2012-12-19 11:40:02
Από μια φιλελεύθερη δημοκρατική σκοπιά, υπάρχουν πολλά θετικά στο νέο σύνταγμα της Αιγύπτου αλλά και κάποια που είναι ανησυχητικά. Υπάρχουν επίσης ανοιχτά «παράθυρα» και ασάφειες που μόνο οι πολιτικοί μπορούν να συμπληρώσουν - και δεδομένης της σημερινής κατάστασης της αιγυπτιακής δημοκρατίας, εκεί είναι που βρίσκονται τα πραγματικά προβλήματα.
Το τελικό σχέδιο του προτεινόμενου νέου συντάγματος της Αιγύπτου, που ολοκληρώθηκε στα τέλη του Νοεμβρίου, παρήχθη μέσε σε μια τέτοια αναταραχή πολιτικών ελιγμών, απειλών και οξείας ρητορικής που οι σχολιαστές όπως και οι πολίτες εξακολουθούν να προσπαθούν να κατανοήσουν τις επιπτώσεις τους. Από μια φιλελεύθερη δημοκρατική σκοπιά, υπάρχουν πολλά θετικά στο νέο σύνταγμα, ιδίως σε σύγκριση με εκείνο που αντικαθιστά. Για παράδειγμα, οι συντάκτες του όχι μόνο καθορίζουν έναν μακρύ κατάλογο ελευθεριών, όπως έκαναν οι προκάτοχοί τους, αλλά κάνουν, επίσης το κείμενο πιο δύσκολο να παρακαμφθεί από τους κυβερνητικούς αξιωματούχους
. Όμως, το σύνταγμα περιλαμβάνει ακριβώς αντίστοιχο αριθμό στοιχείων που προκαλούν ανησυχία. Αναβάλλει την απάντηση στο ερώτημα για την εποπτεία της πολιτικής επί του στρατού, μέχρι να γραφτεί το επόμενο σύνταγμα, σε πολλά χρόνια από σήμερα. Και υπάρχουν ανοιχτά «παράθυρα» και ασάφειες, που μόνο οι πολιτικοί μπορούν να καλύψουν.
Και αυτό είναι το κρίσιμο σημείο που τόσο συχνά παραβλέπεται: το πολιτικό πλαίσιο διαμορφώνει πάντα την σημασία των συνταγματικών κειμένων. Η εμπειρία του αραβικού κόσμου με τις φαινομενικά δημοκρατικές συνταγματικές διατάξεις επιβεβαιώνει τον κανόνα. Η δημοκρατία έχει αποτύχει στον αραβικό κόσμο, όχι επειδή οι κυβερνήσεις έχουν παραβιάσει συστηματικά τον σημαντικότερο νόμους των χωρών τους (αν και κατά καιρούς έχουν παρανομήσει), αλλά μάλλον, επειδή οι δημοκρατικές υποσχέσεις του συντάγματός τους ήταν γενικά όσο το δυνατόν πιο αόριστες και αφέθηκαν στα κοινοβούλια για να ξεκαθαριστούν μέσω της κανονικής νομοθεσίας. Οι ευρωπαϊκές χώρες, ανέπτυξαν αρχικά αυτό το σύστημα για να εξασφαλίσουν ότι οι εκλεγμένοι από τον λαό φορείς και όχι οι βασιλιάδες, θα καθορίζουν τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Όταν τα αραβικά καθεστώτα αντέγραψαν αυτήν την πρακτική - για παράδειγμα, πολλά από αυτά διακήρυξαν την ελευθερία του Τύπου, αλλά εξήγησαν ότι η ελευθερία θα εξειδικεύεται από το νόμο - το αποτέλεσμα ήταν ότι οι κυβερνώντες μπορούσαν να υπόσχονται όλα τα είδη των δικαιωμάτων και να βάζουν τα χειραγωγούμενα κοινοβούλια να τα αναιρούν με κάθε τρόπο.
Επομένως, είναι σημαντικό το νέο αιγυπτιακό σύνταγμα να θεωρηθεί ως ένα πολιτικό έγγραφο - ένα προϊόν ειδικών περιστάσεων που δεν θα διαμορφώνει μόνο ένα μελλοντικό σύνολο συνθηκών αλλά και τη λειτουργία του κράτους μέσα από αυτές.
Το πολιτικό κλίμα της Αιγύπτου έχει αλλάξει με κάποιους πολύ θετικούς τρόπους τα τελευταία χρόνια, αλλά μόνο όταν βλέπει κανείς μακροπρόθεσμα. Πρώτον, το κομματικό σύστημα, το οποίο μέχρι το 2011 αποτελείτο από έναν αυταρχικό, διεφθαρμένο και ανισόρροπο μηχανισμό και ένα πλήθος από παμπάλαιους και ξεχασμένους εικονικούς οργανισμούς, έχει επανέλθει στη ζωή. Όλα τα είδη ατόμων και ομάδων εισήλθαν στην διαμάχη. Και τα μέσα ενημέρωσης, τα οποία αναπτύσσονταν έντονα ακόμη και πριν από την Αραβική Άνοιξη, ανακάλυψαν την επιθυμία τους να ξεπεράσουν τις «κόκκινες γραμμές». Η πολιτική υπνηλία έχει δώσει τη θέση της σε μια κοινωνία που δραστηριοποιείται έντονα. Αλλά η πολιτική αναβιώνει σε ένα περιβάλλον χωρίς κανόνες και ενότητα. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης επικρατούν οι άγριες κατηγορίες και οι ακραίες ρητορικές. Μετά τη διάλυση του κοινοβουλίου, τον Ιούνιο, δεν υπάρχει χώρος ώστε να μπορέσουν οι ομάδες να λύσουν τις διαφορές τους. Οι διαιτητές έχουν χάσει δύναμη στην πολιτική ζωή, και τα θεσμικά όργανα που θα έπρεπε να αυτοπεριοριστούν στο περιθώριο της πολιτικής, κυρίως ο στρατός και το δικαστικό σώμα, στάθηκαν ανίκανα να αντισταθούν από το να ακολουθήσουν το παιχνίδι, βλάπτοντας τους εαυτούς τους σ΄αυτή τη διαδικασία. Εν τω μεταξύ, κανένας παράγοντας δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην επιθυμία να νικήσει τους αντιπάλους με το να ανατρέψει τους λίγους κανόνες που ακόμη ισχύουν.
Και ακριβώς σε αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει το Σύνταγμα. Βραχυπρόθεσμα, θα μπορούσε να αρχίσει η αργή διαδικασία της ανοικοδόμησης της εμπιστοσύνης μέσω μιας διαδικασίας αποδοχής που δίνει σε όλους μια θέση στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Μακροπρόθεσμα, θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα βασικό και ευρέως αποδεκτό πολιτικό πλαίσιο. Αλλά αυτό το σχέδιο συντάγματος αποτυγχάνει δραματικά στον πρώτο στόχο και αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες στον δεύτερο.
Όσον αφορά τη βραχυπρόθεσμη δουλειά, η διαδικασία μπορεί να είναι πιο σημαντική από το περιεχόμενο. Αλλά έγινε ένα μοιραίο λάθος στη διαδικασία τον Μάρτιο του 2011, όταν μια μικρή επιτροπή νομικών σχεδίασε βιαστικά (και εν μέρει ασυναίσθητα) ένα σύστημα στο οποίο μια ισχνή κοινοβουλευτική πλειοψηφία θα μπορούσε να ορίσει όποιον ήθελε στη συνέλευση για να συντάξει το μόνιμο σύνταγμα της χώρας. Εκείνη την εποχή, δεν ήταν ακόμη σαφές ότι υπήρχε οποιαδήποτε σημαντική εκλογική πλειοψηφία στην Αίγυπτο, έτσι λίγοι σχολίασαν το πιθανό πρόβλημα. Στην πραγματικότητα, υπήρχε μια πλειοψηφία, οι ισλαμιστές, οι οποίοι βρήκαν ότι θα μπορούσαν να συσσωρεύσουν τη μια εκλογική νίκη μετά την άλλη και έτσι θα επιλέγουν τους συντάκτες του συντάγματος. Μια προσπάθεια του νέου κοινοβουλίου να διαπραγματευτεί μια συμφωνία για ένα συναινετικό συντακτικό Σώμα απέτυχε, αφήνοντας τους ισλαμιστές να αισθάνονται ότι χάνουν τη δύναμή τους και τους μη-ισλαμιστές να αισθάνονται ότι αποκλείονται και ποδηγετούνται.
Το να επιτραπεί σε μια πλειοψηφία να κυβερνά θα μπορούσε να είναι υγιές σε μια δημοκρατία που λειτουργεί καλά, αλλά όχι όταν η χώρα εξακολουθεί να προσπαθεί να σχεδιάσει ένα ευρέως αποδεκτό σύστημα - δημιουργεί πολλούς επώδυνα ηττημένους και φιμώνει τις φωνές που πρέπει να ακούγονται κατά την έναρξη της διαδικασίας. Από την πλευρά τους, οι ισλαμιστές έχουν βγει μπροστά, πρόθυμοι να κάνουν κάποιες παραχωρήσεις στους αντιπάλους τους, αλλά όχι αρκετές ώστε να τους έχουν πραγματικά μαζί τους. Παρότι οι ισλαμιστές ήταν πρόθυμοι να δώσουν περισσότερα, δεν είναι σαφές ότι υπήρξε μια καλόπιστη διαπραγμάτευση όπως θα έπρεπε, καθώς ορισμένα μέλη της αντιπολίτευσης απλώς απέρριψαν τα προηγούμενα εκλογικά αποτελέσματα ως «μη αντιπροσωπευτικά».
Ήδη, τα θεσμικά συντρίμμια και η πολιτική βλάβη είναι μεγάλα και θα είναι δύσκολο να ξεπεραστούν. Η απόφαση του προέδρου της Αιγύπτου Μοχάμεντ Μόρσι να αναλάβει την απόλυτη εξουσία - ακόμη και σε προσωρινή βάση - και η βεβιασμένη παραγωγή του τελικού σχεδίου του συντάγματος δεν έχουν οδηγήσει μόνο σε συγκρούσεις στους δρόμους αλλά και σε ανταγωνισμούς μεταξύ των αιγυπτιακών κρατικών φορέων.
Αρχικά, οι επαγγελματικές ενώσεις της χώρας χωρίζονται στους υποστηρικτές της ισλαμικής κυβέρνησης και στους αντιπάλους τους. Θα μπορούσε να εκθρέφεται εμφύλιος πόλεμος στα εργατικά συνδικάτα. Το δικαστικό σύστημα ξεσηκώθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας και είναι δύσκολο να δούμε το πώς ο θεσμός, ο οποίος είχε καταφέρει να διατηρήσει κάποια αυτονομία, ακόμη και στην διάρκεια των πιο αυταρχικών περιόδων της Αιγύπτου, θα μπορούσε να βγει αλώβητος. Με τη σειρά του, ο εκλογικός μηχανισμός της χώρας ίσως να έχει υποστεί σοβαρή ζημιά, γιατί εξαρτάται από την εποπτεία των βαθιά προσβεβλημένων δικαστών.
Ο Μόρσι προσποιείται ότι ακούει τις διαμαρτυρίες, αλλά μέχρι στιγμής απλώς εντείνει την αποφασιστικότητά του να προωθήσει τη διαδικασία. Θέλει ένα σταθερό σύνολο κανόνων για να καθοδηγήσει την επιστροφή της Αιγύπτου στην κανονική πολιτική ζωή. Αλλά θα μπορούσε το σύνταγμα, αν περάσει, να θέσει τις βάσεις για ένα δίκαιο και δημοκρατικό πολιτικό παιχνίδι σε βάθος χρόνου; Μόλις οι άνθρωποι μιλήσουν, το σύνταγμα θα μπορούσε να γίνει ένα τετελεσμένο γεγονός - και οι ηγέτες της αντιπολίτευσης ίσως να μην επιζητούν να το ανατρέψουν, αλλά αντίθετα να συναινέσουν και να μάθουν πώς να χρησιμοποιήσουν τα εργαλεία που τους δίνει. Τα συντάγματα σπάνια γράφονται σε στιγμές ηρεμίας και πολλά επιζούν περισσότερο από τα διαμφισβητούμενα περιστατικά που οδήγησαν στη δημιουργία τους. Στο κάτω - κάτω, το πιο δημοκρατικό σύστημα της Αιγύπτου διέπετο από ένα σύνταγμα γραμμένο το 1923 από μια επιτροπή, την οποία είχε μποϋκοτάρει ο πιο δημοφιλής πολιτικός παράγοντας της χώρας, το εθνικιστικό κίνημα Γουάφντ.
Η σημερινή πικρία, που τώρα συνοδεύεται από την αιματοχυσία, κάνει να φαίνεται απίθανο να προκύψει σύντομα ένα παρόμοιο αποτέλεσμα. Ακόμη και αν οι βαθιές πληγές επουλώνονται τελικά, το συνταγματικό κείμενο δημιουργεί ανησυχίες. Το αν τελικά θα γίνει η βάση για ένα πλουραλιστικό σύστημα ή ένα εργαλείο για μια μόνιμη ισλαμική πλειοψηφία εξαρτάται από πέντε βασικούς παράγοντες.
Πρώτον, οι νόμοι που έχουν δημιουργηθεί για να δώσουν στις συνταγματικές διατάξεις συγκεκριμένες έννοιες, είναι σημαντικοί. Οι πιο φιλελεύθερες διατάξεις του συντάγματος θα απαιτήσουν την αναμόρφωση μεγάλων τομέων του αιγυπτιακού δικαίου που είναι σήμερα αυταρχικοί, όπως αυτοί που διέπουν τον Τύπο και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Είναι ακόμη ασαφές το πόσο γρήγορα και με πόσο ενθουσιασμό το κοινοβούλιο θα είναι σε θέση να εκπληρώσει αυτή την υποχρέωση. Σε άλλους τομείς, όπως στην θρησκευτική ελευθερία ή στην οικονομία, η ασάφεια του κειμένου δίνει στους νομοθέτες ακόμα περισσότερη άνεση. Θα μπορούσε σύντομα να γίνει εμφανές τι σκοπεύουν να κάνουν οι νομοθέτες με την ελευθερία, επειδή το νέο Σύνταγμα θα επιτρέπει στην μέχρι σήμερα ανίσχυρη Άνω Βουλή, την οποία κανένα δικαστήριο δεν έχει διαλύσει, να ασκεί προσωρινά τη νομοθετική εξουσία από την επόμενη ημέρα της επικύρωσης του Συντάγματος.
Οι εκλογές θα είναι ένα δεύτερο πεδίο μάχης. Εάν οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης που απορρίπτουν το σύνταγμα, μποϊκοτάρουν τις μελλοντικές ψηφοφορίες, θα αφήσουν ελεύθερο το πεδίο για τους ισλαμιστές. Όμως, ακόμη και αν συναγωνιστούν, η ανταμοιβή τους μπορεί να είναι αργή. Οι μη-ισλαμικές ομάδες έχουν δείξει μεγάλη ικανότητα να κινητοποιούν χιλιάδες διαδηλωτές, αλλά δεν έχουν δείξει ακόμα καμία διάθεση να ξεκινήσουν την σκληρή δουλειά της κινητοποίησης εκατομμυρίων για τις ψηφοφορίες. Όσο οι εκλογές γέρνουν προς τους ισλαμιστές, τα βήματα προς τη δημοκρατία θα είναι βήματα προς τη συνέχιση της ισλαμικής εξουσίας.
Τρίτον, οι τρόποι με τους οποίους οι εκλεγμένοι άρχοντες της Αιγύπτου αναμορφώνουν τους κρατικούς θεσμούς - το στρατό, τα θρησκευτικά ιδρύματα και τα δικαστήρια - θα είναι ζωτικής σημασίας για τον καθορισμό της σημασίας του συντάγματος στην πράξη. Ο στρατός κέρδισε σημαντική αυτονομία στο σύνταγμα, πολλή περισσότερη απ΄ό,τι είχαν ελπίσει οι επαναστάτες του 2011. Η Αδελφότητα έχει γίνει σαφής σχετικά με τις προθέσεις της: ο πολιτικός έλεγχος είναι ένας μακροπρόθεσμος στόχος, δεν αποτελεί άμεση προτεραιότητα. Και ίσως με την πάροδο του χρόνου οι στρατηγοί, οι οποίοι είναι αρκετά συντηρητικοί, να μπορέσουν να εξοικειωθούν με τον ισλαμικό νόμο.
Το σύνταγμα υπόσχεται στο αλ- Αζχάρ, το κορυφαίο θρησκευτικό ίδρυμα της Αιγύπτου, τόσο αυτονομία όσο και έναν ισχυρό συμβουλευτικό ρόλο επί του ισλαμικού νόμου. Αλλά οι δύο αυτές δεσμεύσεις βρίσκονται σε αντίθετες κατευθύνσεις: καθώς το αλ- Αζχάρ κερδίζει επιρροή, μπορεί να ανακαλύψει διάφορες πολιτικές δυνάμεις να ελίσσονται για την επιρροή μέσα στους κόλπους του. Το κοινοβούλιο ίσως να προσπαθήσει να τα μπαλώσει χρησιμοποιώντας τις εσωτερικές λειτουργίες του.
Προς το παρόν, το Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας θα διατηρήσει τον επικεφαλής του και τους δέκα παλαιότερους δικαστές του. (η Ταχανί ελ- Τζεμπαλί, η δικαστής που οι ισλαμιστές περιφρονούν περισσότερο, θα επιστρέψει στον ιδιωτικό τομέα, δεδομένου ότι είναι - όχι συμπτωματικά - το ενδέκατο παλαιότερο μέλος των εν λόγω εδρών). Το δικαστήριο έχει συγκρουστεί με τις ανερχόμενες ισλαμικές δυνάμεις της Αιγύπτου αρκετές φορές φέτος. Αλλά καθώς οι δικαστές σταδιακά συνταξιοδοτούνται, το κοινοβούλιο θα μπορούσε να περάσει ένα νόμο που να εξασφαλίζει ότι πιο ευέλικτες προσωπικότητες θα καταλάβουν τις θέσεις τους.
Το τέταρτο σημείο-κλειδί είναι το ερώτημα του ποιος θα ερμηνεύσει και θα εφαρμόσει τις ισλαμικές συνταγματικές διατάξεις. Με μια πρώτη ματιά, υπάρχουν μερικές διαφορές μεταξύ των διατάξεων σε αυτό το σχέδιο και εκείνων του συντάγματος του 1971. Αλλά η σημασία των συνταγματικών άρθρων μπορεί να αλλάξει ανάλογα με το ποιος είναι υπεύθυνος για την προάσπιση του συντάγματος. Και το σύνταγμα εισάγει δύο νέα στοιχεία. Το πρώτο είναι η πρόβλεψη ότι θα πρέπει να ζητείται η γνώμη του αλ- Αζχάρ για θέματα ισλαμικού νόμου. Το δεύτερο είναι μία προσεκτικά διαπραγματευμένη διάταξη που ξεκαθαρίζει τις «αρχές της ισλαμικής σαρία» (που είναι η κύρια επίσημη πηγή της αιγυπτιακής νομοθεσίας από το 1980). Η γλώσσα που χρησιμοποιείται περιέχει μια σειρά τεχνικών ισλαμικών νομικών όρων που είναι δύσκολο να κατανοηθούν στα αραβικά και οι οποίοι δεν έχουν σαφή μετάφραση στα Αγγλικά: «Οι αρχές της ισλαμικής σαρία περιλαμβάνουν τις γενικές υποδείξεις της, τις θεμελιώδεις νομολογιακές βάσεις της και τις αποδεκτές πηγές στα σχολεία της σουνιτικής κοινότητας». Από μια πλευρά, οι βουλευτές και οι δικαστές θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την γλώσσα αυτή ως δικαιολογία για τη ένταξη μεγάλων τμημάτων της παραδοσιακής ισλαμικής νομολογίας στο δίκαιο. Από την άλλη, θα μπορούσαν να την αγνοούν, δεδομένου ότι το σύνταγμα δεν δίνει οδηγίες για το πώς πρόκειται να εφαρμοστεί το νέο άρθρο.
Το τελικό ζήτημα θα είναι αν το σύνταγμα χρησιμοποιείται για να διαλύσει την κυρίαρχη προεδρία της χώρας. Από τις πρώτες μέρες της αιγυπτιακής εξέγερσης, όλες οι πολιτικές δυνάμεις συμφώνησαν ότι ο αυταρχισμός που είχε κυβερνήσει τη χώρα τους χωρίς αναστολές για έξι δεκαετίες, πρέπει να αναχαιτιστεί. Αλλά δεν είναι σαφές ότι οι συντάκτες του συντάγματος έχουν προσφέρει πολλά εργαλεία για αυτή τη δουλειά. Το σύνταγμα είναι πιο προεδρικό από ό, τι θα περίμενε κανείς και αφήνει κάποιους ισχυρούς μηχανισμούς στα χέρια του προέδρου (όπως είναι η εξουσία να παρακάμπτει άλλες Αρχές και να καταφεύγει άμεσα στους πολίτες με ένα δεσμευτικό δημοψήφισμα).
Δεν έχει πολύ νόημα να διαβάσουμε αυτές τις διατάξεις περιληπτικά: οι μηχανισμοί λογοδοσίας λειτουργούν εντελώς διαφορετικά ανάλογα με το ποιος είναι στην κυβέρνηση. Και εδώ υπάρχει λόγος ανησυχίας. Όσο οι ισλαμιστές συνεχίζουν να κερδίζουν τις βουλευτικές και προεδρικές εκλογές, πιθανότατα δεν θα υπάρχει πίεση για να κυριαρχούν στην προεδρία. Αλλά αν οι δύο Αρχές πέσουν σε χέρια ανταγωνιστικά, το νέο σύνταγμα θα μπορούσε να παράγει αδιέξοδο αντί για πραγματική εποπτεία.
Για πολύ καιρό, οι παρατηρητές ανέλυαν τις προοπτικές για τη δημοκρατία στην Αίγυπτο με εικασίες σχετικά με τις προθέσεις και τις κινήσεις των σημαντικών πολιτικών. Τώρα σχεδόν όλοι στη χώρα ισχυρίζονται ότι είναι δημοκράτες, ακόμη και αν όλοι έχουν διαπιστευτήρια πολύ αμαυρωμένα. Όμως, η βιωσιμότητα της αιγυπτιακής δημοκρατίας δεν εξαρτάται από πραγματικές ή υποτιθέμενες προθέσεις, αλλά από υγιείς διαδικασίες, αποδεκτούς κανόνες και καλά σχεδιασμένες δομές. Και τούτο πρέπει να μας δίνει λίγη μόνο σιγουριά.
Foreign Affairs
Ο NATHAN J. BROWN είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Τζωρτζ Ουάσινγκτον.
greekfinanceforum.com
Το τελικό σχέδιο του προτεινόμενου νέου συντάγματος της Αιγύπτου, που ολοκληρώθηκε στα τέλη του Νοεμβρίου, παρήχθη μέσε σε μια τέτοια αναταραχή πολιτικών ελιγμών, απειλών και οξείας ρητορικής που οι σχολιαστές όπως και οι πολίτες εξακολουθούν να προσπαθούν να κατανοήσουν τις επιπτώσεις τους. Από μια φιλελεύθερη δημοκρατική σκοπιά, υπάρχουν πολλά θετικά στο νέο σύνταγμα, ιδίως σε σύγκριση με εκείνο που αντικαθιστά. Για παράδειγμα, οι συντάκτες του όχι μόνο καθορίζουν έναν μακρύ κατάλογο ελευθεριών, όπως έκαναν οι προκάτοχοί τους, αλλά κάνουν, επίσης το κείμενο πιο δύσκολο να παρακαμφθεί από τους κυβερνητικούς αξιωματούχους
Και αυτό είναι το κρίσιμο σημείο που τόσο συχνά παραβλέπεται: το πολιτικό πλαίσιο διαμορφώνει πάντα την σημασία των συνταγματικών κειμένων. Η εμπειρία του αραβικού κόσμου με τις φαινομενικά δημοκρατικές συνταγματικές διατάξεις επιβεβαιώνει τον κανόνα. Η δημοκρατία έχει αποτύχει στον αραβικό κόσμο, όχι επειδή οι κυβερνήσεις έχουν παραβιάσει συστηματικά τον σημαντικότερο νόμους των χωρών τους (αν και κατά καιρούς έχουν παρανομήσει), αλλά μάλλον, επειδή οι δημοκρατικές υποσχέσεις του συντάγματός τους ήταν γενικά όσο το δυνατόν πιο αόριστες και αφέθηκαν στα κοινοβούλια για να ξεκαθαριστούν μέσω της κανονικής νομοθεσίας. Οι ευρωπαϊκές χώρες, ανέπτυξαν αρχικά αυτό το σύστημα για να εξασφαλίσουν ότι οι εκλεγμένοι από τον λαό φορείς και όχι οι βασιλιάδες, θα καθορίζουν τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Όταν τα αραβικά καθεστώτα αντέγραψαν αυτήν την πρακτική - για παράδειγμα, πολλά από αυτά διακήρυξαν την ελευθερία του Τύπου, αλλά εξήγησαν ότι η ελευθερία θα εξειδικεύεται από το νόμο - το αποτέλεσμα ήταν ότι οι κυβερνώντες μπορούσαν να υπόσχονται όλα τα είδη των δικαιωμάτων και να βάζουν τα χειραγωγούμενα κοινοβούλια να τα αναιρούν με κάθε τρόπο.
Επομένως, είναι σημαντικό το νέο αιγυπτιακό σύνταγμα να θεωρηθεί ως ένα πολιτικό έγγραφο - ένα προϊόν ειδικών περιστάσεων που δεν θα διαμορφώνει μόνο ένα μελλοντικό σύνολο συνθηκών αλλά και τη λειτουργία του κράτους μέσα από αυτές.
Το πολιτικό κλίμα της Αιγύπτου έχει αλλάξει με κάποιους πολύ θετικούς τρόπους τα τελευταία χρόνια, αλλά μόνο όταν βλέπει κανείς μακροπρόθεσμα. Πρώτον, το κομματικό σύστημα, το οποίο μέχρι το 2011 αποτελείτο από έναν αυταρχικό, διεφθαρμένο και ανισόρροπο μηχανισμό και ένα πλήθος από παμπάλαιους και ξεχασμένους εικονικούς οργανισμούς, έχει επανέλθει στη ζωή. Όλα τα είδη ατόμων και ομάδων εισήλθαν στην διαμάχη. Και τα μέσα ενημέρωσης, τα οποία αναπτύσσονταν έντονα ακόμη και πριν από την Αραβική Άνοιξη, ανακάλυψαν την επιθυμία τους να ξεπεράσουν τις «κόκκινες γραμμές». Η πολιτική υπνηλία έχει δώσει τη θέση της σε μια κοινωνία που δραστηριοποιείται έντονα. Αλλά η πολιτική αναβιώνει σε ένα περιβάλλον χωρίς κανόνες και ενότητα. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης επικρατούν οι άγριες κατηγορίες και οι ακραίες ρητορικές. Μετά τη διάλυση του κοινοβουλίου, τον Ιούνιο, δεν υπάρχει χώρος ώστε να μπορέσουν οι ομάδες να λύσουν τις διαφορές τους. Οι διαιτητές έχουν χάσει δύναμη στην πολιτική ζωή, και τα θεσμικά όργανα που θα έπρεπε να αυτοπεριοριστούν στο περιθώριο της πολιτικής, κυρίως ο στρατός και το δικαστικό σώμα, στάθηκαν ανίκανα να αντισταθούν από το να ακολουθήσουν το παιχνίδι, βλάπτοντας τους εαυτούς τους σ΄αυτή τη διαδικασία. Εν τω μεταξύ, κανένας παράγοντας δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην επιθυμία να νικήσει τους αντιπάλους με το να ανατρέψει τους λίγους κανόνες που ακόμη ισχύουν.
Και ακριβώς σε αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει το Σύνταγμα. Βραχυπρόθεσμα, θα μπορούσε να αρχίσει η αργή διαδικασία της ανοικοδόμησης της εμπιστοσύνης μέσω μιας διαδικασίας αποδοχής που δίνει σε όλους μια θέση στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Μακροπρόθεσμα, θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα βασικό και ευρέως αποδεκτό πολιτικό πλαίσιο. Αλλά αυτό το σχέδιο συντάγματος αποτυγχάνει δραματικά στον πρώτο στόχο και αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες στον δεύτερο.
Όσον αφορά τη βραχυπρόθεσμη δουλειά, η διαδικασία μπορεί να είναι πιο σημαντική από το περιεχόμενο. Αλλά έγινε ένα μοιραίο λάθος στη διαδικασία τον Μάρτιο του 2011, όταν μια μικρή επιτροπή νομικών σχεδίασε βιαστικά (και εν μέρει ασυναίσθητα) ένα σύστημα στο οποίο μια ισχνή κοινοβουλευτική πλειοψηφία θα μπορούσε να ορίσει όποιον ήθελε στη συνέλευση για να συντάξει το μόνιμο σύνταγμα της χώρας. Εκείνη την εποχή, δεν ήταν ακόμη σαφές ότι υπήρχε οποιαδήποτε σημαντική εκλογική πλειοψηφία στην Αίγυπτο, έτσι λίγοι σχολίασαν το πιθανό πρόβλημα. Στην πραγματικότητα, υπήρχε μια πλειοψηφία, οι ισλαμιστές, οι οποίοι βρήκαν ότι θα μπορούσαν να συσσωρεύσουν τη μια εκλογική νίκη μετά την άλλη και έτσι θα επιλέγουν τους συντάκτες του συντάγματος. Μια προσπάθεια του νέου κοινοβουλίου να διαπραγματευτεί μια συμφωνία για ένα συναινετικό συντακτικό Σώμα απέτυχε, αφήνοντας τους ισλαμιστές να αισθάνονται ότι χάνουν τη δύναμή τους και τους μη-ισλαμιστές να αισθάνονται ότι αποκλείονται και ποδηγετούνται.
Το να επιτραπεί σε μια πλειοψηφία να κυβερνά θα μπορούσε να είναι υγιές σε μια δημοκρατία που λειτουργεί καλά, αλλά όχι όταν η χώρα εξακολουθεί να προσπαθεί να σχεδιάσει ένα ευρέως αποδεκτό σύστημα - δημιουργεί πολλούς επώδυνα ηττημένους και φιμώνει τις φωνές που πρέπει να ακούγονται κατά την έναρξη της διαδικασίας. Από την πλευρά τους, οι ισλαμιστές έχουν βγει μπροστά, πρόθυμοι να κάνουν κάποιες παραχωρήσεις στους αντιπάλους τους, αλλά όχι αρκετές ώστε να τους έχουν πραγματικά μαζί τους. Παρότι οι ισλαμιστές ήταν πρόθυμοι να δώσουν περισσότερα, δεν είναι σαφές ότι υπήρξε μια καλόπιστη διαπραγμάτευση όπως θα έπρεπε, καθώς ορισμένα μέλη της αντιπολίτευσης απλώς απέρριψαν τα προηγούμενα εκλογικά αποτελέσματα ως «μη αντιπροσωπευτικά».
Ήδη, τα θεσμικά συντρίμμια και η πολιτική βλάβη είναι μεγάλα και θα είναι δύσκολο να ξεπεραστούν. Η απόφαση του προέδρου της Αιγύπτου Μοχάμεντ Μόρσι να αναλάβει την απόλυτη εξουσία - ακόμη και σε προσωρινή βάση - και η βεβιασμένη παραγωγή του τελικού σχεδίου του συντάγματος δεν έχουν οδηγήσει μόνο σε συγκρούσεις στους δρόμους αλλά και σε ανταγωνισμούς μεταξύ των αιγυπτιακών κρατικών φορέων.
Αρχικά, οι επαγγελματικές ενώσεις της χώρας χωρίζονται στους υποστηρικτές της ισλαμικής κυβέρνησης και στους αντιπάλους τους. Θα μπορούσε να εκθρέφεται εμφύλιος πόλεμος στα εργατικά συνδικάτα. Το δικαστικό σύστημα ξεσηκώθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας και είναι δύσκολο να δούμε το πώς ο θεσμός, ο οποίος είχε καταφέρει να διατηρήσει κάποια αυτονομία, ακόμη και στην διάρκεια των πιο αυταρχικών περιόδων της Αιγύπτου, θα μπορούσε να βγει αλώβητος. Με τη σειρά του, ο εκλογικός μηχανισμός της χώρας ίσως να έχει υποστεί σοβαρή ζημιά, γιατί εξαρτάται από την εποπτεία των βαθιά προσβεβλημένων δικαστών.
Ο Μόρσι προσποιείται ότι ακούει τις διαμαρτυρίες, αλλά μέχρι στιγμής απλώς εντείνει την αποφασιστικότητά του να προωθήσει τη διαδικασία. Θέλει ένα σταθερό σύνολο κανόνων για να καθοδηγήσει την επιστροφή της Αιγύπτου στην κανονική πολιτική ζωή. Αλλά θα μπορούσε το σύνταγμα, αν περάσει, να θέσει τις βάσεις για ένα δίκαιο και δημοκρατικό πολιτικό παιχνίδι σε βάθος χρόνου; Μόλις οι άνθρωποι μιλήσουν, το σύνταγμα θα μπορούσε να γίνει ένα τετελεσμένο γεγονός - και οι ηγέτες της αντιπολίτευσης ίσως να μην επιζητούν να το ανατρέψουν, αλλά αντίθετα να συναινέσουν και να μάθουν πώς να χρησιμοποιήσουν τα εργαλεία που τους δίνει. Τα συντάγματα σπάνια γράφονται σε στιγμές ηρεμίας και πολλά επιζούν περισσότερο από τα διαμφισβητούμενα περιστατικά που οδήγησαν στη δημιουργία τους. Στο κάτω - κάτω, το πιο δημοκρατικό σύστημα της Αιγύπτου διέπετο από ένα σύνταγμα γραμμένο το 1923 από μια επιτροπή, την οποία είχε μποϋκοτάρει ο πιο δημοφιλής πολιτικός παράγοντας της χώρας, το εθνικιστικό κίνημα Γουάφντ.
Η σημερινή πικρία, που τώρα συνοδεύεται από την αιματοχυσία, κάνει να φαίνεται απίθανο να προκύψει σύντομα ένα παρόμοιο αποτέλεσμα. Ακόμη και αν οι βαθιές πληγές επουλώνονται τελικά, το συνταγματικό κείμενο δημιουργεί ανησυχίες. Το αν τελικά θα γίνει η βάση για ένα πλουραλιστικό σύστημα ή ένα εργαλείο για μια μόνιμη ισλαμική πλειοψηφία εξαρτάται από πέντε βασικούς παράγοντες.
Πρώτον, οι νόμοι που έχουν δημιουργηθεί για να δώσουν στις συνταγματικές διατάξεις συγκεκριμένες έννοιες, είναι σημαντικοί. Οι πιο φιλελεύθερες διατάξεις του συντάγματος θα απαιτήσουν την αναμόρφωση μεγάλων τομέων του αιγυπτιακού δικαίου που είναι σήμερα αυταρχικοί, όπως αυτοί που διέπουν τον Τύπο και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Είναι ακόμη ασαφές το πόσο γρήγορα και με πόσο ενθουσιασμό το κοινοβούλιο θα είναι σε θέση να εκπληρώσει αυτή την υποχρέωση. Σε άλλους τομείς, όπως στην θρησκευτική ελευθερία ή στην οικονομία, η ασάφεια του κειμένου δίνει στους νομοθέτες ακόμα περισσότερη άνεση. Θα μπορούσε σύντομα να γίνει εμφανές τι σκοπεύουν να κάνουν οι νομοθέτες με την ελευθερία, επειδή το νέο Σύνταγμα θα επιτρέπει στην μέχρι σήμερα ανίσχυρη Άνω Βουλή, την οποία κανένα δικαστήριο δεν έχει διαλύσει, να ασκεί προσωρινά τη νομοθετική εξουσία από την επόμενη ημέρα της επικύρωσης του Συντάγματος.
Οι εκλογές θα είναι ένα δεύτερο πεδίο μάχης. Εάν οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης που απορρίπτουν το σύνταγμα, μποϊκοτάρουν τις μελλοντικές ψηφοφορίες, θα αφήσουν ελεύθερο το πεδίο για τους ισλαμιστές. Όμως, ακόμη και αν συναγωνιστούν, η ανταμοιβή τους μπορεί να είναι αργή. Οι μη-ισλαμικές ομάδες έχουν δείξει μεγάλη ικανότητα να κινητοποιούν χιλιάδες διαδηλωτές, αλλά δεν έχουν δείξει ακόμα καμία διάθεση να ξεκινήσουν την σκληρή δουλειά της κινητοποίησης εκατομμυρίων για τις ψηφοφορίες. Όσο οι εκλογές γέρνουν προς τους ισλαμιστές, τα βήματα προς τη δημοκρατία θα είναι βήματα προς τη συνέχιση της ισλαμικής εξουσίας.
Τρίτον, οι τρόποι με τους οποίους οι εκλεγμένοι άρχοντες της Αιγύπτου αναμορφώνουν τους κρατικούς θεσμούς - το στρατό, τα θρησκευτικά ιδρύματα και τα δικαστήρια - θα είναι ζωτικής σημασίας για τον καθορισμό της σημασίας του συντάγματος στην πράξη. Ο στρατός κέρδισε σημαντική αυτονομία στο σύνταγμα, πολλή περισσότερη απ΄ό,τι είχαν ελπίσει οι επαναστάτες του 2011. Η Αδελφότητα έχει γίνει σαφής σχετικά με τις προθέσεις της: ο πολιτικός έλεγχος είναι ένας μακροπρόθεσμος στόχος, δεν αποτελεί άμεση προτεραιότητα. Και ίσως με την πάροδο του χρόνου οι στρατηγοί, οι οποίοι είναι αρκετά συντηρητικοί, να μπορέσουν να εξοικειωθούν με τον ισλαμικό νόμο.
Το σύνταγμα υπόσχεται στο αλ- Αζχάρ, το κορυφαίο θρησκευτικό ίδρυμα της Αιγύπτου, τόσο αυτονομία όσο και έναν ισχυρό συμβουλευτικό ρόλο επί του ισλαμικού νόμου. Αλλά οι δύο αυτές δεσμεύσεις βρίσκονται σε αντίθετες κατευθύνσεις: καθώς το αλ- Αζχάρ κερδίζει επιρροή, μπορεί να ανακαλύψει διάφορες πολιτικές δυνάμεις να ελίσσονται για την επιρροή μέσα στους κόλπους του. Το κοινοβούλιο ίσως να προσπαθήσει να τα μπαλώσει χρησιμοποιώντας τις εσωτερικές λειτουργίες του.
Προς το παρόν, το Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας θα διατηρήσει τον επικεφαλής του και τους δέκα παλαιότερους δικαστές του. (η Ταχανί ελ- Τζεμπαλί, η δικαστής που οι ισλαμιστές περιφρονούν περισσότερο, θα επιστρέψει στον ιδιωτικό τομέα, δεδομένου ότι είναι - όχι συμπτωματικά - το ενδέκατο παλαιότερο μέλος των εν λόγω εδρών). Το δικαστήριο έχει συγκρουστεί με τις ανερχόμενες ισλαμικές δυνάμεις της Αιγύπτου αρκετές φορές φέτος. Αλλά καθώς οι δικαστές σταδιακά συνταξιοδοτούνται, το κοινοβούλιο θα μπορούσε να περάσει ένα νόμο που να εξασφαλίζει ότι πιο ευέλικτες προσωπικότητες θα καταλάβουν τις θέσεις τους.
Το τέταρτο σημείο-κλειδί είναι το ερώτημα του ποιος θα ερμηνεύσει και θα εφαρμόσει τις ισλαμικές συνταγματικές διατάξεις. Με μια πρώτη ματιά, υπάρχουν μερικές διαφορές μεταξύ των διατάξεων σε αυτό το σχέδιο και εκείνων του συντάγματος του 1971. Αλλά η σημασία των συνταγματικών άρθρων μπορεί να αλλάξει ανάλογα με το ποιος είναι υπεύθυνος για την προάσπιση του συντάγματος. Και το σύνταγμα εισάγει δύο νέα στοιχεία. Το πρώτο είναι η πρόβλεψη ότι θα πρέπει να ζητείται η γνώμη του αλ- Αζχάρ για θέματα ισλαμικού νόμου. Το δεύτερο είναι μία προσεκτικά διαπραγματευμένη διάταξη που ξεκαθαρίζει τις «αρχές της ισλαμικής σαρία» (που είναι η κύρια επίσημη πηγή της αιγυπτιακής νομοθεσίας από το 1980). Η γλώσσα που χρησιμοποιείται περιέχει μια σειρά τεχνικών ισλαμικών νομικών όρων που είναι δύσκολο να κατανοηθούν στα αραβικά και οι οποίοι δεν έχουν σαφή μετάφραση στα Αγγλικά: «Οι αρχές της ισλαμικής σαρία περιλαμβάνουν τις γενικές υποδείξεις της, τις θεμελιώδεις νομολογιακές βάσεις της και τις αποδεκτές πηγές στα σχολεία της σουνιτικής κοινότητας». Από μια πλευρά, οι βουλευτές και οι δικαστές θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την γλώσσα αυτή ως δικαιολογία για τη ένταξη μεγάλων τμημάτων της παραδοσιακής ισλαμικής νομολογίας στο δίκαιο. Από την άλλη, θα μπορούσαν να την αγνοούν, δεδομένου ότι το σύνταγμα δεν δίνει οδηγίες για το πώς πρόκειται να εφαρμοστεί το νέο άρθρο.
Το τελικό ζήτημα θα είναι αν το σύνταγμα χρησιμοποιείται για να διαλύσει την κυρίαρχη προεδρία της χώρας. Από τις πρώτες μέρες της αιγυπτιακής εξέγερσης, όλες οι πολιτικές δυνάμεις συμφώνησαν ότι ο αυταρχισμός που είχε κυβερνήσει τη χώρα τους χωρίς αναστολές για έξι δεκαετίες, πρέπει να αναχαιτιστεί. Αλλά δεν είναι σαφές ότι οι συντάκτες του συντάγματος έχουν προσφέρει πολλά εργαλεία για αυτή τη δουλειά. Το σύνταγμα είναι πιο προεδρικό από ό, τι θα περίμενε κανείς και αφήνει κάποιους ισχυρούς μηχανισμούς στα χέρια του προέδρου (όπως είναι η εξουσία να παρακάμπτει άλλες Αρχές και να καταφεύγει άμεσα στους πολίτες με ένα δεσμευτικό δημοψήφισμα).
Δεν έχει πολύ νόημα να διαβάσουμε αυτές τις διατάξεις περιληπτικά: οι μηχανισμοί λογοδοσίας λειτουργούν εντελώς διαφορετικά ανάλογα με το ποιος είναι στην κυβέρνηση. Και εδώ υπάρχει λόγος ανησυχίας. Όσο οι ισλαμιστές συνεχίζουν να κερδίζουν τις βουλευτικές και προεδρικές εκλογές, πιθανότατα δεν θα υπάρχει πίεση για να κυριαρχούν στην προεδρία. Αλλά αν οι δύο Αρχές πέσουν σε χέρια ανταγωνιστικά, το νέο σύνταγμα θα μπορούσε να παράγει αδιέξοδο αντί για πραγματική εποπτεία.
Για πολύ καιρό, οι παρατηρητές ανέλυαν τις προοπτικές για τη δημοκρατία στην Αίγυπτο με εικασίες σχετικά με τις προθέσεις και τις κινήσεις των σημαντικών πολιτικών. Τώρα σχεδόν όλοι στη χώρα ισχυρίζονται ότι είναι δημοκράτες, ακόμη και αν όλοι έχουν διαπιστευτήρια πολύ αμαυρωμένα. Όμως, η βιωσιμότητα της αιγυπτιακής δημοκρατίας δεν εξαρτάται από πραγματικές ή υποτιθέμενες προθέσεις, αλλά από υγιείς διαδικασίες, αποδεκτούς κανόνες και καλά σχεδιασμένες δομές. Και τούτο πρέπει να μας δίνει λίγη μόνο σιγουριά.
Foreign Affairs
Ο NATHAN J. BROWN είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Τζωρτζ Ουάσινγκτον.
greekfinanceforum.com
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Μην ανοίξετε αν σας χτυπήσει ο… "οδοκαθαριστής"!
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
