ΝΕΑ VIDEO NEA PHOTO NEA

 | 

Ο κύκλος της διαμάχης του φωτός με τα σκότη

Πριν 2 μήνες κυκλοφόρησε το βιβλίο του Στέφανου Τραχανά «Ο Κύκλος». Με αφορμή το νέο βιβλίο του παρουσιάζουμε τη συνέντευξη που ακολουθεί. Σε αυτήν ο συγγραφέας διατείνεται ότι σήμερα: «η βασική σύγκρουσή είναι ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον σχετικισμό, και όλα τα υπόλοιπα είναι… δεκαδικά ψηφία!». Και ισχυρίζεται ότι μόνο οι φιλοσοφικές αρχές και οι μέθοδοι του λογικού θετικισμού αποτελούν ικανοποιητική λύση στο καυτό πρόβλημα του ρεαλισμού και της ανάγκης σαφούς διάκρισης της έγκυρης από την ψευδή γνώση. Εμείς, αντίθετα, είμαστε πεπεισμένοι ότι ο επιστημονικός ρεαλισμός απαιτεί τη ρητή αναγνώριση των ιστορικών, πολιτισμικών και κοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν και διαμορφώνουν την εκάστοτε επιστημονική γνώση. Και ότι η τεκμηριωμένη αντιπαράθεση στην εξωραϊστική νεοθετικιστή ιδεολογία δεν είναι καθόλου… «ψιλά γράμματα».

Σπύρος Μανουσέλης – www.efsyn.gr

Το νέο βιβλίο του Στέφανου Τραχανά «Ο Κύκλος: Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς» είναι ένα έργο πολεμικής που βάλλει εναντίον των πάσης φύσεως σκοταδιστικών, ανορθολογικών απόψεων που επικρατούν στις μέρες μας. Ο συγγραφέας του, διαπρεπής Ελληνας φυσικός, καταξιωμένος δάσκαλος των επαναστατικών ιδεών της κβαντομηχανικής και διευθυντής του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Μathesis, δέχτηκε πρόθυμα να συζητήσουμε (και να διαφωνήσουμε) χωρίς προσχήματα για τις επιστημολογικές επιλογές και τις στρατηγικές προτεραιότητες που έθεσε σε αυτό το βιβλίο. Απολαύστε τον:

● Σε κανένα άλλο βιβλίο σας δεν διατυπώνετε τόσο ρητά και δεν υποστηρίζετε απερίφραστα τις φιλοσοφικές, δηλαδή τις μετα-φυσικές προκείμενες της σκέψης σας σχετικά με το ποια είναι η πλέον κατάλληλη επιστημολογία και μεθοδολογία της θεμελιώδους επιστήμης τον 21ο αιώνα. Η πολυσέλιδη απάντησή σας στο βιβλίο «Ο Κύκλος» είναι ότι ο λογικός εμπειρισμός ή νεοθετικισμός αποτελεί το πληρέστερο μεθοδολογικά και το πιο επαρκές φιλοσοφικά σύστημα για την περιγραφή των εξελίξεων στη Φυσική, του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος.

Το δυστύχημα είναι ότι αυτή η πρώτη συστηματική προσπάθεια εξάλειψης κάθε μεταφυσικής από την επιστήμη, ενώ επικράτησε επί τριάντα χρόνια –από το 1930 έως το 1960– έκτοτε απορρίπτεται πλήρως ως μια ανεπαρκέστατη προσέγγιση, τόσο από τους περισσότερους επιστημολόγους όσο και από τους φιλοσοφικά εγγράμματους επιστήμονες. Γιατί λοιπόν εσείς επιμένετε να την υποστηρίζετε;

Θα απαντήσω ευθέως σε αυτό που ρωτάτε, θέλω όμως να ξεκαθαρίσω πρώτα ότι η βασική διαχωριστική γραμμή σήμερα είναι αλλού. Είναι ανάμεσα στον επιστημονικό ρεαλισμό από τη μια μεριά –δηλαδή στην παραδοχή ότι η επιστήμη εκφράζει μια αντικειμενική αλήθεια για τη φύση– και τον πολιτισμικό σχετικισμό ή κοινωνική κατασκευασιοκρατία από την άλλη, όπου οι νόμοι της φύσης αντιμετωπίζονται ως πολιτισμικές και κοινωνικές κατασκευές χωρίς καμία θεμιτή αξίωση μεγαλύτερης εγκυρότητας από άλλες κοινωνικές κατασκευές όπως η θρησκεία, οι πολιτικές ιδεολογίες ή ακόμα και η μαγεία. Με όλες τις σκοτεινές συνέπειες που απορρέουν από αυτό για τη θέση της επιστήμης και των αξίων του Διαφωτισμού στις κοινωνίες μας.

Αυτή είναι λοιπόν η βασική διαχωριστική γραμμή στη φιλοσοφία της επιστήμης σήμερα –η διάκριση ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον σχετικισμό– και όλα τα άλλα είναι «ψιλά γράμματα». Οσοι είμαστε από την πλευρά του επιστημονικού ρεαλισμού –δηλαδή, πρακτικά, το σύνολο των ενεργών επιστημόνων και το μεγαλύτερο μέρος των φιλοσόφων της επιστήμης– μπορούμε να συζητάμε όσο θέλουμε για τις διάφορες εκδοχές ρεαλισμού (από τις πιο εκλεπτυσμένες φιλοσοφικά έως τις πιο απλοϊκές), έχουμε όμως πλήρη επίγνωση ότι αυτό που μας χωρίζει από τους «σχετικιστές» είναι ένα βαθύ ρήγμα θεμελιωδών αξιών.

Ιδωμένος σε αυτό το πλαίσιο ο λογικός εμπειρισμός –με τη σκληρή αντιμεταφυσική του στάση και τη σταθερή εναντίωσή του σε κάθε μορφής φιλοσοφικό ιδεαλισμό και νοοκρατία– αποτελεί τον αδιαφιλονίκητο σύμμαχο της επιστήμης και του επιστημονικού ρεαλισμού στη σύγκρουσή τους με τον σχετικισμό.

Και είναι επίσης πασίγνωστο ότι οι δύο μεγαλύτερες επαναστάσεις των νεότερων χρόνων –η κβαντομηχανική και η σχετικότητα– δέχτηκαν ισχυρή θετική επίδραση από τον λογικό εμπειρισμό, ο οποίος προσφέρει επίσης τα μόνα διαθέσιμα εννοιολογικά εργαλεία για να καθαρίζει κανείς την κβαντομηχανική από τη «μεταφυσική σκουριά» και τη «θολούρα» που δεν σταματούν να προσθέτουν στο σώμα της οι πολυπληθείς «ερμηνευτές» της. Ενώ δεν μπορώ να μην αναφερθώ πιο ειδικά στους ανθρώπους του Κύκλου της Βιέννης και τις αξίες που υπερασπίστηκαν σε σκοτεινούς καιρούς. Προσωπικές ενστάσεις σε μια προκρούστεια εκδοχή λογικού εμπειρισμού βεβαίως υπάρχουν και συζητούνται στο βιβλίο μου. Επιμένω όμως ότι μπροστά στα όσα διακυβεύονται στη σύγκρουση ρεαλισμού και σχετικισμού, αυτά είναι ψιλά γράμματα.

● Δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει ή να υποτιμήσει κανείς το ζοφερό κλίμα που επικρατεί στις μέρες μας λόγω της μαζικής διάδοσης των αμέτρητων σκοταδιστικών υπερφυσικών δοξασιών, των εξόφθαλμα ψευδοεπιστημονικών «εξηγήσεων» και των ατεκμηρίωτων συνωμοτικών ερμηνειών της Ιστορίας.

Ωστόσο, στο νέο βιβλίο σας επιλέξατε να υπερασπιστείτε την αξία της επιστημονικής μεθόδου, καταφεύγοντας στις διαψευσμένες (μεθοδολογικά και επιστημολογικά) και ξεπερασμένες (πρακτικά και ιστορικά) ιδέες του Κύκλου της Βιέννης (π.χ. την άκριτη αποδοχή των μεθοδολογικών και, κατά βάθος, μεταφυσικών «αρχών» της επαλήθευσης και της επαγωγής, και την θεμελίωση της εμπειρικής γνώσης μέσω αφηρημένων και υπεριστορικών λογικών αναλύσεων). Και το γεγονός ότι δεν παρουσιάσατε τις εναλλακτικές θεωρίες και τα ανυπέρβλητα προβλήματα ή τις διαψεύσεις του νεοθετικιστικού μοντέλου αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ένα μοιραίο στρατηγικό λάθος. Δεν σας προβληματίζει το ότι αν η πολύ πιο περίπλοκη επιστημονική σκέψη και θεμελιώδης έρευνα του 21ου αιώνα υιοθετούσαν, εκ νέου, τα αποδεδειγμένα ανεπαρκή εργαλεία του νεοθετικισμού, τότε η σύγχρονη επιστήμη θα βρισκόταν σε πολύ δεινή κατάσταση, διότι στη μάχη της με τις ψευδοεπιστήμες και τον υπερφυσικό σκοταδισμό θα πήγαινε με… λάθος όπλα;

Θα επιστρέψω στο θέμα του λογικού εμπειρισμού στο τέλος, επαναλαμβάνοντας όμως πρώτα ότι η βασική σύγκρουσή είναι ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον σχετικισμό, και όλα τα υπόλοιπα είναι… δεκαδικά ψηφία! Και η σύγκρουση αυτή δεν είναι τύπου «φιλοσοφικού σαλονιού», αλλά σύγκρουση για τα θεμελιώδη: τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους και των εκπαιδευτικών του θεσμών.

Με τα ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε να είναι τόσο σαφή όσο τα εξής: Συμφωνούμε άραγε με φιλοσόφους, όπως τον Χάιντεγκερ, όταν λέει π.χ. ότι η σύγχρονη χημεία δεν είναι καλύτερη από την αλχημεία, ούτε ο Γαλιλαίος από τον Αριστοτέλη, αφού όλα είναι πολιτισμικές κατασκευές και άρα εξίσου σωστά στο αντίστοιχο πολιτισμικό πλαίσιο το καθένα;

Κι αν ναι, πώς να διαφωνήσουμε με έναν σύγχρονο σχετικιστή φιλόσοφο, όπως τον Φεγεράμπεντ, όταν ισχυρίζεται ότι η μοντέρνα Φυσική δεν είναι καλύτερη από τη μαγεία και, ως εκ τούτου, να γραφεί: «Ενώ ένας Αμερικανός μπορεί σήμερα να διαλέξει τη θρησκεία που του αρέσει, δεν του επιτρέπεται να απαιτήσει να διδάσκονται τα παιδία του στο σχολείο μαγεία αντί επιστήμη». Και πώς να διαφωνήσουμε –αν είμαστε σχετικιστές– με την πρότασή του ότι η θεωρία της εξέλιξης θα πρέπει «να συμπληρωθεί ή και να αντικατασταθεί τελείως από μία βελτιωμένη έκδοση της “Γένεσης”»; Καμία διαφωνία λοιπόν και με δημόσιες τοποθετήσεις του, όπως την: «Τρία ζήτω για τους φονταμενταλιστές της Καλιφόρνιας, οι οποίοι πέτυχαν να φύγει από τα σχολικά εγχειρίδια μία δογματική παρουσίαση της θεωρίας της εξέλιξης και να συμπεριληφθεί σε αυτήν η βιβλική εκδοχή της “Γένεσης”».

Ενώ ο ίδιος φιλόσοφός δεν θα διστάσει να κατηγορήσει την Καθολική Εκκλησία για… αναθεωρητισμό, όταν τέθηκε για πρώτη φόρα το ζήτημα να αποκατασταθεί ο Γαλιλαίος, γράφοντας: «Η ετυμηγορία της (εκείνη του 1633) ήταν ορθολογική και δίκαιη και η αναθεώρησή τής μπορεί να νομιμοποιηθεί μόνο με κίνητρα πολιτικού καιροσκοπισμού».

Ενόψει των παραπάνω, πιστεύουμε στ’ αλήθεια ότι ο φιλοσοφικός μας αντίπαλος πρέπει να είναι ο λογικός εμπειρισμός, με τη σκληρή αντιμεταφυσική του στάση, και όχι ο σχετικισμός; Δεν συμμερίζομαι αυτή τη θέση. Οπως δεν τη συμμερίζεται και ο Νόαμ Τσόμσκι, ο οποίος δεν διστάζει να συγκρίνει τους σχετικιστές με τους ευαγγελιστές σταυροφόρους του εκπαιδευτικού σκοταδισμού στις ΗΠΑ. Ενώ στο βιβλίο μου θα βρει κανείς και τις πολύ σαφείς κρίσεις για τον σχετικισμό γνωστών Ελλήνων φιλοσόφων και ιστορικών τής επιστήμης, όπως των Θεόδωρου Αραμπατζή, Κώστα Γαβρόγλου και Αριστείδη Μπαλτά.

● Στο βιβλίο «Ο Κύκλος», παρουσιάζετε και επιχειρείτε να αποδημήσετε συστηματικά κάποια από τα πιο γνωστά επιχειρήματα και τις ιδέες του «μεταμοντέρνου σκοταδισμού», ο οποίος, αμφισβητώντας την εγκυρότητα της επιστημονικής γνώσης, απειλεί άμεσα τις διαφωτιστικές αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Πώς, κατά τη γνώμη σας, μπορούμε να προστατευτούμε από την επέλαση του νέου σκοταδισμού χωρίς να θυσιάσουμε την πολύτιμη πολυφωνία και την ελευθερία της επιστημονικής έρευνας, που, όταν ανατρέπει κάποιες βεβαιότητες του παρελθόντος, δημιουργεί μεγάλη γνωστική ανασφάλεια από την οποία επωφελούνται οι παλαιοί και οι νέοι σκοταδιστές;

Πρόκειται πράγματι για σκοταδιστική επέλαση, με το ένδυμα του μεταμοντερνισμού, σε σφιχτό εναγκαλισμό με τη νεοεποχίτικη κουλτούρα, τον ανατολικό μυστικισμό και τίς εναλλακτικές ιατρικές πρακτικές του και, βεβαίως, την αντιεμβολιαστική «ιδεολογία» που πάει μαζί του. Ενα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου μου είναι αφιερωμένο στα θέματα αυτά και στη χρήση της κβαντομηχανικής από τους γκουρού του χώρου ως «επιστημονικού» περιτυλίγματός στα προϊόντα τους. Με πρόθυμους συμμάχους όχι μόνο μεταμοντέρνους στοχαστές αλλά και «επιστήμονες» με περιορισμένες ηθικές αντιστάσεις στη σαγήνη τής μεγάλης Νέας Αγοράς. Γιατί ή Νέα Εποχή –το New Age– αυτό είναι∙ μία τεραστία πολυεθνική επιχείρηση και με ένα πολύ επιτυχημένο υποκατάστημα και στη χώρα μας.

Τα νεράκια με τα κβαντικά τσάκρα του Dr Emoto, που τα δόξασε η Ενωση Ελλήνων Φυσικών και ακολούθησαν τα σαΐνια του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής με το γνωστό βίντεο το 2022, είναι μόνο ένα δείγμα αυτής της «επιτυχίας». Ενώ βεβαία οι επιτυχίες της μητρικής εταιρείας είναι πολύ μεγαλύτερες. Η μεταμοντέρνα υπονόμευση του ίδιου του πνεύματος της επιστήμης συνεχίζει να φουσκώνει τα πανιά των κάθε είδους τραμπιστών και αρνητών της κλιματικής αλλαγής. Μην αφήνεις τα γεγονότα να σου χαλάνε τίς θεωρίες! Το πνεύμα τής επιστήμης –και η εύλογη αμφιβολία που πρέπει να χαρακτηρίζει την επιστημονική αναζήτηση στην περιοχή του καινούργιου– είναι πιστεύω ο κατάλληλος τρόπος για να χειριζόμαστε και το πολύ ενδιαφέρον ζήτημα που θέτετε για τις γνωστικές ανασφάλειες των ανθρώπων απέναντι στη νέα γνώση.

Η προτεραιότητα των γεγονότων και των εμπειρικών δεδομένων έναντι των θεωριών μας –αυτό είναι το πνεύμα της επιστήμης– βρίσκεται όμως και στον αξιακό πυρήνα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Διότι, όταν τα γεγονότα και ο ορθός λόγος παύουν να έχουν σημασία –όταν οι σχετικιστές δεν θα μας επιτρέπουν να τα επικαλούμαστε, ούτε καν για να υποστηρίξουμε ότι η κβαντομηχανική είναι καλύτερη από τη… μαγεία!– τότε τι απομένει; Η αλήθεια μου και η αλήθεια σου. Δυο ασύμβατες αλήθειες που δεν μπορούν καν να τεθούν σε έλλογη αντιπαράθεση οποιουδήποτε είδους. Είναι αλήθειες θρησκευτικού τύπου και γνωρίζουμε πως λύνουν τις «διαφορές» τους οι κάτοχοι τέτοιων «αληθειών». Μια θρυμματισμένη σε περίκλειστα φανατικά «εγώ» κοινωνία είναι το αποτέλεσμα. Το «πείραμα» έγινε τον Μεσοπόλεμο και γνωρίζουμε τα αποτελέσματα.

Στις 18 Απριλίου 2024 (στις 19.00), οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης διοργανώνουν στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών παρουσίαση του βιβλίου του Στέφανου Τραχανά «Ο Κύκλος». Θα μιλήσουν: η Μαρία Ευθυμίου, ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας, ο Περικλής Σ. Βαλλιάνος, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, ο Σπύρος Σφενδουράκης, καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας, και ο συγγραφέας Στέφανος Τραχανάς. Συντονίζει η Ιωάννα Σουφλέρη, βιολόγος δημοσιογράφο
tinanantsou.blogspot.gr