2020-12-12 21:54:17
Ἀπόσπασμα ὁμιλίας πού ἐκφωνήθηκε στό Δημοτικό Θέατρο Λευκωσίας κατά τούς πανηγυρικούς ἑορτασμούς τῆς ὀκτακοσιαετηρίδος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μαχαιρᾶ, τήν Κυριακή 21 Ὀκτωβρίου 2001.
Μολονότι ὁ Γέροντας Ἰωσήφ ἦταν ἄκρως ἡσυχαστής, πρότασσε τήν παναρετή τῆς ὑπακοῆς ἔναντι τῶν ὁποιωνδήποτε ἄλλων ἀρετῶν καί ἀσκήσεως.
Σέ μία ἐπιστολή του πρός τήν συνοδία ἑνός γυναικείου Κοινοβίου ἀποφαίνεται: «Τῆς ὑπακοῆς τό φορτίον λογίζεται σύνοψις τῶν λοιπῶν ἀρετῶν, ὅπως ὁ Σταυρός τῶν Παθῶν τοῦ Κυρίου. Καί καθώς ὁ Ληστής διά τοῦ Σταυροῦ εἰσῆλθεν εἰς τόν Παράδεισον, οὕτω καί ἡμεῖς διά τῆς ὑπακοῆς ὡς διά Σταυροῦ, εἰσερχόμεθα εἰς τήν Βασιλείαν. Προφανῶς οἱ παρήκοοι ἔξω τῆς Βασιλείας»11.
Γνωρίζοντας ὁ Γέροντας τήν μεγάλη σημασία τῆς παρουσίας τοῦ ἐμπείρου πνευματικοῦ πατρός γιά τήν ἐπιτυχῆ ἔκβαση τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα ἔγραφε σχετικῶς. «Ταῦτα πάντα λοιπόν ἐσύ θά γευθῇς, ὅταν προσκολληθῇς εἰς Γέροντα ἔμπειρον, πνευματικόν καί ἀδολεσχήσῃς εἰς τήν νοεράν προσευχήν»12.
Θεωρεῖται ἀναγκαία ἡ καθαρή ἐξομολόγηση πού σχετίζεται ἀκριβῶς καί μέ τήν συμπαράσταση πνευματικοῦ πατρός καθώς προανεφέρθηκε. «Δέν εἶδα –τονίζει ὁ μακάριος Γέροντας- ψυχήν εὐχομένην νά προοδεύσῃ χωρίς καθαράν ἐξομολόγησιν τῶν κρυπτῶν λογισμῶν. Θέλεις, παιδί μου, νά συντρίψῃς τήν κεφαλήν τοῦ ὄφεως; εἰπέ τούς λογισμούς σου καθαρά στήν ἐξομολόγησιν».
Ἐννοεῖται ὅτι ὁ ἐραστής τῆς νηπτικῆς ἐργασίας πρέπει νά ἔχει ὡς θεμέλιο τοῦ πνευματικοῦ του ἀγώνα τήν ταπεινοφροσύνη καί τόν συντριμμό τῆς καρδίας. Ἡ τεταπεινωμένη καί ἡ συντετριμμένη καρδία εἶναι ἀδύνατο νά μήν ἀποκτήσει ὡς «ἔνοικο» τόν Ἰησοῦ.
Ὁ ὅσιος Γέροντας ἔφθασε σέ τέτοιο βαθμό ταπεινοφροσύνης ὥστε πολλές φορές μέ ἔμφαση ἀναφέρει στίς ἐπιστολές του: «Αὐτό εἶναι τό ὕψος καί ἡ ἀνάβασις νά κατέβῃς εἰς τό μηδέν... νά γίνῃς χῶμα. Ἰδού ἡ καταγωγή σου. Μήν λησμονῇς πόθεν συνελήφθης. Εἶσαι πηλός. Μήν ἐπαίρεσαι. Εἶσαι λάσπη!»13.
Ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι δογματική προϋπόθεση κάθε πνευματικῆς ἐργασίας καί ἀρετῆς. «Ἔστω λοιπόν (γράφει ὁ ὁσιώτατος Γέροντας σέ ἕνα μοναχό) ἡ ταπείνωσις ὡς ἔνδυμα εἰς ὅλας σου τάς κινήσεις καί γίνου σπόγγος τῇ συνοδίᾳ καθαρίζων πάντα ὀνειδισμόν καί ἐξουδένωσιν ποτίζων τήν ψυχήν σου ὄχι μέ τιμάς καί ἐπαίνους ἀλλά μέ ὀνειδισμούς καί κατηγορίας, ὤν ἀνεύθυνος»14.
Πρακτικό δεῖγμα τῆς ἀληθινῆς ταπεινώσεως κατά τούς ἁγίους Πατέρες εἶναι τά δάκρυα.
Καί ὁ μακάριος Γέροντας «ἑπόμενος κατά πάντα τοῖς Ἁγίοις Πατράσι» γράφει σέ ἕνα πνευματικό του τέκνο περί τούτου: «Τῆς ταπεινώσεως γνώρισμα εἶναι τά ἀμέτρητα δάκρυα, ὅπου ἐπί τρία τέσσαρα ἔτη τρέχουν ἐν εἴδει πηγῆς. Ἐξ αὐτῶν γεννᾶται ἡ ἀδιάλειπτος προσευχή, ἡ λεγομένη νεορά προσευχή.
Ὅπου μόλις εἴπῃς Ἰησοῦ μου γλυκύτατε! Τρέχουν τά δάκρυα. Μόλις εἴπῃς Παναγία μου!, δέν δύνασαι νά κρατήσῃς. Ὁπότε ἐξ αὐτῶν γεννᾶται μία γαλήνη εἰς ὅλον τό σῶμα καί τελεία εἰρήνη»15.
Γι’ αὐτό καί ὁ τρισόλβιος Γέροντας πάντοτε συνιστοῦσε στόν προσευχόμενο νά προσπαθεῖ νά ἐπιδίδεται στό κλάμα. Διότι κατά τήν πατερική διδασκαλία ὁ νοῦς μέ τό ἀδιάλειπτο πένθος του ἀνακτᾶ τόν φυσικό του φωτισμό, καί γίνεται Χριστονοῦς, ὁπότε ἡ αἴσθηση τοῦ Θεοῦ πού μένει καί ἐνεργεῖ στήν καρδία τοῦ ἀνθρώπου, μεταφέρει τόν μικρό καί πεπερασμένο ἄνθρωπο στά πλαίσια τῆς θεοπρεπείας καί θεοειδείας.
Ὁ νοῦς πού πενθεῖ, φωτίζεται, καί δέχεται ἀπό τήν μητέρα θεία Χάρη ἀπερίγραπτη παράκληση καί παραμυθία κατά τό Κυριακό λόγιο: «Μακάριοι οἱ πενθοῦντες ὅτι αὐτοί παρακληθήσονται»16. «Ὅταν κλαίῃς (γράφει ὁ Γέροντας) μέ πόνον δριμύν τῆς ψυχῆς, διότι ἡμάρτηκας, διότι ἐλύπησες τόν Θεόν, μετά τόν κλαυθμόν σέ ἐπισκιάζει παράκλησις καί παρηγορία. Καί τότε σοῦ ἀνοίγεται θύρα τῆς προσευχῆς!»17.
Καί τονίζει: «Ἐάν δέν βλέπῃς τά δάκρυα νά χέουν εἰς κάθε ἐνθύμησιν τοῦ Θεοῦ, ἀγνωσίαν νοσεῖς, ἐξ οὗ γεννᾶται ὑπερηφάνεια καί σκληρύνεται ἡ καρδία»18.
Ἄλλη μία ἐργασία-τροφή γιά τόν νοῦ εἶναι καί ἡ πνευματική μελέτη. Ὁ ὁσιώτατος Γέροντας Ἰωσήφ, ἄν καί ὅπως ἀναφέρθηκε, ἦταν ἄμοιρος τῆς κατά κόσμον παιδείας, ἀγαποῦσε ὑπερβολικά τήν πνευματική μελέτη καί ἀνάγνωση. Καί αὐτό τό βλέπουμε στίς ἐπιστολές του, ὅπου χρησιμποιεῖ πάρα πολλά ἁγιογραφικά καί πατερικά χωρία, ἀλλά ὅπως μᾶς διηγεῖται καί ὁ Γέροντας μας πολλές φορές στίς κατ’ ἰδίαν συναντήσεις τους, ἀνέφερε ἀπό στήθους ὁλόκληρα ἁγιογραφικά καί πατερικά χωρία γιά νά τεκμηριώσει ἕνα πνευματικό θέμα πού τούς ἔθιγε.
Ἰδιαίτερα ἐπέμενε ὁ μακάριος σέ μία ὄχι εὐκαιριακή ἀλλά προγραμματισμένη καί τακτική μελέτη τῶν θείων Κειμένων. Ἔγραφε σχετικῶς σέ μία κατά σάρκα συγγενῆ του καθηγουμένη: «Τήν δέ κατά μόνας ἀνάγνωσιν μήν τήν ἀφήνεις ποτέ ὅτι πολλήν ὠφέλειαν ἔχει. Διότι λαμβάνεις παράδειγμα ἀπό τούς Ἁγίους. Βλέπεις ὡς εἰς καθρέπτην τά λάθη σου, τάς ἐλλείψεις σου, και διορθώνεις τόν βίο σου. Εἶναι ἡ ἀνάγνωσις φῶς εἰς τό σκότος»19.
Ὑπάρχει καί ἕνας βαθύτερος λόγος πού ἡ πνευματική μελέτη εἶναι πάρα πολύ ἀναγκαία γιά τόν ἀσχολούμενο μέ τήν νηπτική ἐργασία. Ἐπειδή ὁ νοῦς τοῦ εὐχόμενου, ἰδιαίτερα τοῦ ἀρχαρίου, εἶναι δύσκολο νά μείνει στήν εὐχή. Γι’ αὐτό καί οἱ Πατέρες συστήνουν στούς ἀγωνιζόμενους νά στρέφουν τόν νοῦ τους σέ διάφορες θεωρίες, μέ τίς ὁποῖες νά τόν συγκρατοῦν ἀπό τόν συνήθη μετεωρισμό. Προτάσσουν τήν μνήμη τοῦ θανάτου, τῆς κρίσεως, τήν μνήμη τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, τῶν χορῶν τῶν Ἁγίων, τῆς ἐπουρανίου δόξης, ὅπου ὁ Θεός «ἡτοίμασεν τοῖς ἀγαπῶσιν Αὐτόν»20.
Τονίζει ὁ μακάριος Γέροντας ὅτι γιά τήν στροφή τοῦ νοῦ σέ αὐτές τίς θεωρίες ἀποτελεσματικό ρόλο διαδραματίζει ἡ πνευματική μελέτη. Γράφει σχετικῶς ὁ ὁσιώτατος Γέροντας: «Ὁ νοῦς παιδί μου, δέν ἠμπορεῖ νά σταθῇ εἰς μίαν στάσιν· μάλιστα ἐκείνου πού εἶναι ἀδύνατος πνευματικά, θέλει ἄλλην ὥραν ἀνάγνωσιν, ἄλλην ψαλμωδίαν, ἄλλοτε σιωπήν. Σιωπῶν ὁ ἄνθρωπος, εὑρίσκει ὁ νοῦς εὐκαιρίαν νά ἀδολεσχῇ εἰς διάφορα θεωρήματα τῆς Γραφῆς, ὅπου προλαβών ἐμελέτησεν»21.
11. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 29, σ. 169.
12. Ἔνθ.ἀνωτ. Ἐπιστολή 48, σ. 280.
13. Ἔνθ. ἀνωτ. Ἐπιστολή 31, σ.185.
14. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 6, σ. 60.
15. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 5, σ. 57.
16. Ματθ. 5,4.
17. Γέροντος Ἰωσήφ, ἔνθ. ἀνωτ., Ἐπιστολή 62, σ. 332.
18. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 6, σ. 59.
19. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 26, σ. 159-160.
20. Α΄Κορ.2,9.
21. Γέροντος Ἰωσήφ, ἔνθ. ἀνωτ., Ἐπιστολη 12, σ. 94.
Ὁ Ὅσιος Γρηγόριος
Ἐτήσια ἔκδοσις τῆς ἱερᾶς κοινοβιακῆς
Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὅρους
Ἔτος 2002 ἀριθμ. 27
Ἐπιμέλεια κειμένου: anavaseis
paraklisi
Μολονότι ὁ Γέροντας Ἰωσήφ ἦταν ἄκρως ἡσυχαστής, πρότασσε τήν παναρετή τῆς ὑπακοῆς ἔναντι τῶν ὁποιωνδήποτε ἄλλων ἀρετῶν καί ἀσκήσεως.
Σέ μία ἐπιστολή του πρός τήν συνοδία ἑνός γυναικείου Κοινοβίου ἀποφαίνεται: «Τῆς ὑπακοῆς τό φορτίον λογίζεται σύνοψις τῶν λοιπῶν ἀρετῶν, ὅπως ὁ Σταυρός τῶν Παθῶν τοῦ Κυρίου. Καί καθώς ὁ Ληστής διά τοῦ Σταυροῦ εἰσῆλθεν εἰς τόν Παράδεισον, οὕτω καί ἡμεῖς διά τῆς ὑπακοῆς ὡς διά Σταυροῦ, εἰσερχόμεθα εἰς τήν Βασιλείαν. Προφανῶς οἱ παρήκοοι ἔξω τῆς Βασιλείας»11.
Γνωρίζοντας ὁ Γέροντας τήν μεγάλη σημασία τῆς παρουσίας τοῦ ἐμπείρου πνευματικοῦ πατρός γιά τήν ἐπιτυχῆ ἔκβαση τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα ἔγραφε σχετικῶς. «Ταῦτα πάντα λοιπόν ἐσύ θά γευθῇς, ὅταν προσκολληθῇς εἰς Γέροντα ἔμπειρον, πνευματικόν καί ἀδολεσχήσῃς εἰς τήν νοεράν προσευχήν»12.
Θεωρεῖται ἀναγκαία ἡ καθαρή ἐξομολόγηση πού σχετίζεται ἀκριβῶς καί μέ τήν συμπαράσταση πνευματικοῦ πατρός καθώς προανεφέρθηκε. «Δέν εἶδα –τονίζει ὁ μακάριος Γέροντας- ψυχήν εὐχομένην νά προοδεύσῃ χωρίς καθαράν ἐξομολόγησιν τῶν κρυπτῶν λογισμῶν. Θέλεις, παιδί μου, νά συντρίψῃς τήν κεφαλήν τοῦ ὄφεως; εἰπέ τούς λογισμούς σου καθαρά στήν ἐξομολόγησιν».
Ἐννοεῖται ὅτι ὁ ἐραστής τῆς νηπτικῆς ἐργασίας πρέπει νά ἔχει ὡς θεμέλιο τοῦ πνευματικοῦ του ἀγώνα τήν ταπεινοφροσύνη καί τόν συντριμμό τῆς καρδίας. Ἡ τεταπεινωμένη καί ἡ συντετριμμένη καρδία εἶναι ἀδύνατο νά μήν ἀποκτήσει ὡς «ἔνοικο» τόν Ἰησοῦ.
Ὁ ὅσιος Γέροντας ἔφθασε σέ τέτοιο βαθμό ταπεινοφροσύνης ὥστε πολλές φορές μέ ἔμφαση ἀναφέρει στίς ἐπιστολές του: «Αὐτό εἶναι τό ὕψος καί ἡ ἀνάβασις νά κατέβῃς εἰς τό μηδέν... νά γίνῃς χῶμα. Ἰδού ἡ καταγωγή σου. Μήν λησμονῇς πόθεν συνελήφθης. Εἶσαι πηλός. Μήν ἐπαίρεσαι. Εἶσαι λάσπη!»13.
Ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι δογματική προϋπόθεση κάθε πνευματικῆς ἐργασίας καί ἀρετῆς. «Ἔστω λοιπόν (γράφει ὁ ὁσιώτατος Γέροντας σέ ἕνα μοναχό) ἡ ταπείνωσις ὡς ἔνδυμα εἰς ὅλας σου τάς κινήσεις καί γίνου σπόγγος τῇ συνοδίᾳ καθαρίζων πάντα ὀνειδισμόν καί ἐξουδένωσιν ποτίζων τήν ψυχήν σου ὄχι μέ τιμάς καί ἐπαίνους ἀλλά μέ ὀνειδισμούς καί κατηγορίας, ὤν ἀνεύθυνος»14.
Πρακτικό δεῖγμα τῆς ἀληθινῆς ταπεινώσεως κατά τούς ἁγίους Πατέρες εἶναι τά δάκρυα.
Καί ὁ μακάριος Γέροντας «ἑπόμενος κατά πάντα τοῖς Ἁγίοις Πατράσι» γράφει σέ ἕνα πνευματικό του τέκνο περί τούτου: «Τῆς ταπεινώσεως γνώρισμα εἶναι τά ἀμέτρητα δάκρυα, ὅπου ἐπί τρία τέσσαρα ἔτη τρέχουν ἐν εἴδει πηγῆς. Ἐξ αὐτῶν γεννᾶται ἡ ἀδιάλειπτος προσευχή, ἡ λεγομένη νεορά προσευχή.
Ὅπου μόλις εἴπῃς Ἰησοῦ μου γλυκύτατε! Τρέχουν τά δάκρυα. Μόλις εἴπῃς Παναγία μου!, δέν δύνασαι νά κρατήσῃς. Ὁπότε ἐξ αὐτῶν γεννᾶται μία γαλήνη εἰς ὅλον τό σῶμα καί τελεία εἰρήνη»15.
Γι’ αὐτό καί ὁ τρισόλβιος Γέροντας πάντοτε συνιστοῦσε στόν προσευχόμενο νά προσπαθεῖ νά ἐπιδίδεται στό κλάμα. Διότι κατά τήν πατερική διδασκαλία ὁ νοῦς μέ τό ἀδιάλειπτο πένθος του ἀνακτᾶ τόν φυσικό του φωτισμό, καί γίνεται Χριστονοῦς, ὁπότε ἡ αἴσθηση τοῦ Θεοῦ πού μένει καί ἐνεργεῖ στήν καρδία τοῦ ἀνθρώπου, μεταφέρει τόν μικρό καί πεπερασμένο ἄνθρωπο στά πλαίσια τῆς θεοπρεπείας καί θεοειδείας.
Ὁ νοῦς πού πενθεῖ, φωτίζεται, καί δέχεται ἀπό τήν μητέρα θεία Χάρη ἀπερίγραπτη παράκληση καί παραμυθία κατά τό Κυριακό λόγιο: «Μακάριοι οἱ πενθοῦντες ὅτι αὐτοί παρακληθήσονται»16. «Ὅταν κλαίῃς (γράφει ὁ Γέροντας) μέ πόνον δριμύν τῆς ψυχῆς, διότι ἡμάρτηκας, διότι ἐλύπησες τόν Θεόν, μετά τόν κλαυθμόν σέ ἐπισκιάζει παράκλησις καί παρηγορία. Καί τότε σοῦ ἀνοίγεται θύρα τῆς προσευχῆς!»17.
Καί τονίζει: «Ἐάν δέν βλέπῃς τά δάκρυα νά χέουν εἰς κάθε ἐνθύμησιν τοῦ Θεοῦ, ἀγνωσίαν νοσεῖς, ἐξ οὗ γεννᾶται ὑπερηφάνεια καί σκληρύνεται ἡ καρδία»18.
Ἄλλη μία ἐργασία-τροφή γιά τόν νοῦ εἶναι καί ἡ πνευματική μελέτη. Ὁ ὁσιώτατος Γέροντας Ἰωσήφ, ἄν καί ὅπως ἀναφέρθηκε, ἦταν ἄμοιρος τῆς κατά κόσμον παιδείας, ἀγαποῦσε ὑπερβολικά τήν πνευματική μελέτη καί ἀνάγνωση. Καί αὐτό τό βλέπουμε στίς ἐπιστολές του, ὅπου χρησιμποιεῖ πάρα πολλά ἁγιογραφικά καί πατερικά χωρία, ἀλλά ὅπως μᾶς διηγεῖται καί ὁ Γέροντας μας πολλές φορές στίς κατ’ ἰδίαν συναντήσεις τους, ἀνέφερε ἀπό στήθους ὁλόκληρα ἁγιογραφικά καί πατερικά χωρία γιά νά τεκμηριώσει ἕνα πνευματικό θέμα πού τούς ἔθιγε.
Ἰδιαίτερα ἐπέμενε ὁ μακάριος σέ μία ὄχι εὐκαιριακή ἀλλά προγραμματισμένη καί τακτική μελέτη τῶν θείων Κειμένων. Ἔγραφε σχετικῶς σέ μία κατά σάρκα συγγενῆ του καθηγουμένη: «Τήν δέ κατά μόνας ἀνάγνωσιν μήν τήν ἀφήνεις ποτέ ὅτι πολλήν ὠφέλειαν ἔχει. Διότι λαμβάνεις παράδειγμα ἀπό τούς Ἁγίους. Βλέπεις ὡς εἰς καθρέπτην τά λάθη σου, τάς ἐλλείψεις σου, και διορθώνεις τόν βίο σου. Εἶναι ἡ ἀνάγνωσις φῶς εἰς τό σκότος»19.
Ὑπάρχει καί ἕνας βαθύτερος λόγος πού ἡ πνευματική μελέτη εἶναι πάρα πολύ ἀναγκαία γιά τόν ἀσχολούμενο μέ τήν νηπτική ἐργασία. Ἐπειδή ὁ νοῦς τοῦ εὐχόμενου, ἰδιαίτερα τοῦ ἀρχαρίου, εἶναι δύσκολο νά μείνει στήν εὐχή. Γι’ αὐτό καί οἱ Πατέρες συστήνουν στούς ἀγωνιζόμενους νά στρέφουν τόν νοῦ τους σέ διάφορες θεωρίες, μέ τίς ὁποῖες νά τόν συγκρατοῦν ἀπό τόν συνήθη μετεωρισμό. Προτάσσουν τήν μνήμη τοῦ θανάτου, τῆς κρίσεως, τήν μνήμη τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, τῶν χορῶν τῶν Ἁγίων, τῆς ἐπουρανίου δόξης, ὅπου ὁ Θεός «ἡτοίμασεν τοῖς ἀγαπῶσιν Αὐτόν»20.
Τονίζει ὁ μακάριος Γέροντας ὅτι γιά τήν στροφή τοῦ νοῦ σέ αὐτές τίς θεωρίες ἀποτελεσματικό ρόλο διαδραματίζει ἡ πνευματική μελέτη. Γράφει σχετικῶς ὁ ὁσιώτατος Γέροντας: «Ὁ νοῦς παιδί μου, δέν ἠμπορεῖ νά σταθῇ εἰς μίαν στάσιν· μάλιστα ἐκείνου πού εἶναι ἀδύνατος πνευματικά, θέλει ἄλλην ὥραν ἀνάγνωσιν, ἄλλην ψαλμωδίαν, ἄλλοτε σιωπήν. Σιωπῶν ὁ ἄνθρωπος, εὑρίσκει ὁ νοῦς εὐκαιρίαν νά ἀδολεσχῇ εἰς διάφορα θεωρήματα τῆς Γραφῆς, ὅπου προλαβών ἐμελέτησεν»21.
11. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 29, σ. 169.
12. Ἔνθ.ἀνωτ. Ἐπιστολή 48, σ. 280.
13. Ἔνθ. ἀνωτ. Ἐπιστολή 31, σ.185.
14. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 6, σ. 60.
15. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 5, σ. 57.
16. Ματθ. 5,4.
17. Γέροντος Ἰωσήφ, ἔνθ. ἀνωτ., Ἐπιστολή 62, σ. 332.
18. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 6, σ. 59.
19. Ἔνθ.ἀνωτ., Ἐπιστολή 26, σ. 159-160.
20. Α΄Κορ.2,9.
21. Γέροντος Ἰωσήφ, ἔνθ. ἀνωτ., Ἐπιστολη 12, σ. 94.
Ὁ Ὅσιος Γρηγόριος
Ἐτήσια ἔκδοσις τῆς ἱερᾶς κοινοβιακῆς
Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὅρους
Ἔτος 2002 ἀριθμ. 27
Ἐπιμέλεια κειμένου: anavaseis
paraklisi
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
