Υπάρχει μια χαρακτηριστική σκηνή στην ταινία «Oppenheimer» στην οποία ο Λουίς Αλβαρεζ, φυσικός στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, διαβάζει μια εφημερίδα καθώς κουρεύεται. Ξαφνικά, πετάγεται στον δρόμο για να βρει τον συνάδελφό του, τον θεωρητικό φυσικό Ρόμπερτ Οπενχάιμερ.
«Οπι! Οπι!» φωνάζει. «Τα κατάφεραν. Διαίρεσαν τον πυρήνα του ουρανίου. Διέσπασαν το άτομο».
Η αναφορά γίνεται σε δύο Γερμανούς χημικούς, τον Οτο Χαν και τον Φριτς Στράσμαν οι οποίοι κατάφεραν τη διάσπαση του ατόμου. Η ανακάλυψη αποτέλεσε το κλειδί για το «Σχέδιο Μανχάταν», το άκρως απόρρητο αμερικανικό εγχείρημα με επικεφαλής τον Οπενχάιμερ.
Μόνο που η σκηνή δεν είναι απολύτως ακριβής. Ενα βασικό πρόσωπο έλειπε: Η Λιζε Μάιτνερ, φυσικός που συνεργάστηκε στενά με τον Χαν και ανέπτυξε τη θεωρία της πυρηνικής σχάσης.
Η Μάιτνερ ήταν σύγχρονη του Αλβέρτου Αϊνστάιν, του Νιλς Μπορ και του Μαξ Πλανκ. Μετά τη ρίψη της δεύτερης ατομικής βόμβας στο Ναγκασάκι, ο αμερικανικός Τύπος την αποκάλεσε «μητέρα της ατομικής βόμβας», χαρακτηρισμό που απέρριψε σθεναρά.
Οταν ο Χαν κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Φυσικής το 1944, στην ευχαριστήρια ομιλία του αναφέρθηκε στη Μάιτνερ ως «βοηθό ή υπάλληλο», σύμφωνα με τη Μαρίσα Μος, συγγραφέα ενός πρόσφατου βιβλίου για τη φυσικό.
Η Μάιτνερ είναι μία από τις πολλές γυναίκες των επιστημών που δεν έλαβαν τα εύσημα για το έργο τους, συμπεριλαμβανομένης της Ρόζαλιντ Φράνκλιν για τη σημαντική συμβολή στην κατανόηση των μοριακών δομών του DNA και του RNA.
Ο σνομπισμός του Χαν δεν είχε να κάνει με το φύλο, σύμφωνα με τη Μος η οποία πιστεύει επίσης ότι η Μάιτνερ δεν πήρε το Νόμπελ λόγω της εβραϊκής της καταγωγής.
ΠρωτοπόροςΓεννημένη το 1878 στη Βιέννη, άρχισε να σπουδάζει φυσική ιδιωτικά, καθώς στις γυναίκες στην Αυστρία δεν επιτρεπόταν να φοιτήσουν σε πανεπιστήμιο μέχρι το 1897. Το 1901 γράφτηκε σε μεταπτυχιακό σχολείο στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και πέντε χρόνια αργότερα απέκτησε διδακτορικό στη φυσική, όντας μόλις η δεύτερη γυναίκα από το πανεπιστήμιό της που το κατάφερε.
Μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα που δίδασκε ο Μαξ Πλανκ, ο οποίος κέρδισε το Νόμπελ Φυσικής το 1918.
Στο Βερολίνο, γνώρισε τον Χαν, έναν χημικό που ήταν περίπου στην ηλικία της και είχε μια πιο προοδευτική στάση όσον αφορά τη συνεργασία με γυναίκες. Ο Χαν ήταν επίσης πρόθυμος να συνεργαστεί με τη Μάιτνερ, καθώς οι φυσικοί κατανοούσαν καλύτερα τη ραδιενέργεια, την ενέργεια που εκπέμπεται από ασταθείς ατομικούς πυρήνες, από ό,τι οι χημικοί.
Στις 13 Ιουλίου 1938, ενόσω είχε ξεσπάσει ο διωγμός των Εβραίων, με τη βοήθεια και την υποστήριξη του Χαν, η Μάιτνερ φυγαδεύτηκε και μετανάστευσε στη Στοκχόλμη, ενώ ο Χαν συνέχισε να εργάζεται με τον Στράσμαν. Η εξεύρεση μιας ομάδας διμεταλλικής αλκαλικής γαίας ήταν προβληματική, διότι λογικά δεν ταίριαζε με τα άλλα στοιχεία που είχαν βρεθεί μέχρι τότε. Ο Χαν αρχικά είχε την υποψία ότι είναι ράδιο, που παράγεται από τη διάσπαση από δύο άλφα-σωματίδια από τον πυρήνα του ουρανίου.
Ο Χαν περιγράφει τα αποτελέσματα σε επιστολή του προς τη Μάιτνερ στις 19 Δεκεμβρίου: «…Είμαστε όλο και περισσότερο κοντά στο φοβερό συμπέρασμα ότι ισότοπα Ra δεν συμπεριφέρονται όπως Ra, αλλά όπως Ba….». Στην απάντησή της, η Μάιτνερ συμφώνησε ότι το συμπέρασμα του Χαν ήταν «η έκρηξη του πυρήνα ουρανίου», που ήταν πολύ δύσκολο να γίνει αποδεκτό αλλά θεώρησε ότι είναι δυνατόν.
Στις 22 Δεκεμβρίου 1938, ο Χαν έστειλε μια χειρόγραφη αναφορά των αποτελεσμάτων των ερευνών του στο Naturwissenschaften. Χωρίς τη Μάιτνερ. Παράλληλα, η αλληλογραφία μεταξύ τους κατέληξε σε παρεξήγηση. Ο Χαν νόμιζε ότι ήταν θυμωμένη που την είχε δημοσιεύσει χωρίς αυτήν. «Τι άλλο θα μπορούσα να είχα κάνει;» έγραψε στη Μάιτνερ.
Ο Χαν δεχόταν επίσης αντιδράσεις επειδή συνεργαζόταν με μία Εβραία επιστήμονα. «Δεν δίνω μεγάλη σημασία σε αυτά τα πράγματα, φυσικά, αλλά δεν ήθελα να ομολογήσω στους κυρίους ότι ήσασταν η μόνη που τα ανακάλυψε όλα αμέσως», έγραψε στη Μάιτνερ το 1939.
Αρνήθηκε τη συμμετοχή στο Manhattan ProjectOταν έγινε γνωστή η σχάση του ατόμου, η αμερικανική κυβέρνηση συγκρότησε το Πρόγραμμα Μανχάταν για την ανάπτυξη ενός πυρηνικού όπλου. Πολλοί άλλοτε συνεργάτες της Μάιτνερ, συμπεριλαμβανομένων των Φρις και Μπορ, συμμετείχαν. Ο Αϊνστάιν είχε γράψει επιστολή στον πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούσβελτ, με την οποία τον προέτρεπε να εξασφαλίσει ουράνιο και να χρηματοδοτήσει πειράματα αλυσιδωτής αντίδρασης.
Η Mάιτνερ, αν και είχε προσκληθεί, αρνήθηκε. «Δεν θα έχω καμία σχέση με μια βόμβα!» είχε πει χαρακτηριστικά. Το 1945, μετά τη ρίψη ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, που οδήγησε στο τέλος του πολέμου, ορισμένες εφημερίδες ισχυρίστηκαν ότι η Μάιτνερ είχε βγάλει λαθραία τη φόρμουλα από τη ναζιστική Γερμανία. Η ίδια απέρριψε κάθε τέτοιο ισχυρισμό. «Γνωρίζετε πολύ περισσότερα στην Αμερική για την ατομική βόμβα από ό,τι εγώ», δήλωσε στους New York Times το 1946.
Μετά τη δημοσιοποίηση των εγγράφων για τη βράβευση του Χαν, ιστορικοί της επιστήμης δημοσίευσαν στο Physics Today το 1997 ότι «τίποτα δεν πίκρανε τη Mάιτνερ. Παραπονέθηκε ελάχιστα για την μη βράβεθσή της».
Η Μάιτνερ προτάθηκε ξανά για το βραβείο Νόμπελ Φυσικής του 1946, αλλά σύμφωνα με τους συγγραφείς του άρθρου του Physics Today, η επιτροπή Νόμπελ είχε υποστηρίξει, ότι ήταν «παράδοση» να απονέμεται το βραβείο για πειραματικές και όχι θεωρητικές ανακαλύψεις.
Με πληροφορίες από NYT
https://www.nytimes.com/2023/10/02/science/lise-meitner-fission-nobel.html
https://www.kathimerini.gr/world/562651090/giati-i-mitera-tis-atomikis-vomvas-den-kerdise-pote-vraveio-nompel/
