Εκλαϊκευμένη επιστήμη και πως να αξιολογούμε ό,τι διαβάζουμε

2021-08-18 09:08:00

του Θ. Αρχοντίδη

Καθώς η ανάγνωση της επιστημονικής βιβλιογραφίας καθίσταται αρκετά δύσκολη από άτομα έκτος του επιστημονικού χώρου, προκύπτει η ανάγκη για εκλαΐκευση της επιστημονικής γνώσης. Πολλοί οργανισμοί και περιοδικά επικεντρώνονται σε αυτήν την προσπάθεια. Ωστόσο, βομβαρδιζόμαστε καθημερινά με επιστημονικές ειδήσεις από εφημερίδες και ιστοσελίδες. Σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ χρήσιμο να μπορεί να διαγνώσει κανείς αν η πηγή εμφορείται από προκαταλήψεις ιδεολογικού ή άλλου χαρακτήρα, κάτι που τις περισσότερες φορές την καθιστά μεροληπτική. Προκειμένου να αξιολογήσουμε την εγκυρότητα των πληροφοριών που διαβάζουμε θα πρέπει να διαθέτουμε κάποια γνωστικά εφόδια. Αυτά αφορούν στην ικανότητα αξιολόγησης της αξιοπιστίας των πηγών, τις γνώσεις μας γύρω από ζητήματα τις επιστήμης, τις διάφορες λογικές πλάνες στις οποίες μπορεί να υποπέσουμε καθώς και το πώς λειτουργεί η επιστημονική μέθοδος. Τα εφόδια αυτά θα τα αναλύσουμε συνοπτικά παρακάτω.

Ποιες πηγές είναι αξιόπιστες;

Η αξιοπιστία μιας πηγής καθορίζεται από το αν οι πληροφορίες που παρέχει είναι αληθείς. Για να το εξακριβώσουμε αυτό πρέπει να διερωτηθούμε για κάποια χαρακτηριστικά της είδησης που διαβάζουμε. Είναι ο τίτλος αντιπροσωπευτικός του περιεχομένου; Διασταυρώνεται η είδηση από άλλες πηγές; Παρατίθενται οι αρχικές πηγές της είδησης; Διαχωρίζονται τα σχόλια του αφηγητή ή αρθογράφου από την είδηση; Όλες αυτές είναι βασικές ερωτήσεις που πρέπει να μπορούμε να απαντήσουμε προκειμένου να αξιολογήσουμε ένα άρθρο και να μην εμπιστευόμαστε ειδήσεις που αποτελούν απλώς καθρέπτες των δικών μας προκαταλήψεων.

Κριτική σκέψη και αυτομόρφωση

Βασικό εφόδιο ενάντια στην παραπληροφόρηση είναι η κριτική σκέψη. Ωστόσο, κριτική σκέψη δεν αποτελεί η άκριτη αμφισβήτηση κάθε πληροφορίας που δεν συμφωνεί με την άποψη μας, αλλά η ορθολογική αξιολόγηση της πληροφορίας βάσει προϋπαρχουσών γνώσεων. Το γνωστικό μας επίπεδο αποτελεί προϊόν χρόνιας μελέτης που δεν πρέπει να σταματά με την αποφοίτηση από κάποια βαθμίδα της εκπαίδευσης. Καθώς ο κόσμος αναπτύσσεται, καθίσταται αναγκαία η δία βίου μάθηση, δίχως την οποία χάνουμε κάθε γνωστικό προβάδισμα, υποβαθμίζονται οι δεξιότητες μας και τελικά πέφτουμε σε ένα βάραθρο άγνοιας, το οποίο μας καθιστά ευάλωτους στην παραπληροφόρηση. Έτσι, καλούμαστε να παραδεχθούμε τις γνωστικές μας αδυναμίες και να καλύψουμε τα γνωστικά μας κενά. Ωστόσο, όταν η κάλυψη των κενών γνώσης δεν είναι εφικτή, αρκεί να αναγνωρίσουμε ότι η φράση “δεν γνωρίζω και άρα δεν έχω άποψη” αποτελεί μια ειλικρινή και υγιή στάση.

Η συσχέτιση ΔΕN συνεπάγεται απαραίτητα αιτιότητα

Η διατύπωση “μαζί με αυτό, άρα εξαιτίας αυτού” (ή όπως είναι γνωστό στα λατινικά “cum hoc ergo propter hoc”), αποτελεί μια από τις συνηθέστερες λογικές πλάνες που συναντάμε στη καθημερινότητα μας. Πιο συγκεκριμένα, όταν υποπίπτουμε σε αυτή την πλάνη θεωρούμε ότι δύο συμβάντα που λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα αποτελούν αιτία και αποτέλεσμα (το ένα του άλλου). Για παράδειγμα: “Από το 1950 τόσο το ατμοσφαιρικό CO2, όσο και η παχυσαρκία έχουν αυξηθεί. Άρα, το ατμοσφαιρικό CO2 προκαλεί παχυσαρκία”. Όμως ο παραπάνω συνειρμός είναι εσφαλμένος καθώς αγνοείται η πιθανότητα ο συσχετισμός των δύο γεγονότων να μην είναι παρά μια απλή σύμπτωση.

Το χρονικό προβάδισμα ενός γεγονότος σε σχέση με ένα άλλο δεν το καθιστά απαραίτητα αιτία του δευτέρου

Στενά σχετιζόμενη λογική πλάνη με την cum hoc ergo propter hoc είναι η “Μετά από αυτό, άρα εξαιτίας αυτού” (γνωστή και στα λατινικά ως “post hoc ergo propter hoc”). Αυτή η πλάνη εικάζει πως όταν ένα γεγονός προηγείται ενός άλλου τότε αποτελεί και αιτία του. Εδώ το σφάλμα βρίσκεται στη θεώρηση ότι επειδή πάντα μια αιτία προηγείται του αποτελέσματος της, μπορούμε να πούμε ότι όλα τα χρονικώς συνδεόμενα γεγονότα συνδέονται με αυτό τον τρόπο. Αυτό όμως είναι λάθος, καθώς η χρονική σειρά των γεγονότων δεν αποτελεί ούτε ακριβή ούτε επαρκή ένδειξη συσχέτισης. Για παράδειγμα: “Οι πετεινοί λαλούν λίγο πριν ανατείλει ο ήλιος. Άρα, οι πετεινοί είναι υπεύθυνοι για την ανατολή του ηλίου.”

Η τυχαιότητα κυβερνά τη ζωή μας

Πολλές φορές, όταν παρατηρούμε ασυνήθιστα γεγονότα στην καθημερινότητα μας τείνουμε να τα αποδίδουμε σε εξίσου ασυνήθιστες και εξωπραγματικές αιτίες. Θα πρέπει όμως να έχουμε κατά νου ότι μια οποιαδήποτε κατάσταση (ασυνήθιστη ή όχι) δεν έχει απαραίτητα κάποια συγκεκριμένη αιτία. Τα περισσότερα πράγματα στη ζωή και την καθημερινότητα μας βρίσκονται κάτω από τη πανίσχυρη χαώδη επίδραση της τυχαιότητας, η οποία αποτελεί τη θεμελιώδη δύναμη που ελέγχει τη φυσική πραγματικότητα. Μάλιστα, όπως αναφέρει και o φυσικός Leonard Mlodinow στο βιβλίο του “Τα βήματα του μεθυσμένου”: «Ο ανθρώπινος νους είναι έτσι φτιαγμένος ώστε να εντοπίζει για κάθε γεγονός μια ορισμένη αιτία και για τον λόγο αυτό δυσκολεύεται να αποδεχθεί την επιρροή άσχετων ή τυχαίων παραγόντων. Άρα, το πρώτο βήμα είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι μερικές φορές η επιτυχία ή η αποτυχία δεν είναι αποτέλεσμα μεγάλης επιδεξιότητας η μεγάλης ανικανότητας αλλά, όπως έγραψε ο οικονομολόγος Άρμεν Άλσιαν, “συμπτωματικών συνθηκών”».

Το ξυράφι του Occam

Το ξυράφι του Occam αποτελεί μια αρχή επίλυσης προβλημάτων η οποία παραφράζεται και ως “η πιο απλή εξήγηση είναι και η πιο πιθανή”. Υπάρχουν αμέτρητες εξηγήσεις που μπορούμε να σκεφτούμε για οποιοδήποτε φαινόμενο. Ωστόσο, οι πιο απλές εξηγήσεις έχουν λιγότερες παραμέτρους και έτσι είναι ευκολότερα διαψεύσιμες, δηλαδή μας δίνουν την ικανότητα να ελέγξουμε το αν αληθεύουν ή όχι. Παράλληλα, όσο πιο πολύπλοκη είναι μια εξήγηση τόσο περισσότερες παράμετροι θα πρέπει να είναι αληθείς για να αληθεύει η υπόθεση, πράγμα το οποίο μειώνει την πιθανότητα η εξήγηση να είναι αληθής, χωρίς ωστόσο να την εκμηδενίζει, καθώς είναι πιο πιθανό κάποια παράμετρος να μην είναι ιδανική για να οδηγήσει στο φαινόμενο που προσπαθούμε να εξηγήσουμε.

Τι είναι τα επιστημονικά περιοδικά

Η σύγχρονη επιστήμη ως γνωστόν βασίζεται στην αδιάκοπη ανανέωση των γνώσεων της μέσα από συνεχή έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύονται συνεχώς σε επιστημονικά περιοδικά. Πιο συγκεκριμένα, ένα επιστημονικό περιοδικό δημοσιεύει ανά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα (κατά κύριο λόγο εβδομαδιαία ή μηνιαία) μια συλλογή επιστημονικών άρθρων πάνω σε ένα ή περισσότερα επιστημονικά πεδία ανάλογα με το περιοδικό. Η διαδικασία επιλογής των άρθρων που θα δημοσιευτούν δεν είναι τυχαία, καθώς υπάρχει διαλογή και αξιολόγηση της ορθότητας των λεγομένων κάθε άρθρου προτού δοθεί έγκριση για δημοσίευση. Η αξιολόγηση αυτή περιλαμβάνει την ενδελεχή εξέταση της ορθότητας του περιεχομένου των εν λόγω υποψηφίων άρθρων από ανεξάρτητους επιστημονικά καταξιωμένους αξιολογητές με εξειδίκευση ως προς τη θεματολογία που πραγματεύεται το άρθρο. Από τον μεγάλο αριθμό που δέχεται ένα επιστημονικό περιοδικό, δημοσιεύεται εν τέλει ένα μικρό μόνο μέρος, γεγονός που εξασφαλίζει ότι τα άρθρα που θα δημοσιευτούν θα έχουν τη μέγιστη δυνατή ποιότητα. Παρόλα αυτά, επειδή πάντα μπορεί να συμβούν λάθη κατά τη διάρκεια της αξιολογησης ή ορισμένα δεδομένα να ανατραπούν από μεταγενέστερη έρευνα αν κάποιο άρθρο αργότερα αποδειχθεί ότι δεν είναι πλέον επιστημονικά ορθό τότε η επιστημονική κοινότητα γνωστοποιεί το εν λόγω γεγονός και το άρθρο μπορεί να τεθεί σε διαδικασία απόσυρσης.

Η ομοφωνία της επιστημονικής κοινότητας και η ικανότητα της επιστήμης να αυτοδιορθώνεται

Είναι γνωστό ότι πολλές φορές η επιστημονική κοινότητα αλλάζει στάση απέναντι σε διάφορα θέματα, ενώ άλλες φορές κάποιος διακεκριμένος επιστήμονας εκφράζει κάποια άποψη διαφορετική από την πλειοψηφία των συναδέλφων του, βρίσκοντας μεγάλη απήχηση και κλονίζοντας την εμπιστοσύνη του κοινού προς τους επιστήμονες. Είναι βασικό να κατανοήσουμε πως όσο περνάνε τα χρόνια η υπολογιστική ισχύς, η τεχνολογία και η επιστημονική γνώση εξελίσσονται. Επομένως, έχουμε πλέον την δυνατότητα να εξετάσουμε ζητήματα με νέα καλύτερα εργαλεία και από νέες οπτικές, σε σύγκριση παραδείγματος χάρη με το 1970. Η επιστήμη δεν είναι δογματική. Όταν νέα δεδομένα δείχνουν ότι η μέχρι τώρα ερμηνεία για κάποιο φαινόμενο δεν ισχύει, τότε οι επιστήμονες αναθεωρούν τις απόψεις τους με βάση τα νέα δεδομένα. Έτσι, η επιστήμη έχει την ικανότητα να αυτοδιορθώνεται. Από την άλλη μεριά, είναι εύλογο το ότι πάντα θα υπάρχουν κάποιοι επιστήμονες που θα διαφωνούν με την πλειοψηφία των συναδέλφων τους. Η διαφωνία αυτή γεννά ερωτήματα που προωθούν περαιτέρω έρευνα. Ωστόσο, η γνώμη συγκεκριμένων διακεκριμένων ή μη επιστημόνων δεν καθορίζει την επιστημονική ομοφωνία ούτε την καταρρίπτει. Η ομοφωνία των επιστημόνων καθορίζεται από τα πορίσματα του συνόλου των επιστημονικών δημοσιεύσεων, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα εργαλεία, πρόσφατες μελέτες και νέα γνώση που έχει προστεθεί. Έτσι, παρότι παλαιότερες ερευνητικές δημοσιεύσεις που υποστηρίζουν άλλες ερμηνείες παραμένουν στην βιβλιογραφία, η επιστημονική ομοφωνία μπορεί να αλλάζει, δίνοντας φαινομενικά την αντίληψη του διχασμού της επιστημονικής κοινότητας, χωρίς ωστόσο αυτό να ισχύει.

Αρχοντίδης Θέμης (Φοιτητής Βιολογίας), Ξυδάκης Γεώργιος (Φοιτητής Βιολογίας), Σκάρλου Ελπίδα (Φοιτήτρια Βιολογίας) και Τζιβράς Γεράσιμος (Φοιτητής Βιολογίας)

https://pseudoscience-observatory.blogspot.com/2021/03/blog-post_31.html

ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ