2021-10-31 17:47:38
Ο αστροφυσικός Νταβίντ ΕλμπάζΦΩΤ.: ΜΑΡΙΟΣ ΒΑΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ
«Οταν μιλάμε για το Σύμπαν, μιλάμε και για τον εαυτό μας»
Νόρα Ράλλη
Μερικές φορές υποκύπτουμε στον πειρασμό να αναγάγουμε τον κόσμο σε ένα απλοποιημένο όραμα, ένα αναγωγικό Παράδειγμα, καταλήγοντας σε ψευδαισθήσεις.
Ισως να το πήρα και προσωπικά. Ισως να ξύπνησαν μέσα μου οι πανεπιστημιακές σπουδές στην Αστροφυσική. Ισως να μου ήρθε και απροσδόκητα. Οπως και να ’χει, σαν μου το είπε, άρχισα να χοροπηδάω πάνω κάτω απ’ τη χαρά μου, στην κυριολεξία.
«Μα θα βρούμε στ’ αλήθεια τις απαρχές των πάντων; Θα δούμε εκείνη τη στιγμή που δημιουργήθηκε το πρώτο φως; Και τι θα γίνει με τις θρησκείες; Λέτε να οδηγήσει σε έναν ακόμη πόλεμο;» – πληθώρα ερωτήσεων. Και όλα αυτά, επειδή απλά παρατήρησα μια μικρή καρφίτσα, η οποία έμοιαζε με κυψέλη μελισσών, που φορούσε, μάλιστα, στο εσωτερικό του γιακά του και ρώτησα «Τι είναι αυτό;».
Ο Νταβίντ Ελμπάζ είναι σπουδαίος και βραβευμένος για το επιστημονικό έργο του Γάλλος Αστροφυσικός, με ειδίκευση στον σχηματισμό και την εξέλιξη των γαλαξιών. Είναι διευθυντής Ερευνών στο Τμήμα Αστροφυσικής της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και Εναλλακτικών Μορφών Ενέργειας (CEA) της Γαλλίας και επιστημονικός σύμβουλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος. Ασχολείται επίσης ενεργά με την εκλαΐκευση της επιστήμης.
Πέρα από αυτά, είναι ένας πολύ φιλικός και εξαιρετικά προσγειωμένος (αν και αστροφυσικός) επιστήμων. Ο ίδιος βρέθηκε στην Ελλάδα πριν από λίγες ημέρες, καθώς το βιβλίο του «Αναζητώντας το Αόρατο Σύμπαν» κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ). Για το θέμα, έδωσε και σχετική διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο.
Είχαμε συνομιλήσει διαδικτυακά για το βιβλίο, ωστόσο συναντηθήκαμε και από κοντά στις ΠΕΚ – έτσι, για τη χαρά της γνωριμίας. Εκεί είναι που είδα την καρφίτσα. Εκεί ήταν που, ενώ είχαμε κάνει ήδη τη συνέντευξη, αυτή ξαναέγινε, καθώς διαπίστωσα πως ένας ακόμη Δαβίδ πρόκειται να εμφανίσει μπροστά μας έναν καινούργιο (θαυμαστό) κόσμο!
● Τι είναι αυτή η καρφίτσα κ. Ελμπάζ;
Είναι κάτι για το οποίο είμαι εξαιρετικά χαρούμενος. Πρόκειται για το διαστημικό τηλεσκόπιο Τζέιμς Γουέμπ (JWST στα αγγλικά, γνωστό και ως Διαστημικό Τηλεσκόπιο Νέας Γενιάς), το οποίο πρόκειται να εκτοξευτεί σε λίγες μόλις εβδομάδες, στις 18 Δεκεμβρίου. Αν το Χαμπλ περιφέρεται σε ύψος 559 χλμ. πάνω από τη Γη, το JWST θα φτάσει τα 1,5 εκατ. χιλιόμετρα μακριά!
Πρόκειται για ένα τεράστιο και πανάκριβο πρότζεκτ (κόστισε 10 δισ. στη ΝΑΣΑ και ετοιμάζεται τα τελευταία 25 χρόνια!). Ωστόσο, ευρωπαϊκός πύραυλος θα τον στείλει στο διάστημα, οπότε υπάρχει έντονα και η συμβολή ευρωπαϊκών χωρών σε αυτό. Αν όλα πάνε καλά, σαν ανοίξει, θα πάρει το σχήμα της κυψέλης που βλέπετε. Αν πάλι όχι... 10 δισ. θα έχουν πάει χαράμι... Αν όμως όλα πάνε καλά, θα είμαστε σε θέση να «δούμε» πραγματικά τις απαρχές. Και όλα αυτά ήδη στους πρώτους έξι μήνες και μετά επίσης σχετικά γρήγορα.
● Τις απαρχές; (εδώ ήδη αρχίζω να χοροπηδάω!)
Ολων. Και του Κόσμου και της ζωής. Θα «δούμε» τον σχηματισμό των πρώτων γαλαξιών, θα μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τον σχηματισμό των αστέρων και των πλανητών, κάτι που συμπεριλαμβάνει και απευθείας απεικόνιση εξωπλανητών.
Θα μπορούμε να πούμε πώς ακριβώς δημιουργήθηκε η ζωή στη Γη, άρα και ο άνθρωπος. Αλλά θα μπορούμε να πούμε το ίδιο και για άλλους πλανήτες ● Μα, αν βρείτε κάτι τέτοιο, αν πραγματικά βρείτε σημεία ζωής ή δημιουργίας αυτής αλλού, τότε θα γίνει τι; Θα καταργηθούν, ας πούμε, οι θρησκείες; Μπορεί να γίνει και πόλεμος.
Θα είναι σίγουρα ενδιαφέρον να δούμε ποια θα είναι η αντίδραση του πάπα, για παράδειγμα. Τι θα πει; Πώς αυτά τα όντα έγιναν; Πότε; Πριν από τον Θεό; Εχουν ψυχή; Δεν έχουν; Και αν έχουν, πώς μπορούν να τη σώσουν;...
Η αλήθεια είναι πως με το νέο αυτό τηλεσκόπιο θα μάθουμε πάρα πολλά και σημαντικά στοιχεία για τις απαρχές όπως είπαμε· θα «δούμε» αυτό που ονομάζουμε «αόρατο Σύμπαν». Και κοσμολογικά ευελπιστώ πως θα δοθούν απαντήσεις. Θα δούμε ακόμη και τη στιγμή της δημιουργίας του πρώτου φωτός, καθώς μετά τη Μεγάλη Εκρηξη ακολούθησε μια μεγάλη περίοδος σκότους.
● Ολα αυτά είναι εξαιρετικά σημαντικά και σίγουρα αυτό που ονομάζουμε «game changers». Ωστόσο, προσώρας έστω, είμαστε σε αυτή τη Γη, με συγκεκριμένα προβλήματα και συγκεκριμένες συμπεριφορές. Πολυεκατομμυριούχοι αυτού του κόσμου επενδύουν σε ταξίδια στον Αρη και στην «κατάκτηση του Διαστήματος», την ίδια στιγμή που αφενός η επέλαση του πλανήτη από τον άνθρωπο οδηγείται στον μέγιστο, ίσως μη αντιστρέψιμο βαθμό και αφετέρου οι ταξικές διακρίσεις αυξάνονται όπως και οι ελλείψεις βασικών αγαθών. Επιστρέφουμε λοιπόν στο ερώτημα σε σχέση με την Αστροφυσική και την ανθρωπόκαινο εποχή: Τι μπορούμε να μάθουμε από τον Κόσμο ώστε να είμαστε ικανοί να είμαστε τμήμα αυτού;
Ενας φίλος επιστήμονας είχε γνωρίσει έναν σαμάνο στον Αμαζόνιο και τον κάλεσε στο Παρίσι. Μόλις είδε την πόλη και τη ζωή, του είπε: «Είμαι θεραπευτής, αλλά απορώ πώς εσείς είστε ακόμη ζωντανοί ενώ ζείτε με αυτόν τον τρόπο! Πρέπει να είστε πραγματικά οι μεγαλύτεροι μάγοι!» Βλέπετε ο ίδιος δεν μπορούσε να πιστέψει πώς επιβιώνουμε ζώντας έτσι, απέναντι σε μας, και στους άλλους και στον πλανήτη. Θυμάμαι επίσης τον σπουδαίο Ελβετό αστρονόμο Fritz Zwicky, που μελέτησε τη «σκοτεινή ύλη», να αποκαλεί τους ανθρώπους «σφαιρικούς μπάσταρδους». Και η ερώτηση ήταν: «Γιατί σφαιρικοί;»
Απάντησε πως «είμαστε έτσι γιατί από όποια γωνία και αν μας παρατηρήσεις, μπάσταρδοι παραμένουμε» (σ.σ. γελάει). Κατ’ εμέ, κανείς από τους δύο δεν έχει άδικο. Και πράγματι το ερώτημα που τίθεται είναι εξαιρετικά ουσιαστικό: με αυτό καταπιάνομαι και στο νέο βιβλίο μου, που κυκλοφορεί στη Γαλλία στις 27 Οκτωβρίου. Αυτή τη στιγμή βιώνουμε μια περίεργη σύμπτωση που θυμίζει αυτές που μας οδήγησαν στο να αλλάξουμε τα Παραδείγματά μας για το Σύμπαν. Αντιμετωπίζουμε παγκόσμια προβλήματα που απαιτούν δράση σε κλίμακα που υπερβαίνει αυτήν των επιμέρους χωρών: πανδημίες, υπερθέρμανση του πλανήτη (για μένα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα), μείωση της βιοποικιλότητας, εξάντληση των φυσικών πόρων. Μόνο η δράση, σε παγκόσμια κλίμακα όμως, θα μας επιτρέψει να προχωρήσουμε.
Αυτή η αναγκαία κοινή δράση συμβαίνει με μια ενδιαφέρουσα στιγμή: έχει υπολογιστεί πως ο παγκόσμιος πληθυσμός θα σταθεροποιηθεί έως το 2050 σε περίπου 10 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Και είναι ακριβώς όταν ένα ζωντανό ον φτάνει στο σταθερό μέγεθος ενός ενήλικου, που μπορεί να αναμένεται να γίνει υπεύθυνο.
● Δηλαδή;
Τι εννοώ: ένα παιδί το θεωρούμε υπεύθυνο μόλις ενηλικιωθεί. Μόλις φτάσει δηλαδή σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Το ίδιο θεωρώ θα συμβεί και με την ανθρωπότητα. Μόλις σταθεροποιηθεί, θα αρχίζει η ενηλικίωσή της. Αρα, θα έχει έρθει η στιγμή που θα πρέπει να αλλάξει το πρότυπό της: πρότυπο ζωής, σκέψης, κατανάλωσης, δράσης. Οι ειδικοί λένε ότι το σύστημά μας έχει φτάσει στα όριά του. Ταυτόχρονα, πρώτη φορά έχουμε ένα μέσο στιγμιαίας επικοινωνίας σε παγκόσμια κλίμακα: το Διαδίκτυο (με τα καλά και τα κακά του).
Ο συνδυασμός αυτών των τριών γεγονότων –παγκόσμια προβλήματα, μετάβαση στη σταθεροποίηση του πληθυσμού και συνεπώς στην ενηλικίωση της ανθρωπότητας, και ένα παγκόσμιο μέσο επικοινωνίας– είναι μια σύμπτωση που λέει πολλά και υποδηλώνει ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια απαραίτητη αλλαγή Παραδείγματος. Ακριβώς όπως συμβαίνει και στην επιστήμη, τώρα θα πρέπει να γίνει και στην κοινωνία! Αυτό που μας διδάσκει η Αστροφυσική είναι ότι η ιδέα ενός αιώνιου κόσμου, που αντιστέκεται στον χρόνο χωρίς να προσαρμοστεί, δεν υπάρχει.
Το Σύμπαν δεν ήταν ποτέ το ίδιο. Το ίδιο πρέπει να κάνουμε και εμείς. Δεν υπάρχει Πλανήτης Β, ή τουλάχιστον δεν προβλέπουμε στο άμεσο μέλλον ότι θα έχουμε τα μέσα να διανύσουμε τόσο μεγάλες αποστάσεις. Επομένως, η λύση είναι να προσαρμοστούμε εδώ και τώρα... Αφού, λοιπόν, αυτό που συμβαίνει σε επιστήμη και κοινωνία είναι παράλληλο, αυτό σημαίνει πως, όταν μιλάμε για το Σύμπαν, μιλάμε και για τον εαυτό μας.
● Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου σας «Αναζητώντας το Αόρατο Σύμπαν» πραγματεύεστε πέντε ψευδαισθήσεις. Πόσο μας εμποδίζουν οι παγιωμένες αντιλήψεις να αναπτύξουμε διαφορετικές οπτικές, άρα να οδηγηθούμε και στην αλλαγή Κοινωνικού Παραδείγματος; Πόσο ψευδαισθητική είναι, ας πούμε, η «θεωρία» της επίπεδης Γης, που, 400 χρόνια μετά τον Γαλιλαίο, εξακολουθεί να θεωρείται σωστή από μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού;
Χρειαζόμαστε ένα Παράδειγμα για να κατανοήσουμε το Σύμπαν. Είναι χάρη σε αυτό που μπορούμε να καταλάβουμε τόσα πολλά από τα λίγα σωματίδια φωτός που συλλέγουμε με τα τηλεσκόπιά μας – αν και τώρα περιμένουμε πολύ περισσότερα με το νέο αυτό τηλεσκόπιο. Ωστόσο, χωρίς αυτό το Παράδειγμα, θα βλέπαμε μόνο μερικές κόκκινες και μπλε κηλίδες: χάρη σε αυτό σταθμίζουμε το Σύμπαν, μελετάμε την ιστορία του, επιστρέφουμε στην καταγωγή μας. Αλλά ένα Παράδειγμα προσφέρει μια περιορισμένη οπτική της πραγματικότητας, και όταν φτάσει στα όριά της, πρέπει να την αλλάξουμε. Διαφορετικά, κινδυνεύουμε να υποκύψουμε στις ψευδαισθήσεις που αναπόφευκτα αυτή θα γεννήσει.
Το Παράδειγμα της παγκόσμιας βαρύτητας του Νεύτωνα κατέστησε δυνατή την κατανόηση πολλών πραγμάτων για το Σύμπαν, αλλά οδήγησε επίσης τον Ουρμπέν Λεβεριέ να ανακαλύψει τον πλανήτη Ποσειδώνα, να εφεύρει δηλαδή έναν πλανήτη που δεν υπήρχε. Τον ονόμασε Ποσειδώνα και τον είδε πιο κοντά στον Ηλιο από τον Ερμή. Ηταν θύμα αυτού που αποκαλώ «ψευδαίσθηση δεύτερου είδους», μια ψευδαίσθηση που δημιουργήθηκε από ένα Παράδειγμα που είχε φτάσει στα όριά του. Ηταν απαραίτητο να αλλάξουμε το Παράδειγμα για να μη ζούμε στην ψευδαίσθηση, και αυτή η αλλαγή συνίστατο στο να δηλώσουμε ότι ο χώρος ήταν ελαστικός! Ηταν ο Αϊνστάιν που έκανε αυτή την ανησυχητική ανακάλυψη. Επομένως, ένα Παράδειγμα είναι απαραίτητο, αλλά μέσα σε ένα περιορισμένο πλαίσιο.
Το ίδιο συμβαίνει και στη ζωή μας: μερικές φορές υποκύπτουμε στον πειρασμό να αναγάγουμε τον κόσμο σε ένα απλοποιημένο όραμα, ένα αναγωγικό παράδειγμα, καταλήγοντας σε ψευδαισθήσεις. Η επίπεδη γη είναι μία από αυτές τις ξεπερασμένες ιδέες που επανέρχονται στο προσκήνιο μεταξύ όσων αρνούνται να προσχωρήσουν σε ένα επίσημο Παράδειγμα. Και που, αντί να προτείνουν ένα άνοιγμα, δεν συνειδητοποιούν ότι κλείνονται στη χειρότερη πνευματική φυλακή: τη βεβαιότητα.
● Η σκοτεινή ύλη, η σκοτεινή ενέργεια και οι μαύρες τρύπες, έννοιες που αποτελούν βασικούς άξονες στο βιβλίο σας, μπορούν να «ιδωθούν» κατ’ αναλογία με τη θεωρία του ασυνείδητου του Φρόιντ για τον ανθρώπινο ψυχισμό. Χρησιμοποιείτε άλλωστε τον όρο του για τη «ναρκισσιστική ψευδαίσθηση». Πού μπορούν να μας οδηγήσουν τέτοιες αναλογίες και αντιστοιχίσεις;
Αυτές οι αναλογίες μάς επαναφέρουν σε μια μορφή ταπεινοφροσύνης. Οταν ένας της Θεωρίας Χορδών ερωτάται για τον κύριο λόγο για τον οποίο πιστεύει ότι η θεωρία είναι σωστή, δεν μιλά για την επικύρωσή της από την παρατήρηση, αλλά λέει ότι συμβαίνει επειδή η θεωρία είναι όμορφη, πολύ όμορφη, για να μην είναι αληθινή.
Η ομορφιά της δημιουργίας μας μας γοητεύει, είναι μια μορφή ναρκισσισμού που θα μπορούσε να μας εμποδίσει να περάσουμε μέσα απ’ τον καθρέφτη. Σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι μια παρατήρηση που κάνουν όλο και περισσότεροι θεωρητικοί μετά τις αλλεπάλληλες αποτυχίες αυτής της θεωρίας. Μπορεί κάποτε να επικυρωθεί, αλλά η υπερσυστηματική υποστήριξή της, η οποία έχει περιορίσει σε μεγάλο βαθμό άλλες προσεγγίσεις, μπορεί να οφείλεται σε μια μορφή ναρκισσισμού.
Αυτή είναι μια εκδήλωση της ναρκισσιστικής ψευδαίσθησης, αλλά υπάρχουν κι άλλες. Δεν είναι εκπληκτικό που περιγράφουμε την ιστορία του σύμπαντος με αυτόν τον τρόπο: γεννήθηκε, μεγάλωσε, πέρασε μια φάση πλήρους ζωτικότητας, μετά εξαντλήθηκε και τώρα η ζωτικότητά του μειώνεται σταθερά, σχηματίζει όλο και λιγότερα αστέρια και τείνει προς έναν ψυχρό θάνατο; Μπορεί να νομίζετε ότι πρόκειται για άνθρωπο, αλλά μιλάμε για το τυπικό σενάριο της ιστορίας του Σύμπαντος.
Η ναρκισσιστική ψευδαίσθηση αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι η αναπαράσταση του Σύμπαντος μιλάει επίσης για τον εαυτό μας, τον πολιτισμό μας. Τι να σκεφτόμαστε για ένα σκοτεινό Σύμπαν, που αποτελείται από άγνωστα συστατικά, για ένα Σύμπαν που παρουσιάζεται ως καταδικασμένο σε ψυχρό θάνατο, σε μια εποχή που υπάρχουν όλο και περισσότερες εικασίες για την κατάρρευση του πολιτισμού μας;
Τι κι αν ήταν μάλλον μια μετάβαση, το τέλος ενός κόσμου και όχι το τέλος του κόσμου! Και πάλι, ξέρατε ότι δεν έχουμε φύγει ποτέ από το κέντρο του κόσμου; Στη σύγχρονη κοσμολογία, ο χάρτης του σύμπαντος, η κοσμογραφία, περιορίζεται στο κοσμικό μικροκυματικό υπόβαθρο, μια σφαίρα που μας περιβάλλει και έχει κέντρο πάνω μας!
● Και μία τελευταία ερώτηση: Εχετε ποτέ κάνει καμία ευχή σαν «πέφτει ένα αστέρι»;
Φυσικά! Υπάρχει τόσο πολύ μυστήριο στον κόσμο, που θα ήταν ανόητο να μην κάνουμε ευχές. Θυμάμαι τη μέρα που περπατούσα σε μια παραλία τη νύχτα, κοιτώντας τα αστέρια. Ακουγα τα κύματα να φτάνουν στην παραλία, σημαδεύοντας με μια εντυπωσιακή αντίθεση τη διαφορά ανάμεσα στον κόσμο από κάτω –σκοτεινό αλλά ζωντανό, θορυβώδη, που αλλάζει– και στον κόσμο από πάνω – σιωπηλό, αδρανή, προφανώς αμετάβλητο.
Το βλέμμα μου πέρασε από τη θάλασσα στον ουρανό, όταν ξαφνικά είχα την εντύπωση ότι είδα τρία αστέρια να κινούνται μαζί, σαν να είχαν ξεφύγει από την ουράνια σφαίρα. Είχα την αίσθηση πως ο ουρανός με κοιτούσε, διασκεδάζοντας με τη δυσπιστία μου. Τότε ευχήθηκα να μου μιλούσε ο ουρανός, να αρχίσουν να κινούνται τα αστέρια, να κατεβαίνουν από ψηλά και να σπάζουν το αδιάβατο φράγμα ανάμεσα στην κορυφή και το κάτω μέρος.
Εκανα μια ευχή για επαφή με τη ζωή πέρα από τη Γη, με τον κόσμο πέρα από την επιφάνεια του ουρανού (ίσως αυτή πραγματοποιηθεί με το νέο αυτό τηλεσκόπιο. Λες;). Μια ανοιχτή πόρτα στο άγνωστο· αυτό ευχήθηκα. Αλλά ένα καλοπροαίρετο άγνωστο, κάτι το ευχάριστο για όλους!
https://www.efsyn.gr/nisides/316866_otan-milame-gia-sympan-milame-kai-gia-ton-eayto-mas
«Οταν μιλάμε για το Σύμπαν, μιλάμε και για τον εαυτό μας»
Νόρα Ράλλη
Μερικές φορές υποκύπτουμε στον πειρασμό να αναγάγουμε τον κόσμο σε ένα απλοποιημένο όραμα, ένα αναγωγικό Παράδειγμα, καταλήγοντας σε ψευδαισθήσεις.
Ισως να το πήρα και προσωπικά. Ισως να ξύπνησαν μέσα μου οι πανεπιστημιακές σπουδές στην Αστροφυσική. Ισως να μου ήρθε και απροσδόκητα. Οπως και να ’χει, σαν μου το είπε, άρχισα να χοροπηδάω πάνω κάτω απ’ τη χαρά μου, στην κυριολεξία.
«Μα θα βρούμε στ’ αλήθεια τις απαρχές των πάντων; Θα δούμε εκείνη τη στιγμή που δημιουργήθηκε το πρώτο φως; Και τι θα γίνει με τις θρησκείες; Λέτε να οδηγήσει σε έναν ακόμη πόλεμο;» – πληθώρα ερωτήσεων. Και όλα αυτά, επειδή απλά παρατήρησα μια μικρή καρφίτσα, η οποία έμοιαζε με κυψέλη μελισσών, που φορούσε, μάλιστα, στο εσωτερικό του γιακά του και ρώτησα «Τι είναι αυτό;».
Ο Νταβίντ Ελμπάζ είναι σπουδαίος και βραβευμένος για το επιστημονικό έργο του Γάλλος Αστροφυσικός, με ειδίκευση στον σχηματισμό και την εξέλιξη των γαλαξιών. Είναι διευθυντής Ερευνών στο Τμήμα Αστροφυσικής της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και Εναλλακτικών Μορφών Ενέργειας (CEA) της Γαλλίας και επιστημονικός σύμβουλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος. Ασχολείται επίσης ενεργά με την εκλαΐκευση της επιστήμης.
Πέρα από αυτά, είναι ένας πολύ φιλικός και εξαιρετικά προσγειωμένος (αν και αστροφυσικός) επιστήμων. Ο ίδιος βρέθηκε στην Ελλάδα πριν από λίγες ημέρες, καθώς το βιβλίο του «Αναζητώντας το Αόρατο Σύμπαν» κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ). Για το θέμα, έδωσε και σχετική διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο.
Είχαμε συνομιλήσει διαδικτυακά για το βιβλίο, ωστόσο συναντηθήκαμε και από κοντά στις ΠΕΚ – έτσι, για τη χαρά της γνωριμίας. Εκεί είναι που είδα την καρφίτσα. Εκεί ήταν που, ενώ είχαμε κάνει ήδη τη συνέντευξη, αυτή ξαναέγινε, καθώς διαπίστωσα πως ένας ακόμη Δαβίδ πρόκειται να εμφανίσει μπροστά μας έναν καινούργιο (θαυμαστό) κόσμο!
● Τι είναι αυτή η καρφίτσα κ. Ελμπάζ;
Είναι κάτι για το οποίο είμαι εξαιρετικά χαρούμενος. Πρόκειται για το διαστημικό τηλεσκόπιο Τζέιμς Γουέμπ (JWST στα αγγλικά, γνωστό και ως Διαστημικό Τηλεσκόπιο Νέας Γενιάς), το οποίο πρόκειται να εκτοξευτεί σε λίγες μόλις εβδομάδες, στις 18 Δεκεμβρίου. Αν το Χαμπλ περιφέρεται σε ύψος 559 χλμ. πάνω από τη Γη, το JWST θα φτάσει τα 1,5 εκατ. χιλιόμετρα μακριά!
Πρόκειται για ένα τεράστιο και πανάκριβο πρότζεκτ (κόστισε 10 δισ. στη ΝΑΣΑ και ετοιμάζεται τα τελευταία 25 χρόνια!). Ωστόσο, ευρωπαϊκός πύραυλος θα τον στείλει στο διάστημα, οπότε υπάρχει έντονα και η συμβολή ευρωπαϊκών χωρών σε αυτό. Αν όλα πάνε καλά, σαν ανοίξει, θα πάρει το σχήμα της κυψέλης που βλέπετε. Αν πάλι όχι... 10 δισ. θα έχουν πάει χαράμι... Αν όμως όλα πάνε καλά, θα είμαστε σε θέση να «δούμε» πραγματικά τις απαρχές. Και όλα αυτά ήδη στους πρώτους έξι μήνες και μετά επίσης σχετικά γρήγορα.
● Τις απαρχές; (εδώ ήδη αρχίζω να χοροπηδάω!)
Ολων. Και του Κόσμου και της ζωής. Θα «δούμε» τον σχηματισμό των πρώτων γαλαξιών, θα μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τον σχηματισμό των αστέρων και των πλανητών, κάτι που συμπεριλαμβάνει και απευθείας απεικόνιση εξωπλανητών.
Θα μπορούμε να πούμε πώς ακριβώς δημιουργήθηκε η ζωή στη Γη, άρα και ο άνθρωπος. Αλλά θα μπορούμε να πούμε το ίδιο και για άλλους πλανήτες ● Μα, αν βρείτε κάτι τέτοιο, αν πραγματικά βρείτε σημεία ζωής ή δημιουργίας αυτής αλλού, τότε θα γίνει τι; Θα καταργηθούν, ας πούμε, οι θρησκείες; Μπορεί να γίνει και πόλεμος.
Θα είναι σίγουρα ενδιαφέρον να δούμε ποια θα είναι η αντίδραση του πάπα, για παράδειγμα. Τι θα πει; Πώς αυτά τα όντα έγιναν; Πότε; Πριν από τον Θεό; Εχουν ψυχή; Δεν έχουν; Και αν έχουν, πώς μπορούν να τη σώσουν;...
Η αλήθεια είναι πως με το νέο αυτό τηλεσκόπιο θα μάθουμε πάρα πολλά και σημαντικά στοιχεία για τις απαρχές όπως είπαμε· θα «δούμε» αυτό που ονομάζουμε «αόρατο Σύμπαν». Και κοσμολογικά ευελπιστώ πως θα δοθούν απαντήσεις. Θα δούμε ακόμη και τη στιγμή της δημιουργίας του πρώτου φωτός, καθώς μετά τη Μεγάλη Εκρηξη ακολούθησε μια μεγάλη περίοδος σκότους.
● Ολα αυτά είναι εξαιρετικά σημαντικά και σίγουρα αυτό που ονομάζουμε «game changers». Ωστόσο, προσώρας έστω, είμαστε σε αυτή τη Γη, με συγκεκριμένα προβλήματα και συγκεκριμένες συμπεριφορές. Πολυεκατομμυριούχοι αυτού του κόσμου επενδύουν σε ταξίδια στον Αρη και στην «κατάκτηση του Διαστήματος», την ίδια στιγμή που αφενός η επέλαση του πλανήτη από τον άνθρωπο οδηγείται στον μέγιστο, ίσως μη αντιστρέψιμο βαθμό και αφετέρου οι ταξικές διακρίσεις αυξάνονται όπως και οι ελλείψεις βασικών αγαθών. Επιστρέφουμε λοιπόν στο ερώτημα σε σχέση με την Αστροφυσική και την ανθρωπόκαινο εποχή: Τι μπορούμε να μάθουμε από τον Κόσμο ώστε να είμαστε ικανοί να είμαστε τμήμα αυτού;
Ενας φίλος επιστήμονας είχε γνωρίσει έναν σαμάνο στον Αμαζόνιο και τον κάλεσε στο Παρίσι. Μόλις είδε την πόλη και τη ζωή, του είπε: «Είμαι θεραπευτής, αλλά απορώ πώς εσείς είστε ακόμη ζωντανοί ενώ ζείτε με αυτόν τον τρόπο! Πρέπει να είστε πραγματικά οι μεγαλύτεροι μάγοι!» Βλέπετε ο ίδιος δεν μπορούσε να πιστέψει πώς επιβιώνουμε ζώντας έτσι, απέναντι σε μας, και στους άλλους και στον πλανήτη. Θυμάμαι επίσης τον σπουδαίο Ελβετό αστρονόμο Fritz Zwicky, που μελέτησε τη «σκοτεινή ύλη», να αποκαλεί τους ανθρώπους «σφαιρικούς μπάσταρδους». Και η ερώτηση ήταν: «Γιατί σφαιρικοί;»
Απάντησε πως «είμαστε έτσι γιατί από όποια γωνία και αν μας παρατηρήσεις, μπάσταρδοι παραμένουμε» (σ.σ. γελάει). Κατ’ εμέ, κανείς από τους δύο δεν έχει άδικο. Και πράγματι το ερώτημα που τίθεται είναι εξαιρετικά ουσιαστικό: με αυτό καταπιάνομαι και στο νέο βιβλίο μου, που κυκλοφορεί στη Γαλλία στις 27 Οκτωβρίου. Αυτή τη στιγμή βιώνουμε μια περίεργη σύμπτωση που θυμίζει αυτές που μας οδήγησαν στο να αλλάξουμε τα Παραδείγματά μας για το Σύμπαν. Αντιμετωπίζουμε παγκόσμια προβλήματα που απαιτούν δράση σε κλίμακα που υπερβαίνει αυτήν των επιμέρους χωρών: πανδημίες, υπερθέρμανση του πλανήτη (για μένα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα), μείωση της βιοποικιλότητας, εξάντληση των φυσικών πόρων. Μόνο η δράση, σε παγκόσμια κλίμακα όμως, θα μας επιτρέψει να προχωρήσουμε.
Αυτή η αναγκαία κοινή δράση συμβαίνει με μια ενδιαφέρουσα στιγμή: έχει υπολογιστεί πως ο παγκόσμιος πληθυσμός θα σταθεροποιηθεί έως το 2050 σε περίπου 10 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Και είναι ακριβώς όταν ένα ζωντανό ον φτάνει στο σταθερό μέγεθος ενός ενήλικου, που μπορεί να αναμένεται να γίνει υπεύθυνο.
● Δηλαδή;
Τι εννοώ: ένα παιδί το θεωρούμε υπεύθυνο μόλις ενηλικιωθεί. Μόλις φτάσει δηλαδή σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Το ίδιο θεωρώ θα συμβεί και με την ανθρωπότητα. Μόλις σταθεροποιηθεί, θα αρχίζει η ενηλικίωσή της. Αρα, θα έχει έρθει η στιγμή που θα πρέπει να αλλάξει το πρότυπό της: πρότυπο ζωής, σκέψης, κατανάλωσης, δράσης. Οι ειδικοί λένε ότι το σύστημά μας έχει φτάσει στα όριά του. Ταυτόχρονα, πρώτη φορά έχουμε ένα μέσο στιγμιαίας επικοινωνίας σε παγκόσμια κλίμακα: το Διαδίκτυο (με τα καλά και τα κακά του).
Ο συνδυασμός αυτών των τριών γεγονότων –παγκόσμια προβλήματα, μετάβαση στη σταθεροποίηση του πληθυσμού και συνεπώς στην ενηλικίωση της ανθρωπότητας, και ένα παγκόσμιο μέσο επικοινωνίας– είναι μια σύμπτωση που λέει πολλά και υποδηλώνει ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια απαραίτητη αλλαγή Παραδείγματος. Ακριβώς όπως συμβαίνει και στην επιστήμη, τώρα θα πρέπει να γίνει και στην κοινωνία! Αυτό που μας διδάσκει η Αστροφυσική είναι ότι η ιδέα ενός αιώνιου κόσμου, που αντιστέκεται στον χρόνο χωρίς να προσαρμοστεί, δεν υπάρχει.
Το Σύμπαν δεν ήταν ποτέ το ίδιο. Το ίδιο πρέπει να κάνουμε και εμείς. Δεν υπάρχει Πλανήτης Β, ή τουλάχιστον δεν προβλέπουμε στο άμεσο μέλλον ότι θα έχουμε τα μέσα να διανύσουμε τόσο μεγάλες αποστάσεις. Επομένως, η λύση είναι να προσαρμοστούμε εδώ και τώρα... Αφού, λοιπόν, αυτό που συμβαίνει σε επιστήμη και κοινωνία είναι παράλληλο, αυτό σημαίνει πως, όταν μιλάμε για το Σύμπαν, μιλάμε και για τον εαυτό μας.
● Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου σας «Αναζητώντας το Αόρατο Σύμπαν» πραγματεύεστε πέντε ψευδαισθήσεις. Πόσο μας εμποδίζουν οι παγιωμένες αντιλήψεις να αναπτύξουμε διαφορετικές οπτικές, άρα να οδηγηθούμε και στην αλλαγή Κοινωνικού Παραδείγματος; Πόσο ψευδαισθητική είναι, ας πούμε, η «θεωρία» της επίπεδης Γης, που, 400 χρόνια μετά τον Γαλιλαίο, εξακολουθεί να θεωρείται σωστή από μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού;
Χρειαζόμαστε ένα Παράδειγμα για να κατανοήσουμε το Σύμπαν. Είναι χάρη σε αυτό που μπορούμε να καταλάβουμε τόσα πολλά από τα λίγα σωματίδια φωτός που συλλέγουμε με τα τηλεσκόπιά μας – αν και τώρα περιμένουμε πολύ περισσότερα με το νέο αυτό τηλεσκόπιο. Ωστόσο, χωρίς αυτό το Παράδειγμα, θα βλέπαμε μόνο μερικές κόκκινες και μπλε κηλίδες: χάρη σε αυτό σταθμίζουμε το Σύμπαν, μελετάμε την ιστορία του, επιστρέφουμε στην καταγωγή μας. Αλλά ένα Παράδειγμα προσφέρει μια περιορισμένη οπτική της πραγματικότητας, και όταν φτάσει στα όριά της, πρέπει να την αλλάξουμε. Διαφορετικά, κινδυνεύουμε να υποκύψουμε στις ψευδαισθήσεις που αναπόφευκτα αυτή θα γεννήσει.
Το Παράδειγμα της παγκόσμιας βαρύτητας του Νεύτωνα κατέστησε δυνατή την κατανόηση πολλών πραγμάτων για το Σύμπαν, αλλά οδήγησε επίσης τον Ουρμπέν Λεβεριέ να ανακαλύψει τον πλανήτη Ποσειδώνα, να εφεύρει δηλαδή έναν πλανήτη που δεν υπήρχε. Τον ονόμασε Ποσειδώνα και τον είδε πιο κοντά στον Ηλιο από τον Ερμή. Ηταν θύμα αυτού που αποκαλώ «ψευδαίσθηση δεύτερου είδους», μια ψευδαίσθηση που δημιουργήθηκε από ένα Παράδειγμα που είχε φτάσει στα όριά του. Ηταν απαραίτητο να αλλάξουμε το Παράδειγμα για να μη ζούμε στην ψευδαίσθηση, και αυτή η αλλαγή συνίστατο στο να δηλώσουμε ότι ο χώρος ήταν ελαστικός! Ηταν ο Αϊνστάιν που έκανε αυτή την ανησυχητική ανακάλυψη. Επομένως, ένα Παράδειγμα είναι απαραίτητο, αλλά μέσα σε ένα περιορισμένο πλαίσιο.
Το ίδιο συμβαίνει και στη ζωή μας: μερικές φορές υποκύπτουμε στον πειρασμό να αναγάγουμε τον κόσμο σε ένα απλοποιημένο όραμα, ένα αναγωγικό παράδειγμα, καταλήγοντας σε ψευδαισθήσεις. Η επίπεδη γη είναι μία από αυτές τις ξεπερασμένες ιδέες που επανέρχονται στο προσκήνιο μεταξύ όσων αρνούνται να προσχωρήσουν σε ένα επίσημο Παράδειγμα. Και που, αντί να προτείνουν ένα άνοιγμα, δεν συνειδητοποιούν ότι κλείνονται στη χειρότερη πνευματική φυλακή: τη βεβαιότητα.
● Η σκοτεινή ύλη, η σκοτεινή ενέργεια και οι μαύρες τρύπες, έννοιες που αποτελούν βασικούς άξονες στο βιβλίο σας, μπορούν να «ιδωθούν» κατ’ αναλογία με τη θεωρία του ασυνείδητου του Φρόιντ για τον ανθρώπινο ψυχισμό. Χρησιμοποιείτε άλλωστε τον όρο του για τη «ναρκισσιστική ψευδαίσθηση». Πού μπορούν να μας οδηγήσουν τέτοιες αναλογίες και αντιστοιχίσεις;
Αυτές οι αναλογίες μάς επαναφέρουν σε μια μορφή ταπεινοφροσύνης. Οταν ένας της Θεωρίας Χορδών ερωτάται για τον κύριο λόγο για τον οποίο πιστεύει ότι η θεωρία είναι σωστή, δεν μιλά για την επικύρωσή της από την παρατήρηση, αλλά λέει ότι συμβαίνει επειδή η θεωρία είναι όμορφη, πολύ όμορφη, για να μην είναι αληθινή.
Η ομορφιά της δημιουργίας μας μας γοητεύει, είναι μια μορφή ναρκισσισμού που θα μπορούσε να μας εμποδίσει να περάσουμε μέσα απ’ τον καθρέφτη. Σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι μια παρατήρηση που κάνουν όλο και περισσότεροι θεωρητικοί μετά τις αλλεπάλληλες αποτυχίες αυτής της θεωρίας. Μπορεί κάποτε να επικυρωθεί, αλλά η υπερσυστηματική υποστήριξή της, η οποία έχει περιορίσει σε μεγάλο βαθμό άλλες προσεγγίσεις, μπορεί να οφείλεται σε μια μορφή ναρκισσισμού.
Αυτή είναι μια εκδήλωση της ναρκισσιστικής ψευδαίσθησης, αλλά υπάρχουν κι άλλες. Δεν είναι εκπληκτικό που περιγράφουμε την ιστορία του σύμπαντος με αυτόν τον τρόπο: γεννήθηκε, μεγάλωσε, πέρασε μια φάση πλήρους ζωτικότητας, μετά εξαντλήθηκε και τώρα η ζωτικότητά του μειώνεται σταθερά, σχηματίζει όλο και λιγότερα αστέρια και τείνει προς έναν ψυχρό θάνατο; Μπορεί να νομίζετε ότι πρόκειται για άνθρωπο, αλλά μιλάμε για το τυπικό σενάριο της ιστορίας του Σύμπαντος.
Η ναρκισσιστική ψευδαίσθηση αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι η αναπαράσταση του Σύμπαντος μιλάει επίσης για τον εαυτό μας, τον πολιτισμό μας. Τι να σκεφτόμαστε για ένα σκοτεινό Σύμπαν, που αποτελείται από άγνωστα συστατικά, για ένα Σύμπαν που παρουσιάζεται ως καταδικασμένο σε ψυχρό θάνατο, σε μια εποχή που υπάρχουν όλο και περισσότερες εικασίες για την κατάρρευση του πολιτισμού μας;
Τι κι αν ήταν μάλλον μια μετάβαση, το τέλος ενός κόσμου και όχι το τέλος του κόσμου! Και πάλι, ξέρατε ότι δεν έχουμε φύγει ποτέ από το κέντρο του κόσμου; Στη σύγχρονη κοσμολογία, ο χάρτης του σύμπαντος, η κοσμογραφία, περιορίζεται στο κοσμικό μικροκυματικό υπόβαθρο, μια σφαίρα που μας περιβάλλει και έχει κέντρο πάνω μας!
● Και μία τελευταία ερώτηση: Εχετε ποτέ κάνει καμία ευχή σαν «πέφτει ένα αστέρι»;
Φυσικά! Υπάρχει τόσο πολύ μυστήριο στον κόσμο, που θα ήταν ανόητο να μην κάνουμε ευχές. Θυμάμαι τη μέρα που περπατούσα σε μια παραλία τη νύχτα, κοιτώντας τα αστέρια. Ακουγα τα κύματα να φτάνουν στην παραλία, σημαδεύοντας με μια εντυπωσιακή αντίθεση τη διαφορά ανάμεσα στον κόσμο από κάτω –σκοτεινό αλλά ζωντανό, θορυβώδη, που αλλάζει– και στον κόσμο από πάνω – σιωπηλό, αδρανή, προφανώς αμετάβλητο.
Το βλέμμα μου πέρασε από τη θάλασσα στον ουρανό, όταν ξαφνικά είχα την εντύπωση ότι είδα τρία αστέρια να κινούνται μαζί, σαν να είχαν ξεφύγει από την ουράνια σφαίρα. Είχα την αίσθηση πως ο ουρανός με κοιτούσε, διασκεδάζοντας με τη δυσπιστία μου. Τότε ευχήθηκα να μου μιλούσε ο ουρανός, να αρχίσουν να κινούνται τα αστέρια, να κατεβαίνουν από ψηλά και να σπάζουν το αδιάβατο φράγμα ανάμεσα στην κορυφή και το κάτω μέρος.
Εκανα μια ευχή για επαφή με τη ζωή πέρα από τη Γη, με τον κόσμο πέρα από την επιφάνεια του ουρανού (ίσως αυτή πραγματοποιηθεί με το νέο αυτό τηλεσκόπιο. Λες;). Μια ανοιχτή πόρτα στο άγνωστο· αυτό ευχήθηκα. Αλλά ένα καλοπροαίρετο άγνωστο, κάτι το ευχάριστο για όλους!
https://www.efsyn.gr/nisides/316866_otan-milame-gia-sympan-milame-kai-gia-ton-eayto-mas
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Ζακέτα μην πάρεις! Γιατί αρρωσταίνω όταν κάνει κρύο;
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
