2022-12-04 15:11:25
Α. Η πρώτη επαφή με τον Ιμπραήμ
Το 1825, έφερε στα νότια παράλια της Μεσσηνίας τον Τουρκοαιγύπτιο στρατάρχη Ιμπραήμ Πασά με το στόλο του, που σαν ρεύμα παλιρροιακό, άδειασε στη στεριά πεζικό και ιππικό, με σκοπό αντικειμενικό, να σαρώση την επαναστατημένη Μεσσηνία πρώτα, κι’ ύστερα όλο τον επαναστατημένο Μοριά. Οι αγώνες των Μοραϊτών και των Ρουμελιωτών που σχεδόν είχαν κερδιθή με τους Τούρκους, και πέρασαν από την δοκιμασία του εμφυλίου πολέμου, θα περνούσαν τώρα και από την φωτιά του Ιμπραήμ.
Παρ’ όλο, ότι ο εμφύλιος σπαραγμός, είχε συννεφιάσει τον ουρανό της επαναστατημένης Ελλάδος, αφού μάλιστα ο κορυφαίος της επαναστάσεως, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, μαζί με τους συντρόφους- φίλους του οπλαρχηγούς, βρισκόταν κλεισμένος στης Ύδρας τις φυλακές, οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί δεν αδράνησαν.
Συγκεντρώθηκαν στα νότια της Μεσσηνίας, προκειμένου ν’ αποκρούσουν τον νέον εχθρό τους
Η πρώτη αντιμετώπισις του ιμπραήμ, έγινε από τους Έλληνες στην Σχινόλακκα, όπου πήραν μέρος και οι Αρκαδινοί, σχεδόν μισή χιλιάδα πολεμιστές, με αρχηγούς τον Παπατσώρη και τον αδερφό του Γρηγοριάδη, Γεώργιον. Οι Έλληνες υπεχώρησαν. Τελευταίοι άφησαν τις θέσεις τους, καλύπτοντας την υποχώρησι των υπολοίπων, οι Αρκαδινοί. Έφθασαν στα νότια ακραία σύνορα της Τριφυλίας, στην σημερινή Χώρα, που τότε λεγόταν Λιγουδίτσα. Εκεί είχε στρατοπεδεύσει και ο Γρηγοριάδης μαζί με τους Παπαθεοδωραίους και τον Μέλιο.
Στις αρχές του Απριλίου, οι Αρκαδινοί με τους αρχηγούς τους (Γρηγοριάρηδες, Παπατσωραίους, Παπαθεοδωραίους, Συράκο, Μέλιο, Σαμπρή και Αντώνη Ντάρα), μαζί και μ’ όλους τους άλλους ήλθαν, για δεύτερη φορά, σε σύγκρουσι με τον Ιμπραήμ στο Κρεμμύδι. Οι Αρκαδινοί επολέμησαν δίπλα- δίπλα με τους Αργείους και τους Σουλιώτες και είχαν τ’ ανάλογα θύματά τους.
Δεξιά: Ο Ιμπραήμ Πασάς 1789 -1848
Θύματα είχαν και οι άλλοι 'Έλληνες, μα τα πιο πολλά όμως, οι Τουρκοαιγύπτιοι. Στην συνέχεια ο Ιμπραήμ, βάδισε κατά το Νιόκαστρο.
Στο παλαιό φρούριο του Ναυαρίνου (το παλαιόκαστρο), εκστρατέυσε ο Επίσκοπος Γρηγόριος της Μεθώνης, με τους συγγενείς του Παπαθεοδωραίους και τον γαμπρόν του Αναστάσιο Κατσαρό και με πολλούς Αρκαδινούς. Τους βοήθησαν και άλλοι 'Έλληνες. Όλοι όμως βρέθηκαν κυκλωμένοι από Τουρκοαιγυπτίους και αναγκάστηκαν να διασχίσουν τον κλοιό, με τα σπαθιά στα χέρια, για να σωθούν. Μάταια έτρεξε και ο Γρηγοριάδης από την Λιγούδιστα με τους άλλους, κι έφθασαν μέχρι το ύψος της Γιάλοβας, γιά να βοηθήσουν. Δέχτηκαν και αυτοί επίθεσι πολυαρίθμων εχθρών και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν.
Στο μεταξύ, ο Μεθώνης Γρηγόριος με τον αδερφό του και τον γαμπρό του Κατσαρό και μερικούς άλλους αιχμαλωτίσθηκαν, οδηγήθηκαν στην Μεθώνη κι’ εκεί βρήκαν τον θάνατο. Ο κλήρος της περιοχής, μετά τον Χριστιανουπόλεως Γερμανό, έχασε έναν ακόμα άξιο ιεράρχη και η Αρκαδιά έναν από τούς καλύτερους οπλαρχηγούς της τον Κατσαρό.
Ό,τι αφόρα τον νεοαφιχθέντα εχθρό, τον Ιμπραήμ, αυτός εκέρδιζε συνέχεια έδαφος και ανηφόριζε, όλο ανηφόριζε βορειότερα. Ο κίνδυνος μεγάλωνε. Και η απειλή του, άρχιζε να διαγράφεται στον ορίζοντα της Μεσσηνίας και του Μοριά όλου.
Β. Η μάχη στο Μανιάκι και η Αρκαδινοί
Η Μάχη στο Μανιάκι, υπήρξεν αναμφισβήτητα μιά λαμπρή σελίδα στην μακραίωνη της Ελλάδος ιστορία. Από τις πιό λαμπρές! Στην μνήμη των αγωνιζομένων Ελλήνων, μα και των Ευρωπαίων ακόμα, ξαναζωντάνεψαν οι Θερμοπύλες. Ο ίδιος ο Παπαφλέσσας, φέρεται από τον Φωτάκο να λέγη: «την μάχη μας θα την ονομάσουν ιστορικώς, Λεωνίδειον μάχην». Και πράγματι τέτοια υπήρξεν. Αντιγραφή της, θα έλεγε κανένας.
Λεωνίδας ο Παπαφλέσσας. Ξέρξης, ο Ιμπραήμ. Τριακόσιοι, οι λίγο περισσότεροι 'Έλληνες, που μαζεύτηκαν γύρω από τον Αρχιμανδρίτη. Πέρσες, οι χιλιάδες Τουρκοαιγύπτιοι. Και Θερμοπύλες, τα «Ταμπούρια» ανάμεσα -και μάλιστα πιο κοντά- στου Παιδεμένου (Φλεσσιάδα) και στο Μανιάκι. Εφιάλτης μονάχα, δεν υπήρξεν. Ούτε θα μπορούσε κανένας, να παρομοιάση με τον Εφιάλτη, μερικούς από τούς 'Έλληνες, που έφυγαν πριν αρχίση η μάχη, όταν δεν μπόρεσαν να πείσουν τον Δικαίο να πιάση την οχυρή τοποθεσία της Αγυιάς και ν’ αφήσουν τα Ταμπούρια, γιατί, κάθε θυσία μάταιη, θα ήταν. Άλλο όμως, είναι το θέμα. Γιά την μάχη και την θυσία στο Μανιάκι, τόσα πολλά έχουν γραφτή. Ενδιαφέρει η συμμετοχή των Αρκαδινών και στην μάχην αυτήν, από την οποία δεν έλλειψαν και ούτε ήταν δυνατόν να λείψουν.
Την φοράν αυτήν, ο κλήρος έλαχε, να ενισχύσουν τοον Παπαφλέσσα -που είχε ρθή σχεδόν μονάχος του- στους Αρκαδινούς του Κάμπου και των Κοντοβουνίων.(1) Απουσίασαν οι συμπατριώτες τους των δύο άλλων περιοχών, οι οποίοι με αρχηγό τον Αθανάσιο Γρηγοριάδη έφθασαν μέχρι την ορεινή Μάλη, αλλά βρέθηκαν εκεί πολύ καθυστερημένα. Για την συμμετοχή των Αρκαδινών στην μάχη των Ταμπουριών- του Μανιακίου (όπως έμεινε πιά στην ιστορία, αν και ο τόπος της θυσίας είναι πιο κοντά στου Παιδεμένου), δεν αντιλέγει κανένας από τούς ιστορικούς.
Ο Αμβρόσιος Φρατζής γράφει: «εκ μεν της Τριφυλίας ο Α. Γυφτάκης, o Μπουχανάς, ο Αναγ. Γκότζης, τρία τέκνα του Οικονόμου εκ Ληγούδιστας και άλλοι διάφοροι Καπιτάνιοι» και αλλού πάλι: «έμειναν δε μόλις οι περί τον Γρηγόριον Δίκαιον 900, και οι 650, Αρκάδιοι απέναντι εις ένα λόφον τοποθετημένοι, φυλάττοντες τα οπίσθια των άλλων» και τέλος όταν αναφέρεται στους φονευθέντες σημειώνει: «εφονεύθησαν δε και Αρκάδιοι 136, εξ ων οι επισημότεροι των Καπιτάνων ήτον ο Αναστάσιος Γυφτάκης, ο Μπουχανάς, ο Αναγ. Γκότζης, 3 τέκνα του Οικονόμου Ληγαύδιστας..».
Οι Αρκαδινοί πολέμησαν δίπλα στον Παπαφλέσσα και ο ίδιος κατά την διεξαγωγήν της μάχης τους κατηύθυνε από το ταμπούρι του. Γι’ αυτό γράφει ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης, πού βρέθηκε μετά την μάχη στην Μάλη και άκουσε από τούς διασωθέντες (από «πρώτο χέρι», όπως συνηθίζεται να λέγεται, σε παρόμοιες περιπτώσεις) τα διαδραματισθένα:
«Μετά δε την κυρίευσιν των προμαχώνων και την σφαγήν των Ελλήνων μόνος ο προμαχών του ατρομήτου ήρωος Παπαφλέσσα, διέμενεν ακόμη ακλόνητος, διότι οι Αρκάδιοι πολεμούντες με απαράμιλλον ανδρείαν και καρτερίαν εφόνευον και επλήγωνον πολλούς από τους εχθρούς. Οι Αρκάδιοι επολέμησαν ακόμη επί μίαν ώραν αλλά τέλος και αυτοί καταβληθέντες υπό του πλήθους του εχθρού, έπεσαν όλοι ηρωϊκώς ομού μετά του αρχηγούν των Παπαφλέσσα. Διεσώθησαν εξ όλων των Αρκαδίων 10 και κατέφυγον εις Μάλην, κώμην της Τριφυλίας όπου εύρον τους ερχομένους προς επικουρίαν του Παπαφλέσσα, Αθανάσιον Γρηγοριάδην και Δ. Πλαπούταν, προς ους διηγήθησαν λεπτομερώς τα της μάχης εκείνης». Σ' άλλο σημείο, ο Γρηγοριάδης γράφει: «Το κέντρον των Ελλήνων κατείχον οι 700 Αρκάδιοι υπό αρχηγούς τον Αναγνώστην Γκότζην, τον Αναστάσιον Γυφτάκην, τον Ι. Μπουχανάν, τον Δ. Μέλιον, τον Αντώνιον Συράκον, τον Νάσον Κόντον και τα τρία τέκνα του Οικονόμου ιερέως Καλογεροπούλου εκ Λιγουδίστης της Τριφυλίας».
Αριστερά ο Παπαφλέσας και δεξιά αναπαράσταση της μάχης στο Μανιάκι
Από τους κλεφτοκαπεταναίους αυτούς, εσώθησαν μονάχα οι τρεις τελευταίοι με 10 Αρκαδινούς, που έφθασαν στην Μάλη, ενώ οι τρεις πρώτοι και οι υπόλοιποι συμπολεμιστές τους, βρήκαν τραγικό θάνατον, όπως και ο ίδιος ο Παπαφλέσσας.
Η συμετοχή των Αρκαδινών στην προσπάθεια του Παπαφλέσσα, να αναχαίτιση τον Ιμπραήμ, φαίνεται ακόμα και από το γνωστό δημοτικό τραγούδι, που αναφέρεται στην μεγάλη θυσία του Δικαίου και το οποίον αξίζει να παρατεθή:
«Του Φλέσσα η μάννα κάθεται στην Πολιανή στη ράχη,
τα Κοντοβούνια 'γνάντευε και τα πουλιά ρωτάει:
-Πουλάκια μ΄ αηδονάκια μου πούρχεσθε στον αέρα,
μην είδατε το στρατηγό, τον Φλέσα αρχιμανρδίτη;
-Στα κοντοβούνια πέρασε και στα Σουλιμοχώρια,
Και παλληκάρια μάζωνε, όλους Κοντοβουνήσιους,
Τα μάζωξε, τα σύναξε, τ’ άκαμε τρεις χιλιάδες.
Κάθονταν και τ’ αρμήνενε, σαν μάνα, σαν πατέρας:
-Εμπρός, εμπρός, μωρέ παιδιά, στο Νιόκαστρο νά πάμε!
να κάμωμ έναν πόλεμο με τους στραβαραπάδες
Κι’ άν δεν σας ντύσω μάλαμα, Φλέσα να μην με ’πούναι!
Και ο Κεφάλας τώλεγε και ο Κεφάλας λέγει:
-Του Μισιριού η Αραπιά στο Νιόκαστρο είν΄ φερμένη!
-Σιώπα, Κεφάλα, μην το λες και μην το κουβεντιάζης,
να μην τακούσ΄ η Διοίκησις, λουφέδες δεν μας στείλη,
να μην τακούσουν τα παιδιά και τα λιγοκαρδίση!
Ακόμη ο λόγος έστεκε και συντυχιά κρατιέται,
κι η Αραπιά τους έζωσε μια ’κοσαριά χιλιάδες.
-Άϊντε, παιδιά, να πιάσωμε στο έρημο Μανιάκι.
κι αρχίσανε τον πόλεμο απ την αυγή ως το βράδυ.
Μπραΐμης βάνει την φωνή, λέγει του παπα- Φλέσσα:
-Έβγα, Φλέσα, προσκύνησε με ούλο σου τασκέρι!
-Δεν σε φοβούμ΄ Μπραήμ πασά, στο νουν μου δε σε βάνω
κι εμέ μεντάτι μώρχονται οι Κολοκοτρωναίοι!
Και στα ταμπούρια πέσανε αυτοί οι Αραπάδες.
Ο Φλέσας βάνει μια φωνή και λέγει των στρατιώτων:
-Τώρα, παιδιά, θα σας ιδώ αν είστε παλληκάρια!
Και τα σπαθιά τραβήξανε και κάμνουν το γιουρούσι.
Και μπαταργιά του ρίξανε πικρή, φαρμακωμένη,
τον Φλέσα τον εσκότωσαν μαζύ με τον Κεφάλα.
΄Οσ΄ είσθε φίλοι κλαύσετε και σείς εχθροί, χαρήτε». (2)
Μετά την μάχη στα «Ταμπούρια» ο Ιμπραήμ, αφού διέταξε τους στρατιώτες του να φονεύσουν επί τόπου και τους τελευταίους Έλληνες που είχαν πιάσει κατά την διάρκεια της φονικής μάχης, ήταν πιά ελεύθερος να προελάσει κατά τον βορρά. Πρώτος στόχος του ήταν η Αρκαδιά. Είχε ακούσει πολλά για αυτήν. Και είχε κιόλας ιδή τι αξίζουν τ΄αρκαδινά ντουφέκια στο Μανιάκι. ξεκίνησε λοιπόν για να φτάση απ΄όποιο δρόμο μπορούσε στην ιστορική πόλι. Ήθελε να την ιδή, να την καταλάβη, να σφάξη, να κάψη, να αιχμαλωτίση, να λεηλατήση. Αυτή ήταν η πολεμική του και ο τρόπος του αγώνος του. Έτσι, όπως θα φανή στην συνέχεια, ενήργησε και αυτά έπραξε.
Πριν να κλείση το κεφάλαιον αυτό, θα πρέπει ν’ αναφερθή, ότι οι οπλαρχηγοί Γρηγοριάδης, Πλαπούτας και Παπατσώρης, έγραψαν κι’ έστειλαν γράμμα στην Καρύταινα, με το οποίον αφού ειδοποιούσαν για την μάχη στα «Ταμπούρια» και για το θάνατο του Παπαφλέσσα, καλούσαν τους Καρυτινούς και σε βοήθεια γιά την καλύτερη αντιμετώπισι του Ιμπραήμ.
Άποψη της Αρκαδιάς (Κυπαρισσίας) πριν την Επανάσταση
Γ. Η μάχη στην Αρκαδιά με τον Ιμπραήμ
Μια ακόμα σελίδα ηρωισμού γιά την Αρκαδιά, μα και γιά όλους τους Αρκαδινούς, είναι και η μάχη που έγινε, αμέσως μετά την μάχη στο Μανιάκι, με τον Ιμπραήμ, στα νότια υψώματα της πόλεως, στο μέσον του τριγώνου που σχηματίζεται με κορυφές, την Αρκαδιά, τον συνοικισμό του Ροντακίου και το χωριό Ξηρόκαμπο (Μαλενίτι). Μα και συμφοράς σελίδα έγινε, η, μετά την μάχη αυτή, εισβολή των Τουρκοαιγυπτίων στην Αρκαδιά, γιά την Αρκαδιά.
Είχε πια πέσει, μεγαλόπρεπα μα και πένθιμα, η αυλαία στο θρυλικό Μανιάκι. Ο μπουρλοτιέρης των ψυχών, Παπαφλέσσας, σαν άλλος Λεωνίδας, είχε ξαναζωντανέψη με τον ηρωικό του θάνατο στην ελληνική μνήμη, του Λεωνίδα την θυσία. Το «φίλημα» του Ιμπραήμ προς τον γενναίο, μα νεκρό πια αντίπαλό του, ήταν ένα γεγονός, που και σήμερα αναντίρρητα συγκινεί. Οι Αρκαδινοί μόνοι σχεδόν σύντροφοι στην μάχη- θυσία του Παπαφλέσσα στα «Ταμπούρια», που πιο κοντά στο χωριό Παιδεμένου (Φλεσσιάδα), παρά στο Μανιάκι, βρίσκονται, είχαν πληρώσει γιά μιά ακόμα, πολλοστή φορά, βαρύ φόρο σ’ αίμα.
Ο Ιμπραήμ, μετά από αυτή του την επικράτησι, έκοβε δρόμο γιά την πατρίδα των αντιπάλων ηρώων, την Αρκαδιά. «'Ηθελε να πάη και να πατήση την πρωτεύουσα εκείνων, που τόσο σκληρά τον πολέμησαν στο Μανιάκι». Ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης, ο Πλαπούτας και οι άλλοι δεν είχαν φτάσει γιά να συνδράμουν στην προσπάθεια του Παπαφλέσσα. Είχαν μείνει στις κορυφές των βουνών της Αρκαδίας και συγκεκριμένα στο χωριό της κορυφής, στην Μάλη.
Ένας ανώτερος αξιωματικός του Γρηγοριάδη, ο Αντώνης Χαλαζονίτης, τα χαράματα της 21ης Μαΐου, ξημέρωνε η γιορτή των ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης, έφερνε από τις γραμμές των προφυλακών στην Μάλη στους καπεταναίους την είδησι, πώς φάνηκαν προελαύνοντα τα εχθρικά μιλιούνια, του Ιμπραήμ οι ορδές. Στόχος τους, δίχως άλλο η Αρκαδιά. Αυτό ήταν αρκετό. Έφυγαν αμέσως για την πόλι, αφήνοντας πίσω τους τις κακοτράχαλες κορυφές και πλαγιές του αλλοτινού «Γειρήνιου» και σημερινού Γεράνιου. Στο μεταξύ ο εχθρός, είχε πλησιάσει και είχε φανή στην Λεντεκάδα.
Φτάνοντας ο Γρηγοριάδης στην Αρκαδιά, πρώτα ειδοποίησε τον πληθυσμό να έχη ετοιμότητα για να αδειάση την πόλι σε δεδομένη στιγμή. Η μάχη θα γινόταν οπωσδήποτα, αν και δεν υπήρχαν ελπίδες νίκης. Ωστόσο στα ντουφέκια της Αρκαδίας και της Τριφυλίας, δεν ταίριαζε η υποχώρησις, δίχως μάχη και πόλεμο.
Έτσι έγιναν όλα. Και η πόλις άδειασε, γιατί τα γυναικόπαιδα κινήθηκαν προς τα ορεινά, για περισσότερη ασφάλεια. Και οι αγωνιστές πήραν θέσι για μάχη στα νότια αντερίσματα της Αρκαδίας. Και ο Ιμπραήμ έφτασε, κατά πώς αναμενόταν και στρατοπέδευσε γύρω στον χώρο, που υπάρχει σήμερα το λατομείο (νταμάρι), στην συμβολή του δρόμου που οδηγεί από την Κυπαρισσία στα Καμποχώρια και φεύγει αριστερά γιά τον Ξηρόκαμπο. Το μέρος αυτό, οι χωρικοί του Ξηροκάμπου και της γύρω περιοχής το λένε και σήμερα «Μπράμ», από το όνομα του Ιμπραήμ. Στο χωράφι μάλιστα του Ξηροκαμπίτη χωρικού Γιάννη Αναστασόπουλου βγαίνει νερό, που ο ίδιος θυμάται χτισμένη βρύση (τώρα πια το κτισμα δεν υπάρχει) και την ονομάζει βρύση του "Μπράμ".
Στα υψώματα της «Καργιούτας», μπροστά στο γραφικό εκκλησάκι της Παναγίας της Γελλούδα(3) (Γελλουδιώτισσα), δόθηκε η μεγάλη μάχη. Το ιππικό του Ιμπραήμ, δεν κατάφερε πολλά πράγματα. Εμποδίσθηκε από το ανώμαλο και το δασωμένο του εδάφους. Η μάχη κράτησε πολλές ώρες. Άρχισε από το πρωί και κράτησε ως τ’ απόγιομα. Υπήρξε δηλαδή, πολύωρη και πολύνεκρη. Οι απώλειες κατά τον Γρηγοριάδη, ήταν αυτές: «Κατά την εν Κυπαρισσία γενομένην έξοδον και την συγκροτηθείσαν μάχην εφονεύθησαν από τους Αρκαδίους 230, επληγώθησαν 43 και εζογρίθησαν 27. Μεταξύ των φονευθέντων ήτο και ο πιστός ιπποκόμος του Αθανασίου Γρηγοριάδου, Στάμος Χιώτης και ο Ιωάννης Σακελλάριος, στενός συγγενής των Γρηγοριαδών διατελών γραμματεύς του Γενικού αρχηγού Άθ. Γρηγοριάδου. Επίσης εφονεύθησαν 9 αξιωματικοί, ηχμαλωτίσθησαν δε καίι περί τα 1800 γυναικόπαιδα και γέροντες εν οις και 3 ιερείς και 2 καλογραίαι. Και άλλοι μεν εσφάγησαν ανηλεώς παρά των εχθρών, άλλοι ελιθοτριβήθησαν, άλλοι απηγχονίσθησαν, άλλοι επριονίσθησαν και άλλοι ασπλάγχνως εκάησαν εντός πεπυρακτωμένων κλιβάνων. Έκ των γυναικοπαίδων διεσώθησαν έξ όλων των αδυνάτων ψυχών από Κυπαρισσίας, έως 7.200 υπό την προστασίαν του γενικού αρχηγού Αθανασίου Γρηγοριάδου. Από τους Τούρκους εφονεύθησαν 500 στρατιώτου και 200 επληγώθησαν, οι πλείστοι θανασίμως επίσης και πολλοί αξιωματικοί εφονεύθησαν».
Οι Αρκαδινοί υπεχώρησαν, εγκατέλειψαν την ωραία τους Αρκαδιά στα νύχια του γερακιού και τράβηξαν για τα ορεινά. Ο Ιμπραήμ με τον στρατό του μπήκε στην ερημωμένη από ανθρώπους πολιτεία. Έκαψε κι ελεηλάτησε. Άρπαξε και ρήμαξε. Κάηκαν ο Αη- Δημήτρης και η Αγία Τριάδα. Λεηλατήθηκαν τ’ αρχοντόσπιτο του Γρηγοριάδη και τα σπίτια άλλων καπεταναίων, όπως των Πονηροπουλαίων, του Κατσαρού, του Τομαρά και άλλων. Οι Μαμελούκοι περπάτησαν όλες τις γειτονιές κι’ όλα τα καλντερίμια και δεν άφησαν τίποτα όρθιο. Η Αρκαδία, πλήρωσε άλλη μιά φορά, ακολουθώντας την βάσκανη μοίρα της, μιά μοίρα πού οι αιώνες της την φόρτωσαν.
Και ο Ιμπραήμ; «Στις 23 του Μάη, κι’ ενώ όλα τα γύρω είχαν λεηλατηθεί άγρια από τους Τούρκους κι’ από τους αραπάδες, ο Ιμπραήμ, μάζεψε ξανά το στρατό του, και σαρώνοντας κυριολεκτικά τον κάμπο των Φιλιατρών, των Γαργαλιάνων και της Χώρας, γύρισε γιά να ανασυγκροτηθή και γιά να εφοδιασθή στα κάστρα και στη γή του Νέστορα».
Αυτή υπήρξε του ηρωισμού η σελίδα και η σελίδα της συμφοράς όμως, γιά την θρυλική Αρκαδία, την σημερινή Κυπαρισσία.
Η Αρκαδιά (Κυπαρισσία) το 1685
Δ. Οι Αρκαδινοί πολεμούν τον Ιμπραήμ
Το κάψιμο της Αρκαδιάς, από τον Ιμπραήμ, δεν το συγχώρεσαν ποτέ οι Αρκαδινοί. Συσπειρώθηκαν και με αρχηγό τους τον Αθανάσιο Γρηγοριάδη, τον πολέμησαν παντού, όπου επεχείρησε να περάση και να σταθή, μέσα στον Μοραΐτικο χώρο.
Και πρώτα πρώτα στην Δραμπάλα της Πολιανής στην ομώνυμη μάχη, πού έγινε στις 5- 6 Ιουνίου του έτους 1825. Στην μάχην αυτή, πήραν μέρος γύρω στα 1.500 Αρκαδινά ντουφέκια, που τα διηύθυναν με θαυμαστή επιτυχία, ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης και ο αδελφός του Γεώργιος, ο Δημήτριος Παπατσώρης με τους γυιούς του Αδάμ και Αναγνώστη, ο Γιαννάκης Γκρίτζαλης, ο Κώστας Μέλιος, ο Γιώργης Συράκος και άλλοι καπεταναίοι. Όλοι πολέμησαν με θαυμαστή τόλμη και αντοχή και διακρίθηκαν.
Τον ίδιο μήνα και συγκεκριμένα στις 20 Ιουνίου, ο Ιμπραήμ συναντήθηκε στους Μύλους της Λέρνης μέ τούς Αρκαδινούς. Στο πλευρό τους ήσαν, Λάκωνες, Αργείοι και Κυνούριοι. Ο Ιμπραήμ, πλήρωσε την συνάντησι αυτή, που εξελίχθηκε σε μάχη, με 250 Τουρκοαιγυπτίους.
Τον επόμενο μήνα, οι Αρκαδινοί, πάλι με τον Γρηγοριάδη -σαν αρχηγό τους, τον Παπατσώρη και τους άλλους, καπεταναίους, σμίγουν με όλους τους Πελοποννησίους- στους οποίους όλους, αρχηγός ήταν ο Κολοκοτρώνης- κι πολεμούν στα Τρίκορφα. Ο Ιμμπραήμ χάνει κι’ εκεί μισή χιλιάδα περίπου μαχίμους. Οι Αρκαδικοί και πάλι αριστεύουν και συνεχίζουν τους αγώνες τους. Αγώνες, που συνεχίζονται στις 22 Ιουλίου, στις Καρυές. Αρχηγός τους κι εκεί, πάλιν ο Γρηγοριάδης, ο οποίος και αρίστευσε και κέρδισε τον τίτλο του «ήρωος των Καρύων». Στην μάχην αυτή νίκησαν οι 'Έλληνες. Οι εχθροί είχαν μεγάλες απώλειες. Ανάμεσα στα θύματα ήταν και οι δυο αντιστράτηγοι. Ο Αλβανός Βελή Γκέκας και ο Τούρκος Αγάς Μουσταφάς.
Στα τέλη του Ιουλίου της ίδιας χρονιάς, οι νικητές των Καρυών αντιμετώπισαν τους Τουρκοαιγυπτίους στην κώμη Δραγουμάνου. Στην μάχην αυτή, για την οποία γίνεται λόγος, πολέμαρχος όχι μόνον στους Αρκαδινούς αλλά και στους άλλους Μοραΐτες, ήταν ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης, ο οποίος έδειξε για μιά ακόμα φορά τις πολεμικές, αλλά και τις στρατηγικές του ικανότητες.
Στις αρχές του Αυγούστου, ένα μέρος των Αρκαδινών, υστέρα από σχετική διαταγή του Γρηγοριάδη, άφησε το στρατόπεδο των Καρύων για να βρεθή στο ορεινό χωριό Ίσαρι, πού βρίσκεται βορειοανατολικά της Τριφυλίας και να πολεμήση εκεί τον εχθρό.
Στην συνέχεια οι Αρκαδινοί και οι άλλοι Πελοποννήσιοι, επολέμησαν τους Τουρκοαιγυπτίους και σ’ άλλα μέρη της Αρκαδίας, για να γυρίσουν στο στρατόπεδο των Καρύων και από εκεί, στο τέλος του Σεπτεμβρίου να κατηφορίσουν και πάλι στην Τριφυλία, προκειμένου ν’ αντίμετωπισθή ο Ιμπραήμ στης Τριφυλίας τα βουνά, αφού μετά την άκαρπη περιπλάνησί του στον Μοριά, ξαναβρέθηκε στα νότια, για να ξαναρχίση πάλι από κει που είχε ξεκινήσει, όταν είχε ρθή στην Ελλάδα, με τον στόλο του, το πεζικό του και τους ιππείς του. Αλλά και αυτή τη φορά, οι Αρκαδινοί που τον πολέμησαν σ’ όλα τα σημεία της Πελοπόννησου, δεν ήταν δυνατόν, να τον υποδεχτούν στην ιδιαίτερή τους πατρίδα, με καλύτερα αισθήματα. Πάλαιψαν μαζί του σαν ίσοι προς ίσους και τον «τσάκισαν» στην κυριολεξία της λέξεως.
Οι αγώνες όμως των Αρκαδινών στην ίδια τους την περιφέρεια την Τριφυλία, ας αποτελέση ξεχωριστό κεφάλαιο.
Από αριστερά: Αθανάσιος Γρηγοριάδης, Δημήτρης Παπατσώρης, Γιαννάκης Μέλιος
Ε. Ο Ιμπραήμ και πάλι στην Τριφυλία
Ύστερα από τους ανεπιτυχείς του αγώνες σε διάφορα μέρη του Μοριά, ο Ιμπραήμ «επανέκαμψεν» στην Μεθώνην. Άφησεν όμως ισχυρές δυνάμεις στην περιοχή της Τριπόλεως, με σκοπό και ο ίδιος να ξαναγυρίση.
Τις δυνάμεις αυτές τις Αλβανο-τουρκο-αιγυπτιακές, βρήκαν την ευκαιρία να τις χτυπήσουν, στην Πιάνα και στην Αλωνίσταινα, τα ελληνικά κλέφτικα σώματα με επικεφαλής τον Κολοκοτρώνη και τον Γρηγοριάδη. Τους προξένησαν μάλιστα μεγάλες απώλειες. Εκείνη την εποχήν οι Αρκαδινοί, είχαν μόνιμο στρατόπεδο στις Καρυές, το οποίον ακόμα και κατά το διάστημα των πολεμικών επιχειρήσεων, το διοικούσε και το φρόντιζε ο αδερφός του Αθανασίου Γρηγοριάδη, ο Γεώργιος.
Ο Ιμπραήμ ξαναγύρισε στης Τριπολιτσάς τα μέρη. Οργίσθηκε εναντίον των Ελλήνων, γιά τις ζημιές που τους προξένησε. Δεν του στάθηκε όμως δυνατόν να τους βλάψη. Και πάλι ξανακατηφόρισε. Ήρθε στο Νιόκαστρο. Ήθελε γιά μια ακόμα φορά να εφαρμόση την πολεμική του: Να κάψη, να αιχμαλωτίση, να λεηλατήση, να σκοτώση. Και μάλιστα μέρη απροστάτευτα. Περιοχές που είχαν γεννήσει παλληκάρια, που τον πολεμούσαν στα κράκουρα του Μοριά. Και μια τέτοια περιοχή, ήταν και η Αρκαδία (Τριφυλία) με την πρωτεύουσα της την Αρκαδιά (Κυπαρισσία).
Στο μεταξύ και ο Γρηγοριάδης, άφησε τις Καρυές. Κατέβηκε στην Ζούρτσαν. Οργανώθηκε όσο πιό καλά μπορούσε. Και περίμενε. Γνώριζε πώς ο αιμοβόρος Αιγύπτιος θα επανερχόταν. Δριμύτερος. Ήξερε ακόμα, πως στον κάμπο, δεν τα «βγάζει πέρα» με το ιππικό του Ιμπραήμ. Μονάχα στα βουνά, πολεμιόταν ο εχθρός. Πραγματικά ο Ιμπραήμ, στις αρχές του Οκτωβρίου του 1825, άφηνε το Νιόκαστρο και με μιά δύναμι 23000 πεζών και ιππικού, σαν αφρικανικός σιμούν, άρχισε να ποδοπατά την Αρκαδία (Τριφυλία) του Κάμπου. Πέρασε την Λιγούδιστα. Άφησε τα Φιλιατρά. Έκοβε και ξερρίζωνε τις ελιές. Έκαιγε τα χωριά του Κάμπου. Άρπαζε και προχωρούσε. Στο Στασιό έκανε «στάσι»! Βεβήλωσε το μοναστήρι του Αη- Γιάννη, που είναι στον κόρφο του Γεράνιου. Στη βρύση του «Μπράμ», σταμάτησε και θυμήθηκε τους νεκρούς, που είχε θάψει κει, μετά την μάχη της Αρκαδίας, την περασμένη χρονιά. Έφθασε στην Αρκαδιά. Η πολιτεία τον είχε ξαναγνωρίσει, πριν λίγους μήνες. Τον ξαναγνώριζε άλλη μιά φορά. Η βάσκανη μοίρα της, έτσι το ήθελε. Να ξαναπληρώση. Και πλήρωσε. Μισή χιλιάδα ανθρώπων βρήκαν το θάνατο από τα σπαθοντούφεκα των Μαμελούκων. Και ήταν όλοι, άνθρωποι αδύνατοι και απροστάτευτοι. Έτσι εκδικιόταν ο νέος Αττίλας!
Και η προέλασίς του, συνεχίστηκε. Κοντά στην Νέδα, οι άνθρωποι του, αιχμαλώτισαν κάποιο Τουρκόπουλο και το σκότωσαν. Το μέρος και ο συνοικισμός κατοπινά ονομάστηκαν «Τουρκάκι». Ο Ιμπραήμ εκδικήθηκε αμέσως. Έκαψε πιό κάτω μιά γυναίκα. Και το χωριό της περιοχής πήρε την ονομασία «Καημένη Γυναίκα». Με την αλλαγή των τοπωνυμίων, το πρώτο έγινε «Πανόραμα» και η δεύτερη «Πρόδρομος». Πέρασε την Νέδα. Και ανηφόρισε στην Ζούρτσα. Σκαρφάλωσε στην Παύλιτσα (Φυγαλία), στην Βερβίτσα (Πετράλωνα), Γάρδιτσα (Περιβόλια), για να καταλήξη στου Σκληρού και να λοξοδρομήση στην Άλβαινα (Μίνθη), όπου τον περίμενε ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης με τους Παπαθεοδωραίους (αυτή ήταν και η πατρίδα των τελευταίων και του Επισκόπου Μεθώνης Γρηγορίου, του οποίου αδελφή είχε πάρει ο πολέμαρχος Γρηγοριάδης).
Όσους «χάλασε» στην Αρκαδία ο Ιμπραήμ, τόσους άφησε στην Άλβαινα στην διήμερη μάχη που έγινε εκεί. Πεντακόσιους οπλοφόρους. Μάταιος όμως ο κόπος του. Κατηφόρισε υποχωρώντας έφθασε μέχρι τον Αλφειό και ξαναγύρισε στην αποτεφρωμένη Αρκαδία (Τριφυλία), για να βρεθή ξανά στο Νιόκαστρο, πού το είχε σαν ορμητήρι.
Ο ανταρτοπόλεμος κατά των ορδών του Ιμπραήμ συνεχίστηκε και την επόμενη χρονιά (1826). (4)
Οι Αρκαδινοί έπιασαν τα μεσσηνιακά δερβένια που οδηγούν προς την Τριπολιτσά, γιά να εμποδίσουν τις εφοδιοπομπές του Ιμμπραήμ προς τις δυνάμεις που είχε αφήσει στην καρδιά του Μοριά. Τρείς- τέσσερες φορές τον αντιμετώπισαν οι Αρκαδινοί και αυτή την χρονιά, πότε τον ίδιο, και άλλοτε δικούς του με άλλους αρχηγούς. Αλλά η ώρα της εκδικήσεως στα ίδια τα χώματα της Αρκαδίας (Τριφυλίας), για τους Αρκαδινούς είχε σημάνει. Ο Ιμπραήμ θα πλήρωνε. Έπρεπε.
Από το καλοκαίρι του 1826, πρώτα ο Γρηγοριάδης και ύστερα ο Δημήτρης Παπατσώρης με τους γυιούς του Αδάμ και Αναγνώστην, ο Παπαθεοδώρου και ο αδερφός του Γρηγοριάδη, αφού κατέβηκαν στην Αρκαδία (Κυπαρισσία), ανέβηκαν πάλι στην Ζούρτσα και ανασυγκροτήθηκαν. Κάπου 3.500 πολεμιστές, ετοιμάσθηκαν γιά την συνέχεια του αγώνος, ο οποίος δεν φαινόταν να παίρνη τέλος.
ΣΤ. Οι Αρκαδινοί χτυπούν παντού τον Ιμπραήμ
Οι Αρκαδινοί ζητούσαν εκδίκησι γιά τις ωμότητες του Ιμπραήμ. Άλλωστε η απόφασις ήταν μιά, οριστική και αμετακίνητη. «Ελευθερία ή θάνατος». Και ο πόλεμος θα συνεχιζόταν, «μέχρις εσχάτων».
Από το άλλο μέρος ο υπερόπτης Αιγύπτιος, ήθελε να τιμωρήση και να καθυποτάξη τους αδούλωτους κλέφτες και καπεταναίους των βουνών. Και σαν πρώτους, «καρφιά» στα αλαζονικά του μάτια, έβλεπε τους Αρκαδινούς καπεταναίους, που πολύ τον είχαν ενοχλήσει και όχι λίγες απώλειες του είχαν προξενήσει. Αυτούς τους λογαριασμούς του, θέλησε να ξεκαθαρίση ο Ιμπραήμ, το 1827.
Οι Αρκαδινοί, θέλησαν αυτή την φορά να πολεμήσουν στα δικά τους βουνά, στης Τριφυλίας τα χαμηλόβουνα. Και αν ήταν να βρουν τον θάνατο από τα βόλια των Αιγυπτίων, να πεθάνουν στα δικά τους χώματα. Και αν ήταν να νικήσουν -και αυτό ακράδαντα πίστευαν- να δείξουν στους εμπρηστές της Τριφυλιακής γης, τι αξίζει το "αρκαδινό τουφέκι" και πως εκδικείταιο τόπος αυτός, που δεν τον είχε σεβαστή.
Κάτω από το Σουλιμά, προς την Αρκαδιά, στην προσηλιακή μεριά των βουνών του συγκροτήματος των Σουλιμοχωριών, βρισκόταν το Λάπι. Σήμερα, η εκκλησιά του μονάχα φαντάζει, σαν απολιθωμένο περιστέρι, στις λαπαίϊκες λάκκες, καθώς ο ταξιδιώτης περνά με το τραίνο και το αυτοκίνητο και πλησιάζει προς το Κοπανάκι, βλέποντας πάντα αριστερά. Στα ριζά του βουνού κατέβασαν τα σπίτια τους οι Λαπαΐοι και το χωριό τους ονομάζεται σήμερα Ριζοχώρι.
Εκεί στο Λάπι οχυρώθηκαν οι Αρκαδινοί. Πολέμαρχος και αρχηγός του στρατοπέδου ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης. Κοντά του, όλοι οι καπεταναΐοι της Αρκαδίας (Τριφυλίας).
Είχε πιά προχωρήσει ο Απρίλης. Η άνοιξις ήταν στις δόξες της. Μια τέτοιαν ώρα, 22 του Απριλίου, έφθασε εκει ο Ιμπραήμ με 15.000 πεζούς, 2.000 Αλβανούς, 1.500 Μαμελούκους και 25 τηλεβόλα. Έγραψε στους ταμπουρωμένους Αρκαδινούς και τους κάλεσε σε παράδοσι, τάζοντας τους «λαγούς και πετραχήλια». Τρεις αντιστράτηγοι πήγαν την επιστολή στον αρχηγό Γρηγοριάδη και στους άλλους «πρώτους» των Αρκαδινών. Οι Αρκαδινοί, σαν άλλοι Σπαρτιάτες, απάντησαν, κατά πως το πρόσταζε, από τα βάθη των αιώνων, του τόπου τους η ιστορία και της στιγμής η επιταγή. Λακωνική ήταν η απάντησις. Και κατέληγε έτσι, αφού απέκρουε τις δελεαστικές του Ιμπραήμ προτάσεις: "Λοιπόν σε περιμένωμεν προθύμως διά να σε πολεμήσωμεν και να μάθης και πάλιν τι είναι Αρκαδίων τουφέκι. Από του εν τη κώμει Λάπι γενικού στρατοπεδαρχείου των Αρκαδίων.
Ο γενικός στρατιωτικός αρχηγός: Αθανάσιος Γρηγοριάδης.
Οι υπαρχηγοί: Δ. Παπατσώρης, Δ ΠαπαΘεοδώρου, Γεώργιος Γρηγοριάδης, Αδάμ Παπατσώρης, Αναγνώστης Παπατσώρης, Γεώργιος Συράκος και Γεώργιος Γκότζης".
Κοντά τους όμως ήσαν και ι Γιαννάκης Γκρίτζαλης, ο Κώστας Μέλιος, ο Αντώνης Συράκος, ο Γιώργης Μεγάλης, ο Αναγνώστης Σαμπρής, οι Πιπιλαίοι, οι Μπουντουραίοι, ο Κούκιας, ο Χαλαζονίτης, ο Κόντος, ο Γότσης και ο Καλαμπόκης
Η μάχη υπήρξε πολύωρη και μαζί φονική, όπως όλες οι μάχες στις οποίες έπαιρναν μέρος και κρατούσαν τ’ Αρκαδινά ντουφέκια. Εφτακόσιους νεκρούς άφησε ο Ιμπραήμ, μπροστά στους προμαχώνες του Λάπι και άλλους μισούς περίπου τραυματίες.
Οι Αρκαδινοί είχαν περίπου πενήντα φονευθέντες και καμμιά τριανταριά τραυματίες ανάμεσα στους οποίους και ο Αδάμ Παπατσώρης -πληγωμένος στο χέρι.
«Ο Ιμπραήμ απελπισθείς του να αλώση την κώμην Λάπι και συνάμα φέρει εις υποταγήν τους Αρκαδίους, ως εκείνος ήθελε, υποχωρήσας μετ’ αισχύνην μετά την δύσιν του ηλίου, εστρατοπέδευσεν επί τίνος πεδιάδος εν αποστάσει μιας και ημισείας ώρας από των Σούλιμοχωρίων. Μετά δε ταύτα οι Αρκάδιοι υπό τον γενικόν αρχηγόν Γρηγοριάδην εστρατοπέδευσαν εις την κώμην Ψάρι, απέχουσαν μίαν περίπου ώραν από του Λάπι, προσέχοντες αγρύπνως τας στρατιωτικάς κινήσεις του Ιμπραήμ Πασά». Ήταν τ Άη- Γιωργιού. Η μέρα που ο μεγάλος της Ρούμελης σταυραϊτός, ο Καραϊσκάκης, αποχαιρετούσε τους Ελληνες και την ζωή, στο Φάληρο, στην γιορτή του ανήμερα.
Την άλλη μέρα, 24 Απριλίου, ο Ιμπραήμ έστειλε με 7.000 περίπου άνδρες τον Ασλάν Μπέη κατά των Αρκαδινών των οχυρωμένων στο Ψάρι. Ο ίδιος βάδισε προς το Σιδηρόκαστρο, γιά να κτυπήση την εκεί δύναμι των Αρκαδινών (Τριφυλίων).
Ούτε η μάχη στο Ψάρι, ούτε η κρουσις στο Σιδηρόκαστρο, είχαν για τον Ιμπραήμ κανένα αποτέλεσμα. Άφησε μονάχα μερικές εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες και ο ίδιος «αποπερατωθείσης της γενομένης εν τω τμήματι του Σουλιμά μάχης, ο Ιμπραήμ Πασάς, ώδευσε μετά του στρατού του διά ν’ απέλθη κατ’ ευθείαν εις τας Π. Πάτρας, λεηλατών δε και αφανίζων τα καθ’ οδόν μείναντα λείψανα των Κωμοπόλεων και κωμών των επαρχιών Τριφυλίας και Ολυμπίας, έφτασεν εις Ήλιδα τα αυτά πράττων, κακείθεν δε μετέβη είς τας Π. Πάτρας» κατά τον Φρατζήν.
Άποψη της Αρκαδιάς, αρχές 19ου αι.
Στο τέλος του Απριλίου και αφού ο Ιμπραήμ πια είχε εγκαταλείψει ντροπιασμένος την Τριφυλίαν, ένα μέρος του στοατού του, γύρω στις 7.000 με τον Ομέρ- Χουσείν Μπέην αρχηγό και με διαταγή του Ιμπραήμ κατευθύνθηκε προς τα Κοντοβούνια, που βρίσκονται απέναντι από τα Σουλιμοχώρια με στόχον αντικειμενικό να προσβάλη τον Αετό. Εκεί βρισκόταν οχυρωμένος, με καμμιά χιλιάδα κλέφτες, ο ντόπιος κλεφτοκαπετάνιος Γεώργιος Γκότσης με τον άλλο συντοπίτη του κλεφταρχηγό Γιάννη Καλαμπόκη, πού ήταν ταμπουρωμένος στο κάστρο του Αετού, πού βρίσκεται προς το μέρος του ερημωμένου πιά χωριού Βηδίσοβα (Δροσοπηγή). Στην μάχην αυτή, πληγώθηκε ο Καλαμπόκης.
Σαν γοργοπόδαροι μαραθωνοδρόμοι, έφθασαν σε βοήθεια, ο πανταχού παρών Παπατσώρης με τα λεβεντόπαιδά του (Αδάμ και Αναγνώστη), ο Γιαννάκης Γκρίτζαλης, ο Αντώνης Ντάρας (η άξια συνέχεια των Νταραίων), ο Μέλιος (Κώστας) και ο Συράκος (Αντώνης). Όλοι μαζί, σε μάχη μισής ημέρας περίπου, νίκησαν και πάλι τους Τουρκο-αλβανο-αιγυπτίους, που άφησαν στον Αετό, γύρω στους διακόσιους νεκρούς.
Οι εχθροί θέλησαν να προχωρήσουν προς την Αρκαδιά. Τους παρέσυραν όμως ξανά οι Αρκαδινοί, κατά τα ορεινά. Και στο Λυκουδέσι, τους ξαναχτύπησαν. Πρωταγωνιστής κι’ εδώ ο Παπατσώρης με τους Σουλιμοχωρίτες καπεταναίους (Γκρίτζαλη, Ντάρα, Μέλιο, Συράκο) και οπωσδήποτα και με τους γυιούς του. Το αποτέλεσμα της μάχης, όπως το σημειώνει ο Γρηγοριάδης, πού δεν επήρε μέρος σ’ αυτήν, ήταν τούτο: "Εφόνευσαν 70 και επλήγωσαν 38, 26 εζώγρησαν, εκυρίευσαν 2 σημαίας, υπέρ τας 8.000 γιδοπρόβατα, διακοσίους ημιόνους, 60 ίππους, 145 βόας, και απηλευθέρωσαν από τας χείρας των εχθρών 700 γυναικόπαιδα αιχμαλωτισθέντα εις διάφορα χωριά των Κοντοβουνίων και τέλος τους ηνάγκασαν να φύγουν είς Νεόκαστρον».
Φοβερός πραγματικά ο απολογισμός του Ιμπραήμ σ’ αυτές τις μάχες, που έδωσε στην Τριφυλία, με τους Αρκαδινούς. Και τι κρίμα, η ιστορία να τις έχη περάσει «με ψιλά γράμματα» στις σελίδες της... Να μη τις έχει καν σημειώσει.
Στην συνέχεια, το ίδιο πάντα έτος (1827) και στις αρχές του καλοκαιριού, οι Αρκαδινοί, αφού επεκοινώνησαν με τον Κολοκοτρώνη, έπιασαν και πάλι τα Δερβένια που οδηγούν από την Μεσσηνία στην Αρκαδία -την σημερινήν Αρκαδία, για ν’ ανακόπτουν διάφορες αποστολές σε τρόφιμα και πολεμοφόδια πού έστελνε κάθε τόσο το Νιόκαστρο του Ιμπραήμ στις δυνάμεις του που βρίσκονταν στην Τριπολιτσά. Και «δούλεψαν» κι’ εκεί, αυτό τον καιρό, πολύ καλά.
Στις 30 Ιουνίου, ο Ιμπραήμ βρισκόταν στην περιοχή των Καλαβρύτω freegr
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
ΕΡΤ: Οριστικό τέλος για σειρά μετά από 3 σεζόν...
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Ο Μαρινάκης ζητά δεύτερη ευκαιρία για τον Μαρσέλο
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
