτέρωσε το ηθικό των αντιστασιακών οργανώσεων σε όλη την Ελλάδα. Τέλος, σώθηκαν η Παραμυθιά και τα γύρω χωριά από ολοσχερή καταστροφή. Όπως έχουμε αναφέρει και σε παλαιότερο άρθρο μας, το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Ιωαννίνων με την υπ’ αριθμόν 344/23-4-45 απόφαση, καταδίκασε ερήμην εις θάνατον 1930 Τσάμηδες ως εγκληματίες πολέμου. Οι περιουσίες τους δημεύθηκαν με το ΒΔ 2185/1952 και τον Νόμο 2781/1954 ενώ με την υπ’ αριθμόν ΑΠ50862/1947 απόφαση του Υπουργείου Στρατιωτικών, οι Τσάμηδες στερήθηκαν την ελληνική ιθαγένεια.
Πηγές: ΙΩΑΝΝΟΥ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ, «ΤΣΑΜΗΔΕΣ, Οδύνη και Δάκρυα της Θεσπρωτίας», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Δρος ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΜ. ΝΤΑΛΑΜΑΓΚΑ, «ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1941-1945) – ΤΟΥΡΚΟΤΣΑΜΗΔΕΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2019.
Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου «ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΖΕΡΒΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ», ΕΚΔ. ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2015.
ΧΕΡΜΑΝ ΦΡΑΝΚ ΜΑΓΕΡ, «ΑΙΜΑΤΟΒΑΜΜΕΝΟ ΕΝΤΕΛΒΑΪΣ», ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ, 2009.
anatakti
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Πέταξε στα σκουπίδια θησαυρό από μετρητά ύψους 25.000 ευρώ!
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Πανηγύρια: Έχουν κι αυτά τη χάρη τους...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
