2021-06-02 00:23:04
Τα lockdown της πανδημίας πλησιάζουν στο τέλος τους στις ΗΠΑ και μαζί τους έχει ξεκινήσει μια τεράστια οικονομική ανάκαμψη. Ο καλύτερος παραλληλισμός ο οποίος μπορεί να γίνει είναι με την περίοδο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Άρθρο του Barry Ritholtz
στο Bloomberg
Εκείνη η εποχή δημιούργησε μια τεράστια κοινωνική "αναδιάταξη" όσον αφορά την απασχόληση, τη στέγαση, τις υποδομές, τους μισθούς και τις χρηματοοικονομικές αγορές - ακριβώς όπως συμβαίνει και τώρα.
Ας εξετάσουμε τις συνθήκες αμφότερων των περιόδων. Το έθνος υποβάλλεται σε δύσκολες συνθήκες από έναν τρομακτικό εχθρό. Οι ελλείψεις είναι συνηθισμένες. Η κυβέρνηση και ο ιδιωτικός τομέας επικεντρώνονται στην απόκτηση επαρκών πυρομαχικών για να νικήσουν αυτόν τον αντίπαλο. Εργαζόμενοι βγαίνουν σε αναστολή εργασίας, οι άνθρωποι φοβούνται ακόμη και όταν η οικονομία αρχίζει να ανακάμπτει.
Χρειάζεται χρόνος, αλλά η νίκη πλησιάζει - και σύντομα. Η επανέναρξη ξεκινά με αυξανόμενο πληθωρισμό, ανεπάρκεια ορισμένων εμπορευμάτων και ευκαιριών στέγασης, δυσκολία εύρεσης εργαζομένων για τις επιχειρήσεις και μια πολύ δύσκολη μετάβαση, καθώς εργοστάσια και γραφεία αγωνίζονται να επανεκκινηθούν και να επιστρέψουν σε μια πιο φυσιολογική κατάσταση.
"Great Reset"
Ας το αποκαλέσουμε ως Great Reset ("Μεγάλη Αναδιάταξη"). Είτε πρόκειται για τις τιμές των μετοχών, τις αποδόσεις των ομολόγων, την υπεροχή των μεγάλων πόλεων, τον πληθωρισμό, τους μισθούς, τη στέγαση, τους χώρους γραφείων, τη διακυβέρνηση, το πολιτικό σκηνικό, την τεχνολογία, τα κρυπτονομίσματα, ακόμη και τον τρόπος ζωής - δεν υπάρχει τομέας που να μην αναδιατάσσεται. Χρησιμοποιώντας την μεταπολεμική περίοδο ως χρήσιμη αναλογία, μπορούμε να κάνουμε κάποιες παραδοχές για το πώς θα φάνταζε μια φυσιολογική κατάσταση σε μια μεταπανδημική οικονομία και πώς μπορεί να συγκριθεί η ερχόμενη δεκαετία με την τελευταία.
• Τεχνολογία: Οι κολοσσοί του τεχνολογικού κλάδου μοιάζουν με τον μεγάλο νικητή της περιόδου της πανδημίας. Η πραγματικότητα είναι λίγο πιο περίπλοκη. Το μεγαλύτερο μέρος των τεχνολογικών εταιρειών που έλαμψαν την εποχή lockdown/εργασίας από το σπίτι είναι κοντά μας εδώ και χρόνια, αν όχι δεκαετίες. Η πανδημία επιτάχυνε τα ποσοστά υιοθέτησης ήδη υπαρχουσων τάσεων, φέρνοντας το μέλλον απλώς ένα βήμα πιο κοντά. Στην περίπτωση αυτή πρόκειται λιγότερο για μια αναδιάταξη και περισσότερο για μια επιτάχυνση - καλώς ήλθατε στο 2024.
Το φαινόμενο οι μεγάλοι να γίνονται μεγαλύτεροι είναι μια τάση η οποία προηγείται της πανδημίας κατά μερικές δεκαετίες. Το βιβλίο των Robert H. Frank και Philip J. Cook, "Winner-Take-All Society" κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση το 1995 και περιγράφει λεπτομερώς μια ήδη βασισμένη υπέρμετρα στους "μεγάλους παίκτες" οικονομία.
Εκείνη την εποχή, οι κορυφαίες 50 εταιρείες του κόσμου είχαν συνολική κεφαλαιοποίηση η οποία αντιστοιχούσε περί το 5% του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος. Σήμερα, οι πολυτιμότερες 50 εταιρείες αντιστοιχούν σε αξία στο 28% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Γίνεται οι μεγάλοι να γίνουν ακόμη μεγαλύτεροι; Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς, ωστόσο σίγουρα πρόκειται για μια γενική τάση.
• Εργασία από το σπίτι: Ισοδυναμούν άραγε οι λιγότερες μετακινήσεις και ο περισσότερος οικογενειακός χρόνος με ένα πιο παραγωγικό και πιο ευτυχισμένο εργατικό δυναμικό; Αυτή είναι η συζήτηση μεταξύ παραδοσιοκρατών όπως ο διευθύνων σύμβουλος της JPMorgan Chase, Jamie Dimon και της τελευταίας γενιάς νεοφυών επιχειρήσεων, τα στελέχη των οποίων πιστεύουν λιγότερο στην υπεροχή της εταιρικής κουλτούρας και περισσότερο στο ποσοτικοποιημένα προϊόντα εργασίας. Όπως παρατήρησε ο ερευνητής Simon Wardley, οι παραδοσιοκράτες "βασίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις θεσμισμένες διαδικασίες, ενώ η επόμενη γενιά είναι πιο θετικά διακείμενη προς την εργασία από απόστσαση και βασίζεται στη χρήση κατευθυντήριων αρχών".
Η δουλειά στο γραφείο θα αντικατοπτρίζει ό,τι είναι πιο αποτελεσματικό τόσο από γενική όσο και από στενά οικονομική άποψη. Θα βρισκόμαστε στα γραφεία για συνεργατικές εργασίες, θα βρισκόμαστε ωστόσο αλλού για εργασία η οποία μπορεί να εκτελείται σε ατομική βάση. Ανεξαρτήτως της νέας αναλογίας που θα διαμορφωθεί, η φύση του γραφείου έχει ήδη αλλάξει.
• Προάστια: Η επανανακάλυψη των καταλυμάτων σε κοινότητες εκτός των πόλεων ήταν το άμεσο αποτέλεσμα μιας έντονης επιθυμίας για περισσότερο χώρο κατά τη διάρκεια των lockdown. Όταν οι πόλεις έκλεισαν τα πάντα (μουσεία, εστιατόρια, θέατρα κ.λπ.), όλα τα πλεονεκτήματα της αστικής ζωής εξαφανίστηκαν, αφήνοντας στη θέση τους μόνο το υψηλότερο κόστος. Δεν είναι δυσεξήγητο, έτσι, ότι όσοι είχαν τη δυνατότητα, πραγματοποίησαν τη μετάβαση στα προάστια, γεγονός που οδήγησε σε εκτόξευση των τιμών.
Η αύξηση των τιμών των κατοικιών οφείλεται εν μέρει στην χρηματοοικονομική κρίση πριν από μια δεκαετία. Η έλλειψη προσφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η κατασκευή νέων κατοικιών υποχώρησε μετά την κρίση και μόλις πρόσφατα άρχισε να ανακάμπτει. Μπορεί να χρειαστεί μια δεκαετία για την κάλυψη της ζήτησης για νέα σπίτια. Η προσιτότητα των τιμών παραμένει ζητούμενο για τις νέες οικογένειες.
• Γραφεία/Real Estate: Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, έχουμε περίπου 20% πλεόνασμα χώρων γραφείων στις μεγαλύτερες πόλεις. Αυτές οι μητροπολιτικές περιοχές έχουν επίσης τα πιο ακριβά διαμερίσματα προς αγορά ή ενοικίαση. Η λύση είναι μία και προφανής: να μετατραπούν οι πλεονάζοντες χώροι γραφείων σε οικιστικούς χώρους, προσελκύοντας νέους εργαζόμενους και αναζωογονώντας γειτονιές μέσω αυτής της διαδικασίας.
Αναλογιστείτε πώς έχουν αλλάξει οι γειτονιές γύρω από τη Wall Street και το World Trade Center. Αυτές οι μετατροπές ήταν εξαιρετικά επιτυχημένες τις δύο δεκαετίες πριν από την πανδημία. Είναι ένα μοντέλο για μια μετάβαση η οποία μπορεί να γίνει και αλλού.
• Αύξηση μισθών: Μετά από τρεις δεκαετίες διεύρυνσης της ανισότητας όσον αφορά τα εισοδήματα και αργής αύξησης για τον εθνικό κατώτατο μισθό, οι μισθοί στο χαμηλότερο σκαλί της κλίμακας αυξάνονται. Η έλλειψη εργαζομένων έχει καταστεί ενδημική. Οι εργάτες σε οικοδομές, οι υπάλληλοι στο κλάδο της φιλοξενίας, οι νοσοκόμες, οι σερβιτόροι και οι μπάρμεν βρίσκονται σε έλλειψη. Οι εργοδότες μαθαίνουν ότι εάν χρειάζονται περισσότερους εργαζόμενους, είναι υποχρεωμένοι να αυξήσουν τους μισθούς.
Ορισμένοι έχουν κατηγορήσει την έλλειψη δομών παιδικής φροντίδας για την έλλειψη εργαζομένων, ενώ άλλοι θεωρούν ότι ευθύνονται οι ιδιαίτερα γενναιόδωρες παροχές ανεργίας. Ανεξαρτήτως των παραπάνω, οι μισθοί του κάτω μέρους της κλίμακας έχουν μείνει πίσω σε σχέση με σχεδόν οποιοδήποτε άλλο μακροοικονομικό στοιχείο μπορεί κανείς να σκεφτεί: παραγωγικότητα, κέρδη, αμοιβές στελεχών και, φυσικά, πληθωρισμό, ιδίως σε ό,τι αφορά τα κόστη στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης.
• Πληθωρισμός: Με οδηγό την μεταπολεμική περίοδο, πρέπει να αναμένουμε ελλείψεις εμπορευμάτων, προκλήσεις όσον αφορά την ευκολία πρόσληψης εργατικού δυναμικού, αύξηση των μισθών και αύξηση του πληθωρισμού. Θα πρέπει όμως επίσης να αναμένουμε αυτό να είναι προσωρινό, καθώς μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής θα επιστρέφει σε λειτουργία και η αγορά θα στρέφεται στην ικανοποίηση της αυξανόμενης ζήτησης. Αντί για το φαινόμενο του επίμονου πληθωρισμού, η τρέχουσα μπορεί να είναι μια σύντομη, απότομη ανοδική εκτίναξη χωρίς συνέχεια.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι υπερανήσυχοι για τον πληθωρισμό αντιπάλευαν τον στασιμοπληθωρισμό της δεκαετιας του 1970 για δεκαετίες. Αμφισβητώ τα κίνητρά τους και μου φαίνεται εντυπωσιακό το πόσο λάθος αποδείχθηκαν σχετικά με τον πληθωρισμό και προς τις δύο κατευθύνσεις. Δεν βλέπω κανέναν λόγο να υποπτευθώ ότι η προσέγγισή τους έχει αλλάξει προς το καλύτερο τούτη τη φορά.
Ο αντίλογος προς όλα αυτά: οι προηγούμενες εκτιμήσεις για μια σημαντική "στροφή" δεν αποδείχθηκαν σωστές, μεταξύ άλλων μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, αλλά και μετά την οικονομική κρίση του 2008-09.
Μια μεσαίου επιπέδου αναστροφή πορείας καθιστά πιο πιθανή μια ήπια, σταδιακή αλλαγή. Το "άνοιγμα" μετά την πανδημία μπορεί να μην αποδειχθεί τόσο σημαδιακό όσο η μεταπολεμική εποχή όσον αφορά το μέγεθος της αλλαγής, ωστόσο θα αποδειχθεί πολύ, πολύ σημαντικό.
greece-salonikia
Άρθρο του Barry Ritholtz
στο Bloomberg
Εκείνη η εποχή δημιούργησε μια τεράστια κοινωνική "αναδιάταξη" όσον αφορά την απασχόληση, τη στέγαση, τις υποδομές, τους μισθούς και τις χρηματοοικονομικές αγορές - ακριβώς όπως συμβαίνει και τώρα.
Ας εξετάσουμε τις συνθήκες αμφότερων των περιόδων. Το έθνος υποβάλλεται σε δύσκολες συνθήκες από έναν τρομακτικό εχθρό. Οι ελλείψεις είναι συνηθισμένες. Η κυβέρνηση και ο ιδιωτικός τομέας επικεντρώνονται στην απόκτηση επαρκών πυρομαχικών για να νικήσουν αυτόν τον αντίπαλο. Εργαζόμενοι βγαίνουν σε αναστολή εργασίας, οι άνθρωποι φοβούνται ακόμη και όταν η οικονομία αρχίζει να ανακάμπτει.
Χρειάζεται χρόνος, αλλά η νίκη πλησιάζει - και σύντομα. Η επανέναρξη ξεκινά με αυξανόμενο πληθωρισμό, ανεπάρκεια ορισμένων εμπορευμάτων και ευκαιριών στέγασης, δυσκολία εύρεσης εργαζομένων για τις επιχειρήσεις και μια πολύ δύσκολη μετάβαση, καθώς εργοστάσια και γραφεία αγωνίζονται να επανεκκινηθούν και να επιστρέψουν σε μια πιο φυσιολογική κατάσταση.
"Great Reset"
Ας το αποκαλέσουμε ως Great Reset ("Μεγάλη Αναδιάταξη"). Είτε πρόκειται για τις τιμές των μετοχών, τις αποδόσεις των ομολόγων, την υπεροχή των μεγάλων πόλεων, τον πληθωρισμό, τους μισθούς, τη στέγαση, τους χώρους γραφείων, τη διακυβέρνηση, το πολιτικό σκηνικό, την τεχνολογία, τα κρυπτονομίσματα, ακόμη και τον τρόπος ζωής - δεν υπάρχει τομέας που να μην αναδιατάσσεται. Χρησιμοποιώντας την μεταπολεμική περίοδο ως χρήσιμη αναλογία, μπορούμε να κάνουμε κάποιες παραδοχές για το πώς θα φάνταζε μια φυσιολογική κατάσταση σε μια μεταπανδημική οικονομία και πώς μπορεί να συγκριθεί η ερχόμενη δεκαετία με την τελευταία.
• Τεχνολογία: Οι κολοσσοί του τεχνολογικού κλάδου μοιάζουν με τον μεγάλο νικητή της περιόδου της πανδημίας. Η πραγματικότητα είναι λίγο πιο περίπλοκη. Το μεγαλύτερο μέρος των τεχνολογικών εταιρειών που έλαμψαν την εποχή lockdown/εργασίας από το σπίτι είναι κοντά μας εδώ και χρόνια, αν όχι δεκαετίες. Η πανδημία επιτάχυνε τα ποσοστά υιοθέτησης ήδη υπαρχουσων τάσεων, φέρνοντας το μέλλον απλώς ένα βήμα πιο κοντά. Στην περίπτωση αυτή πρόκειται λιγότερο για μια αναδιάταξη και περισσότερο για μια επιτάχυνση - καλώς ήλθατε στο 2024.
Το φαινόμενο οι μεγάλοι να γίνονται μεγαλύτεροι είναι μια τάση η οποία προηγείται της πανδημίας κατά μερικές δεκαετίες. Το βιβλίο των Robert H. Frank και Philip J. Cook, "Winner-Take-All Society" κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση το 1995 και περιγράφει λεπτομερώς μια ήδη βασισμένη υπέρμετρα στους "μεγάλους παίκτες" οικονομία.
Εκείνη την εποχή, οι κορυφαίες 50 εταιρείες του κόσμου είχαν συνολική κεφαλαιοποίηση η οποία αντιστοιχούσε περί το 5% του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος. Σήμερα, οι πολυτιμότερες 50 εταιρείες αντιστοιχούν σε αξία στο 28% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Γίνεται οι μεγάλοι να γίνουν ακόμη μεγαλύτεροι; Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς, ωστόσο σίγουρα πρόκειται για μια γενική τάση.
• Εργασία από το σπίτι: Ισοδυναμούν άραγε οι λιγότερες μετακινήσεις και ο περισσότερος οικογενειακός χρόνος με ένα πιο παραγωγικό και πιο ευτυχισμένο εργατικό δυναμικό; Αυτή είναι η συζήτηση μεταξύ παραδοσιοκρατών όπως ο διευθύνων σύμβουλος της JPMorgan Chase, Jamie Dimon και της τελευταίας γενιάς νεοφυών επιχειρήσεων, τα στελέχη των οποίων πιστεύουν λιγότερο στην υπεροχή της εταιρικής κουλτούρας και περισσότερο στο ποσοτικοποιημένα προϊόντα εργασίας. Όπως παρατήρησε ο ερευνητής Simon Wardley, οι παραδοσιοκράτες "βασίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις θεσμισμένες διαδικασίες, ενώ η επόμενη γενιά είναι πιο θετικά διακείμενη προς την εργασία από απόστσαση και βασίζεται στη χρήση κατευθυντήριων αρχών".
Η δουλειά στο γραφείο θα αντικατοπτρίζει ό,τι είναι πιο αποτελεσματικό τόσο από γενική όσο και από στενά οικονομική άποψη. Θα βρισκόμαστε στα γραφεία για συνεργατικές εργασίες, θα βρισκόμαστε ωστόσο αλλού για εργασία η οποία μπορεί να εκτελείται σε ατομική βάση. Ανεξαρτήτως της νέας αναλογίας που θα διαμορφωθεί, η φύση του γραφείου έχει ήδη αλλάξει.
• Προάστια: Η επανανακάλυψη των καταλυμάτων σε κοινότητες εκτός των πόλεων ήταν το άμεσο αποτέλεσμα μιας έντονης επιθυμίας για περισσότερο χώρο κατά τη διάρκεια των lockdown. Όταν οι πόλεις έκλεισαν τα πάντα (μουσεία, εστιατόρια, θέατρα κ.λπ.), όλα τα πλεονεκτήματα της αστικής ζωής εξαφανίστηκαν, αφήνοντας στη θέση τους μόνο το υψηλότερο κόστος. Δεν είναι δυσεξήγητο, έτσι, ότι όσοι είχαν τη δυνατότητα, πραγματοποίησαν τη μετάβαση στα προάστια, γεγονός που οδήγησε σε εκτόξευση των τιμών.
Η αύξηση των τιμών των κατοικιών οφείλεται εν μέρει στην χρηματοοικονομική κρίση πριν από μια δεκαετία. Η έλλειψη προσφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η κατασκευή νέων κατοικιών υποχώρησε μετά την κρίση και μόλις πρόσφατα άρχισε να ανακάμπτει. Μπορεί να χρειαστεί μια δεκαετία για την κάλυψη της ζήτησης για νέα σπίτια. Η προσιτότητα των τιμών παραμένει ζητούμενο για τις νέες οικογένειες.
• Γραφεία/Real Estate: Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, έχουμε περίπου 20% πλεόνασμα χώρων γραφείων στις μεγαλύτερες πόλεις. Αυτές οι μητροπολιτικές περιοχές έχουν επίσης τα πιο ακριβά διαμερίσματα προς αγορά ή ενοικίαση. Η λύση είναι μία και προφανής: να μετατραπούν οι πλεονάζοντες χώροι γραφείων σε οικιστικούς χώρους, προσελκύοντας νέους εργαζόμενους και αναζωογονώντας γειτονιές μέσω αυτής της διαδικασίας.
Αναλογιστείτε πώς έχουν αλλάξει οι γειτονιές γύρω από τη Wall Street και το World Trade Center. Αυτές οι μετατροπές ήταν εξαιρετικά επιτυχημένες τις δύο δεκαετίες πριν από την πανδημία. Είναι ένα μοντέλο για μια μετάβαση η οποία μπορεί να γίνει και αλλού.
• Αύξηση μισθών: Μετά από τρεις δεκαετίες διεύρυνσης της ανισότητας όσον αφορά τα εισοδήματα και αργής αύξησης για τον εθνικό κατώτατο μισθό, οι μισθοί στο χαμηλότερο σκαλί της κλίμακας αυξάνονται. Η έλλειψη εργαζομένων έχει καταστεί ενδημική. Οι εργάτες σε οικοδομές, οι υπάλληλοι στο κλάδο της φιλοξενίας, οι νοσοκόμες, οι σερβιτόροι και οι μπάρμεν βρίσκονται σε έλλειψη. Οι εργοδότες μαθαίνουν ότι εάν χρειάζονται περισσότερους εργαζόμενους, είναι υποχρεωμένοι να αυξήσουν τους μισθούς.
Ορισμένοι έχουν κατηγορήσει την έλλειψη δομών παιδικής φροντίδας για την έλλειψη εργαζομένων, ενώ άλλοι θεωρούν ότι ευθύνονται οι ιδιαίτερα γενναιόδωρες παροχές ανεργίας. Ανεξαρτήτως των παραπάνω, οι μισθοί του κάτω μέρους της κλίμακας έχουν μείνει πίσω σε σχέση με σχεδόν οποιοδήποτε άλλο μακροοικονομικό στοιχείο μπορεί κανείς να σκεφτεί: παραγωγικότητα, κέρδη, αμοιβές στελεχών και, φυσικά, πληθωρισμό, ιδίως σε ό,τι αφορά τα κόστη στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης.
• Πληθωρισμός: Με οδηγό την μεταπολεμική περίοδο, πρέπει να αναμένουμε ελλείψεις εμπορευμάτων, προκλήσεις όσον αφορά την ευκολία πρόσληψης εργατικού δυναμικού, αύξηση των μισθών και αύξηση του πληθωρισμού. Θα πρέπει όμως επίσης να αναμένουμε αυτό να είναι προσωρινό, καθώς μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής θα επιστρέφει σε λειτουργία και η αγορά θα στρέφεται στην ικανοποίηση της αυξανόμενης ζήτησης. Αντί για το φαινόμενο του επίμονου πληθωρισμού, η τρέχουσα μπορεί να είναι μια σύντομη, απότομη ανοδική εκτίναξη χωρίς συνέχεια.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι υπερανήσυχοι για τον πληθωρισμό αντιπάλευαν τον στασιμοπληθωρισμό της δεκαετιας του 1970 για δεκαετίες. Αμφισβητώ τα κίνητρά τους και μου φαίνεται εντυπωσιακό το πόσο λάθος αποδείχθηκαν σχετικά με τον πληθωρισμό και προς τις δύο κατευθύνσεις. Δεν βλέπω κανέναν λόγο να υποπτευθώ ότι η προσέγγισή τους έχει αλλάξει προς το καλύτερο τούτη τη φορά.
Ο αντίλογος προς όλα αυτά: οι προηγούμενες εκτιμήσεις για μια σημαντική "στροφή" δεν αποδείχθηκαν σωστές, μεταξύ άλλων μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, αλλά και μετά την οικονομική κρίση του 2008-09.
Μια μεσαίου επιπέδου αναστροφή πορείας καθιστά πιο πιθανή μια ήπια, σταδιακή αλλαγή. Το "άνοιγμα" μετά την πανδημία μπορεί να μην αποδειχθεί τόσο σημαδιακό όσο η μεταπολεμική εποχή όσον αφορά το μέγεθος της αλλαγής, ωστόσο θα αποδειχθεί πολύ, πολύ σημαντικό.
greece-salonikia
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
