2013-07-26 21:07:03
Οι κεντρικοί τραπεζίτες περιβάλλονταν πάντα από ένα μη δικαιολογημένο μυστήριο, είτε θεωρούνται κακόβουλοι είτε ακατανόητοι είτε παντοδύναμοι. Το νέο βιβλίο του Neil Irwin για τη νομισματική πολιτική κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης διαλύει αυτούς τους μύθους μια για πάντα.
Οι κεντρικοί τραπεζίτες διέθεταν πάντα ένα αναιτιολόγητο μυστήριο. Ακόμη και αφότου οι πολιτικές τους και οι διαδικασίες τους έχουν γίνει αισθητά πιο διαφανείς, η ατμόσφαιρα της μυστικότητας και της εξουσίας γύρω από αυτούς εξακολουθεί να υφίσταται. Και η συνεχιζόμενη χρηματοπιστωτική κρίση έχει φέρει τις δραστηριότητές τους στο προσκήνιο τόσο της οικονομικής πολιτικής όσο και της γενικότερης πολιτικής, έστω κι αν η κρίση έχει αποκαλύψει πολλούς εγγενείς περιορισμούς τής νομισματικής πολιτικής και της οικονομικής πρόβλεψης γενικότερα.
Πράγματι, οι κεντρικοί τραπεζίτες θα έπρεπε να ήταν πολύ πιο ταπεινοί σήμερα από όσπ ήταν κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όταν κάποιοι από αυτούς διεκδίκησαν τα εύσημα για τη λεγόμενη «μεγάλη μετριοπάθεια» (great moderation), την περίοδο της μειωμένης οικονομικής αστάθειας που διήρκεσε από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 μέχρι τα πρώτα χρόνια αυτού του αιώνα
. Είναι πλέον σαφές ότι η ευημερία και η σταθερότητα που απόλαυσε μεγάλο μέρος του κόσμου κατά τη διάρκεια αυτών των ετών ήταν σε μεγάλο βαθμό τυχαίο αποτέλεσμα. Παρ’ όλα αυτά, η νομισματική πολιτική είναι ένα ισχυρό εργαλείο, ακόμη και αν είναι λιγότερο ισχυρό από όσο πολλοί πιστεύουν.
Το βιβλίο του δημοσιογράφου Neil Irwin, The Alchemists: Three Central Bankers and a World on Fire (Οι Αλχημιστές: Τρεις Κεντρικοί Τραπεζίτες και ένας Κόσμος που Έχει Πάρει Φωτιά) έχει υπ’ αυτή την έννοια ατυχή τίτλο. Οι κεντρικοί τραπεζίτες δύσκολα μπορεί να είναι ασήμαντοι, αλλά οι πολιτικές τους δεν μπορούν να μετατρέψουν την οικονομική πορεία όπως ο αλχημιστής μετατρέπει την σκουριά σε χρυσό. Κατά παρέκκλιση αυτού του περιορισμού, το βιβλίο του Irwin είναι μια εξαιρετική καταγραφή του πώς οι κεντρικοί τραπεζίτες έχουν ανταποκριθεί στην οικονομική κρίση, με σχολαστικές αναφορές και γεμάτο ξεκάθαρες εξηγήσεις για τα γεγονότα και τις οικονομικές έννοιες. Σε γενικές γραμμές, είναι ένα απίστευτα πολύτιμο βιβλίο για όλους τους μη οικονομολόγους που ενδιαφέρονται για τα οικονομικά. Ως κάποιος που γνωρίζει καλά τους τρεις κεντρικούς τραπεζίτες στους οποίους αναφέρεται το βιβλίο – τον πρόεδρο της Federal Reserve των ΗΠΑ Ben Bernanke, τον πρώην διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας Mervyn King και τον πρώην πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) Jean-Claude Trichet - μπορώ να επιβεβαιώσω ότι η αφήγηση είναι κάτι περισσότερο από αληθής. Ασχολείται με τα άτομα, τις συνθήκες γύρω από τις αποφάσεις τους και τα κίνητρά τους, και τα παρουσιάζει δίκαια. Το βιβλίο του Irwin θα έχει διαρκή αξία για ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων των φοιτητών και των εκλεγμένων αξιωματούχων, αλλά θα έχει μεγαλύτερη συμβολή ως ένα πόνημα που διορθώνει τις πολλές αβάσιμες ή απλά τρελές ιδέες για τις προθέσεις και τις επιπτώσεις τής νομισματικής πολιτικής.
ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
Έχει ήδη υπάρξει μια σειρά από πολύ καλές δημοσιογραφικές εκδόσεις για την οικονομική κρίση, όπως αυτή του David Wessel «In Fed We Trust» και του Carlo Bastasin «Saving Europe», που επιτυγχάνουν το εντυπωσιακό κατόρθωμα να ασχολούνται σωστά με την μακροοικονομία παραμένοντας κατανοητοί. «Οι Αλχημιστές» κάνουν το ίδιο και επιπλέον, παρέχουν μια διεθνή προοπτική. Το να εξετάζει κανείς τις τρεις κεντρικές τράπεζες είναι καλύτερο από το να εξετάζει μόνο μια για να υπογραμμίσει το πόσο πολύ εξαρτάται η επιτυχία τής νομισματικής πολιτικής και της οικονομικής παρέμβασης από τους εθνικούς θεσμούς, την πολιτική και τις περιστάσεις. Ο Irwin τονίζει το πόσο οι κορυφαίοι κεντρικοί τραπεζίτες φαίνεται να ανήκουν σε μια κοινή ομάδα, αλλά η γενική εντύπωση που ο αναγνώστης λαμβάνει είναι για την ποικιλομορφία των προσεγγίσεών τους και των ανησυχιών τους, παρ’ όλο που ανταποκρίθηκαν σε παράλληλες προκλήσεις.
Μία από τις πιο σημαντικές πτυχές τού The Alchemist είναι ότι διαλύει την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη ότι η πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας καθοδηγείται από πολύ τεχνικά μοντέλα ή λεπτές, καλά σχεδιασμένες συνωμοσίες. Η χάραξη νομισματικής πολιτικής μπορεί να είναι πιο εννοιολογική από όσο οι εντυπωσιακές συμφωνίες επί του προϋπολογισμού ή η διαμόρφωση δημοσιονομικών κανονισμών, αλλά απέχει πολύ από το να είναι μηχανιστική. Ο Irwin εξηγεί όσο το δυνατόν ακριβέστερα το πόσο πολλοί διαφορετικοί παράγοντες επηρεάζουν τις μηνιαίες αποφάσεις τής Ομοσπονδιακής Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς τής Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, της Επιτροπής Νομισματικής Πολιτικής τής Τράπεζας της Αγγλίας, και του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΚΤ.
Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου, όπως ο Irwin καθιστά σαφές, ότι όλες αυτές είναι αληθινές επιτροπές. Ο επικεφαλής έχει διάφορους βαθμούς επιρροής σε κάθε μια, αλλά και στις τρεις, γίνονται διάφορες συζητήσεις και πραγματοποιείται ανεξάρτητη ψηφοφορία - όπως απέδειξε ο Axel Weber, ο πρώην πρόεδρος της Bundesbank, όταν αρνήθηκε να υποστηρίξει την αγορά ελληνικών ομολόγων τον Μάιο του 2010. (Ή όπως έκανα και εγώ κατά τη διάρκεια της θητείας μου στην Επιτροπή Νομισματικής Πολιτικής, όταν πίεσα για περαιτέρω ποσοτική χαλάρωση το 2010-11, αντίθετα με τις επιθυμίες ορισμένων εκ των συναδέλφων μου που ήθελαν αύξηση επιτοκίων). Ακόμα και όταν δεν υπάρχει ανοικτή διαφωνία, οι επιτροπές πολιτικής στις κεντρικές τράπεζες υπόκεινται στα ίδια δυναμική όπως και κάθε άλλη επιτροπή, με μέλη που στυλώνουν τα πόδια τους για τις θέσεις τους σε επανειλημμένες συνεδριάσεις, με θέματα που έρχονται ξανά και ξανά χωρίς να λαμβάνεται απόφαση, και με ανθρώπους που χρησιμοποιούν ρητορικές τακτικές για να υπερισχύσουν των συναδέλφων τους.
Ο λόγος για όλη αυτή την διαφωνία είναι ότι οι μακροοικονομικές προβλέψεις δεν είναι μόνο εγγενώς ασαφείς, αλλά και κάπως επικριτικές. Οι κεντρικές τράπεζες δεν διαθέτουν μοντέλα που απλώς εξάγουν προβλέψεις. Ευτυχώς, ο Irwin περιγράφει λεπτομερώς τις διαδικασίες με τις οποίες πραγματοποιούνται οι προβλέψεις και οι συστάσεις από τις διάφορες τράπεζες, όπως η παραγωγή του Teal Book, το οποίο παρουσιάζει την αντίληψη των στελεχών της Federal Reserve και αποτελεί τη βάση για τις συζητήσεις τής Ομοσπονδιακής Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς. Τέτοιες ασκήσεις βασισμένες σε οικονομικά μοντέλα είναι χρήσιμες ως σημείο εκκίνησης για συνομιλίες, επειδή αναγκάζουν τα μέλη της επιτροπής να διευκρινίσουν τις θέσεις τους και να προσδιορίσουν το πού διαφέρουν οι υποθέσεις τους. Και αξίζουν εύκολα τις χιλιάδες ώρες που χρειάζονται για να παραχθούν, δεδομένου ότι οι αναλύσεις μπορεί να βοηθήσουν την επιτροπή να επιλέξει τις καλύτερες πολιτικές. Αλλά, όπως ο Irwin απεικονίζει με ακρίβεια, οι προβλέψεις των στελεχών αποτελούν μόνο την αρχή της συζήτησης και σπάνια καθορίζουν τις αποφάσεις επί της πολιτικής.
Η άποψη που έχουν οι κεντρικοί τραπεζίτες για τις εθνικές και τις παγκόσμιες οικονομίες είναι μερική, συχνά παραπλανητική, και συνεχώς μεταβαλλόμενη. Σημαντικά οικονομικά στοιχεία καταγράφονται με κάποια χρονική υστέρηση, και τα στοιχεία υπόκεινται σε ριζικές αναθεωρήσεις πολύ καιρό αφότου πρέπει να λαμβάνονται οι αποφάσεις. Επιπλέον, από τη στιγμή που λαμβάνονται οι αποφάσεις, η νομισματική πολιτική μπορεί να πάρει ένα ή δύο χρόνια για να έχει πλήρη επίπτωση – τυπικά, αρκετά μετά τους δυο επόμενους γύρους αποφάσεων που έχουν ήδη οριστικοποιηθεί. Λαμβάνοντας υπόψη όλους τους άλλους παράγοντες που παίζουν ρόλο, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί ακόμα και εκ των υστέρων ο αντίκτυπος της νομισματικής πολιτικής σε μια οικονομία. (Αυτός είναι ο λόγος που οι Thomas Sargent και Christopher Sims κέρδισαν το βραβείο Νόμπελ στα Οικονομικά το 2011 για τη συμβολή τους «στον προσδιορισμό των επιδράσεων των σοκ της νομισματικής πολιτικής»). Στην πραγματικότητα, οι κεντρικές τράπεζες δεν έχουν σχεδόν καμία εμπιστευτική πληροφορία στην οποία οι αγορές ή και τα μέσα ενημέρωσης δεν έχουν πρόσβαση - εκτός από την γνώση τού πώς οι ίδιοι σκέφτονται σχετικά με τα δεδομένα.
Τελικά, βέβαια, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τα δεδομένα χωρίς να επιλέξουν ένα θεωρητικό πλαίσιο ως οδηγό τους, αλλά ακόμη και εδώ, η διαφωνία βασιλεύει δεδομένου ότι δεν υπάρχει ενιαία θεωρητική συναίνεση επί της μακροοικονομίας. Ο Irwin συλλαμβάνει πολύ όμορφα τις δυσκολίες τής πραγματοποίησης μακροοικονομικών εκτιμήσεων σε πραγματικό χρόνο στα κεφάλαια του βιβλίου του σχετικά με την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ στη δεκαετία του 1970 και την Τράπεζα της Ιαπωνίας στη δεκαετία του 1990. Άγχος, αγωνία και επιδείνωση αποτελούν αναπόσπαστα μέρη της δουλειάς ενός κεντρικού τραπεζίτη. Το να είναι κανείς μέλος με δικαίωμα ψήφου σε μια επιτροπή νομισματικής πολιτικής είναι ένα σπάνιο προνόμιο, αλλά μπορεί και πρέπει να προκαλεί την διάνοιά του και το εγώ του.
ΟΙ ΕΚΛΕΓΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΟΙ
Το βιβλίο «Οι Αλχημιστές» προσφέρει μια καλή εικόνα για το πώς η γενική πολιτική επηρεάζει την λήψη αποφάσεων νομισματικής πολιτικής: είναι πάντα εκεί στο παρασκήνιο, μερικές φορές αποσπά την προσοχή και επιβάλλει αλλαγές τακτικής, αλλά είναι αποφασιστική μόνο όταν ο πρόεδρος της επιτροπής θέλει να είναι. Άλλοι σχολιαστές έχουν εξάρει δίκαια την εξιστόρηση του Irwin για το πώς οι πρόεδροι της Federal Reserve Bank παρενέβησαν στις διαπραγματεύσεις για την νομοθεσία τής οικονομικής μεταρρύθμισης Dodd-Frank προκειμένου να σώσει το ρόλο της Fed όσον αφορά την εποπτεία επί των μικρότερων τραπεζών. Ωστόσο, η ιστορία αποκαλύπτει ότι οι αποφάσεις νομισματικής πολιτικής της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ελήφθησαν εκεί όπου οδηγούσε η εμπεριστατωμένη συζήτηση. Δηλαδή, δεν είχαν τροποποιηθεί για να προκαταλάβουν ενέργειες του Κογκρέσου σχετικά με τη διάρθρωση της Fed.
Τα πολιτικά ήταν κρίσιμα, όμως, στις σχέσεις της Τράπεζας της Αγγλίας το 2010 και της ΕΚΤ την περίοδο 2010-12. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, οι ηγέτες των δύο κεντρικών τραπεζών επέλεξαν να διακινδυνεύσουν τη φήμη τους σε δημόσιες συζητήσεις για τα δημόσια ελλείμματα και τη δημοσιονομική πολιτική - κάτι που όπως δείχνει ο Irwin, ο Bernanke αποφεύγει προσεκτικά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Όταν η ΕΚΤ άλλαξε πρόεδρο το Νοέμβριο του 2011, από τον Jean-Claude Trichet στον Mario Draghi, οι αυξήσεις επιτοκίων που είχαν τεθεί σε ισχύ την προηγούμενη άνοιξη αντιστράφηκαν γρήγορα με περικοπές - παρά τη μεγαλύτερη πολιτική πίεση στον νεοεγκατεστημένο και Ιταλό Draghi από όση είχε υπάρξει στον Γάλλο Trichet για να τηρήσει την αντιπληθωριστική γραμμή της Γερμανίας.
Ο Irwin ξοδεύει έξυπνα πολλά από τα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου του, ιδιαίτερα αυτά που ασχολούνται με την κρίση του ευρώ, με την αλληλεπίδραση μεταξύ της δημοσιονομικής και της νομισματικής πολιτικής (καθώς και την ευρύτερη αλληλεπίδραση ανάμεσα στους εκλεγμένους πολιτικούς και τους μη εκλεγμένους κεντρικούς τραπεζίτες). Αυτή η δύσκολη δυναμική παραμένει μείζον θέμα σήμερα και θέμα μεγάλης ανησυχίας και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ορισμένοι ανησυχούν ότι η Federal Reserve κάνει πάρα πολλά και καλύπτει το Κογκρέσο και την κυβέρνηση Ομπάμα για τις αποτυχίες επί του προϋπολογισμού, ενώ στην Ευρώπη, κάποιοι φοβούνται ότι η ΕΚΤ σφετερίζεται τη δημοκρατία με την επιβολή λιτότητας υπερκεράζοντας εκλεγμένους αξιωματούχους.
Ο Irwin απεικονίζει τις μεγάλες διαφορές απόψεων μεταξύ των οικονομολόγων και των πολιτικών για το πώς οι κεντρικοί τραπεζίτες θα πρέπει να αντιδρούν στην αποτυχία των εκλεγμένων αξιωματούχων να κάνουν σκληρές επιλογές επί του προϋπολογισμού. Οι διαφορές αυτές, αποδεικνύεται, δεν ευθυγραμμίζονται πάντα με τις κομματικές διασυνδέσεις. Προς τιμήν του, ο Irwin παραμένει εντός των ορίων της δημοσιογραφικής ουδετερότητας στο θέμα αυτό. Αν και κάποιος μπορεί να βρει ενδείξεις ότι ο ίδιος πιστεύει πως ο Bernanke είχε δίκιο να μείνει έξω από την δημοσιονομική διαμάχη στις ΗΠΑ και ότι ο King, αντιθέτως, υπερέβη τα όρια κατά τη διάρκεια των βρετανικών εκλογών τού 2010 και στις πρώτες ημέρες τής θητείας τού David Cameron ως πρωθυπουργού, αυτές οι ενδείξεις δεν είναι προφανείς. Η ενασχόληση του Irwin με τα διλήμματα που επιβάλλονται στην ΕΚΤ από την κατακερματισμένη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην ΕΕ απεικονίζει καλά την δύσκολη αλληλεπίδραση μεταξύ κεντρικών τραπεζιτών και πολιτικών.
ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΩΣΤΗ ΔΟΣΟΛΟΓΙΑ
Παρά τις διεθνείς προοπτικές της, το The Alchemists αποκαλύπτει, ίσως κατά λάθος, μια κρίσιμη αλήθεια: οι κεντρικές τράπεζες επικεντρώνονται κυρίως στις δικές τους οικονομικές περιοχές, και η διασυνοριακή συνεργασία επί της οικονομικής πολιτικής είναι σπάνια. Ο Irwin αφηγείται παραστατικά το πώς οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες συναντήθηκαν τον Οκτώβριο του 2008 για την πρώτη συντονισμένη μείωση των επιτοκίων στην ιστορία και πώς η Federal Reserve υποβοήθησε τις ομόλογές της κεντρικές τράπεζες των οποίων εξαντλούνταν τα δολαριακά αποθέματα. Αυτές οι εξαιρετικά εποικοδομητικές δράσεις λαμβάνονται από κοινού, αλλά ήταν άνευ προηγουμένου στην ιστορία των κεντρικών τραπεζών, και ελήφθησαν ως απάντηση σε πρωτοφανείς συνθήκες. Κατά συνέπεια, δεν δημιούργησαν ένα νέο προηγούμενο για την συνεργασία των κεντρικών τραπεζών.
Παρά το γεγονός ότι υπερβάλλει για τα κοινά σημεία μεταξύ των τριών κεντρικών τραπεζιτών, ο Irwin απεικονίζει με ακρίβεια το εκ περιτροπής αίσθημα της απογοήτευσης που είχαν μετά από αυτές τις πρώτες συντονισμένες επιτυχίες. Πρώτον, ο υπόλοιπος κόσμος ήταν ενοχλημένος από την προθυμία της Fed να αφήσει την ποσοτική χαλάρωση και να οδηγήσει προς τα κάτω από την αξία του δολαρίου, ανεξάρτητα από το τι σήμαινε αυτό για τις μικρές οικονομίες (οι οποίες απόλαυσαν ακολούθως μαζικές εισροές κεφαλαίων). Στη συνέχεια, η Fed και άλλες κεντρικές τράπεζες εξοργίστηκαν με την ΕΚΤ για την άρνησή της να λάβει στα σοβαρά, πόσο μάλλον να επιλύσει, την κρίση του ευρώ. Θυμάμαι το απίστευτο αίσθημα αδυναμίας και θυμού κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού τού 2011, καθώς οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι φαινόταν να επιδίδονται σε διάφορα κόλπα ενώ η Ρώμη, η Μαδρίτη και η Αθήνα καίγονταν, όταν ο καθένας θα μπορούσε να δει ότι τα προβλήματα των περιφερειακών χωρών θα γίνουν τελικά πρόβλημα για το Ηνωμένο Βασίλειο, και ακόμη και για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το ότι είχαν μοιραστεί μπουκάλια κρασιού Βουργουνδίας στη Βασιλεία ή διατριβές στο Χάρβαρντ ή το ΜΙΤ δεν εμπόδισε τους κεντρικούς τραπεζίτες από το να ακολουθούν το δικό τους δρόμο αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στους άλλους. Αυτό μπορεί να ήταν η σωστή προσέγγιση, και ήταν σίγουρα η πιο πιθανή να θεωρηθεί ως νομιμοποιημένη από τα αντίστοιχα εθνικά σώματα ψηφοφόρων, αλλά δεν ήταν καθόλου μια επίδειξη συνεργασίας στην οποία παραπέμπει ο Irwin.
Τέλος, είναι σημαντικό να επανεξετάσουμε τον τίτλο τού βιβλίου, ο οποίος προσφέρει μια παραπλανητική εικόνα. Ειδικά στο πρώτο μέρος τής αφήγησης που είναι η ιστορία των κεντρικών τραπεζών από τα μέσα του δέκατου έβδομου ως τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, ο Irwin απεικονίζει τη δημιουργία τής πίστωσης και την ικανότητα των κεντρικών τραπεζών να σταματούν τους οικονομικούς πανικούς ως αλχημεία - μια μαγική διαδικασία που δημιουργεί κάτι πολύτιμο από το σχεδόν τίποτα. Αυτό είναι ατυχές. Σε όλο τον κόσμο, τα χρήματα και οι πιστώσεις είναι τόσο παλιά όσο και ο πολιτισμός. Οι Κεντρικές Τράπεζες είναι μια πολύτιμη θεσμική καινοτομία, όπως και οι οργανωμένες δυνάμεις της αστυνομίας και τα δημοκρατικά εκλεγμένα κοινοβούλια, αλλά δεν είναι καθόλου μαγικά.
Αυτή η έλλειψη μαγείας είναι δίκοπο μαχαίρι: η νομισματική πολιτική θα πρέπει ούτε να φοβίζει ως κάτι μυστηριώδες και ακατανόητο, προσβάσιμο μόνο σε λίγους ειδικούς, ούτε να προβάλλει ως ασημένια σφαίρα. Κάποιος μπορεί να μάθει κάμποσα για τη νομισματική οικονομία από το βιβλίο τού Irwin, αλλά είναι σημαντικό να μην υποκύψει στον έντρομο τόνο του.
Γι’ αυτό εγώ θα τιτλοφορούσα το βιβλίο ως «Οι Φαρμακοποιοί» (The Pharmacists). Ο ρόλος ενός κεντρικού τραπεζίτη, στο κάτω – κάτω, δεν είναι τόσο διαφορετικός από εκείνον ενός φαρμακοποιού: με περιορισμένες γνώσεις ιατρικής, και με νομικά εμπόδια στο να υπερβούν ορισμένα όρια, και οι δύο πρέπει να βγάλουν νόημα από δυσνόητες συνταγές από διαφορετικούς ειδικούς, να αποφασίσουν τι παρενέργειες θα λάβουν υπόψη, και στη συνέχεια να δώσουν τελικά την κατάλληλη δόση φαρμάκου στους πελάτες τους, και όλα αυτά χωρίς να γνωρίζουν ή να ελέγχουν οτιδήποτε άλλο καταναλώνει ο ασθενής. Το καλύτερο που μπορούν να ελπίζουν είναι ότι ο ασθενής θα ανακάμψει σταθερά με την πάροδο του χρόνου, με τις ελάχιστες αρνητικές παρενέργειες.
Ο ADAM S. POSEN είναι πρόεδρος του Ινστιτούτου Peterson για τα Διεθνή Οικονομικά και διετέλεσε μέλος της Επιτροπής Νομισματικής Πολιτικής στην Τράπεζα της Αγγλίας από το 2009 ως το 2012. Μπορείτε να τον ακολουθείτε στο Twitter @AdamPosen.
Foreign Affairs
Greek Finance Forum
Troktiko2
Οι κεντρικοί τραπεζίτες διέθεταν πάντα ένα αναιτιολόγητο μυστήριο. Ακόμη και αφότου οι πολιτικές τους και οι διαδικασίες τους έχουν γίνει αισθητά πιο διαφανείς, η ατμόσφαιρα της μυστικότητας και της εξουσίας γύρω από αυτούς εξακολουθεί να υφίσταται. Και η συνεχιζόμενη χρηματοπιστωτική κρίση έχει φέρει τις δραστηριότητές τους στο προσκήνιο τόσο της οικονομικής πολιτικής όσο και της γενικότερης πολιτικής, έστω κι αν η κρίση έχει αποκαλύψει πολλούς εγγενείς περιορισμούς τής νομισματικής πολιτικής και της οικονομικής πρόβλεψης γενικότερα.
Πράγματι, οι κεντρικοί τραπεζίτες θα έπρεπε να ήταν πολύ πιο ταπεινοί σήμερα από όσπ ήταν κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όταν κάποιοι από αυτούς διεκδίκησαν τα εύσημα για τη λεγόμενη «μεγάλη μετριοπάθεια» (great moderation), την περίοδο της μειωμένης οικονομικής αστάθειας που διήρκεσε από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 μέχρι τα πρώτα χρόνια αυτού του αιώνα
Το βιβλίο του δημοσιογράφου Neil Irwin, The Alchemists: Three Central Bankers and a World on Fire (Οι Αλχημιστές: Τρεις Κεντρικοί Τραπεζίτες και ένας Κόσμος που Έχει Πάρει Φωτιά) έχει υπ’ αυτή την έννοια ατυχή τίτλο. Οι κεντρικοί τραπεζίτες δύσκολα μπορεί να είναι ασήμαντοι, αλλά οι πολιτικές τους δεν μπορούν να μετατρέψουν την οικονομική πορεία όπως ο αλχημιστής μετατρέπει την σκουριά σε χρυσό. Κατά παρέκκλιση αυτού του περιορισμού, το βιβλίο του Irwin είναι μια εξαιρετική καταγραφή του πώς οι κεντρικοί τραπεζίτες έχουν ανταποκριθεί στην οικονομική κρίση, με σχολαστικές αναφορές και γεμάτο ξεκάθαρες εξηγήσεις για τα γεγονότα και τις οικονομικές έννοιες. Σε γενικές γραμμές, είναι ένα απίστευτα πολύτιμο βιβλίο για όλους τους μη οικονομολόγους που ενδιαφέρονται για τα οικονομικά. Ως κάποιος που γνωρίζει καλά τους τρεις κεντρικούς τραπεζίτες στους οποίους αναφέρεται το βιβλίο – τον πρόεδρο της Federal Reserve των ΗΠΑ Ben Bernanke, τον πρώην διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας Mervyn King και τον πρώην πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) Jean-Claude Trichet - μπορώ να επιβεβαιώσω ότι η αφήγηση είναι κάτι περισσότερο από αληθής. Ασχολείται με τα άτομα, τις συνθήκες γύρω από τις αποφάσεις τους και τα κίνητρά τους, και τα παρουσιάζει δίκαια. Το βιβλίο του Irwin θα έχει διαρκή αξία για ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων των φοιτητών και των εκλεγμένων αξιωματούχων, αλλά θα έχει μεγαλύτερη συμβολή ως ένα πόνημα που διορθώνει τις πολλές αβάσιμες ή απλά τρελές ιδέες για τις προθέσεις και τις επιπτώσεις τής νομισματικής πολιτικής.
ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
Έχει ήδη υπάρξει μια σειρά από πολύ καλές δημοσιογραφικές εκδόσεις για την οικονομική κρίση, όπως αυτή του David Wessel «In Fed We Trust» και του Carlo Bastasin «Saving Europe», που επιτυγχάνουν το εντυπωσιακό κατόρθωμα να ασχολούνται σωστά με την μακροοικονομία παραμένοντας κατανοητοί. «Οι Αλχημιστές» κάνουν το ίδιο και επιπλέον, παρέχουν μια διεθνή προοπτική. Το να εξετάζει κανείς τις τρεις κεντρικές τράπεζες είναι καλύτερο από το να εξετάζει μόνο μια για να υπογραμμίσει το πόσο πολύ εξαρτάται η επιτυχία τής νομισματικής πολιτικής και της οικονομικής παρέμβασης από τους εθνικούς θεσμούς, την πολιτική και τις περιστάσεις. Ο Irwin τονίζει το πόσο οι κορυφαίοι κεντρικοί τραπεζίτες φαίνεται να ανήκουν σε μια κοινή ομάδα, αλλά η γενική εντύπωση που ο αναγνώστης λαμβάνει είναι για την ποικιλομορφία των προσεγγίσεών τους και των ανησυχιών τους, παρ’ όλο που ανταποκρίθηκαν σε παράλληλες προκλήσεις.
Μία από τις πιο σημαντικές πτυχές τού The Alchemist είναι ότι διαλύει την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη ότι η πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας καθοδηγείται από πολύ τεχνικά μοντέλα ή λεπτές, καλά σχεδιασμένες συνωμοσίες. Η χάραξη νομισματικής πολιτικής μπορεί να είναι πιο εννοιολογική από όσο οι εντυπωσιακές συμφωνίες επί του προϋπολογισμού ή η διαμόρφωση δημοσιονομικών κανονισμών, αλλά απέχει πολύ από το να είναι μηχανιστική. Ο Irwin εξηγεί όσο το δυνατόν ακριβέστερα το πόσο πολλοί διαφορετικοί παράγοντες επηρεάζουν τις μηνιαίες αποφάσεις τής Ομοσπονδιακής Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς τής Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, της Επιτροπής Νομισματικής Πολιτικής τής Τράπεζας της Αγγλίας, και του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΚΤ.
Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου, όπως ο Irwin καθιστά σαφές, ότι όλες αυτές είναι αληθινές επιτροπές. Ο επικεφαλής έχει διάφορους βαθμούς επιρροής σε κάθε μια, αλλά και στις τρεις, γίνονται διάφορες συζητήσεις και πραγματοποιείται ανεξάρτητη ψηφοφορία - όπως απέδειξε ο Axel Weber, ο πρώην πρόεδρος της Bundesbank, όταν αρνήθηκε να υποστηρίξει την αγορά ελληνικών ομολόγων τον Μάιο του 2010. (Ή όπως έκανα και εγώ κατά τη διάρκεια της θητείας μου στην Επιτροπή Νομισματικής Πολιτικής, όταν πίεσα για περαιτέρω ποσοτική χαλάρωση το 2010-11, αντίθετα με τις επιθυμίες ορισμένων εκ των συναδέλφων μου που ήθελαν αύξηση επιτοκίων). Ακόμα και όταν δεν υπάρχει ανοικτή διαφωνία, οι επιτροπές πολιτικής στις κεντρικές τράπεζες υπόκεινται στα ίδια δυναμική όπως και κάθε άλλη επιτροπή, με μέλη που στυλώνουν τα πόδια τους για τις θέσεις τους σε επανειλημμένες συνεδριάσεις, με θέματα που έρχονται ξανά και ξανά χωρίς να λαμβάνεται απόφαση, και με ανθρώπους που χρησιμοποιούν ρητορικές τακτικές για να υπερισχύσουν των συναδέλφων τους.
Ο λόγος για όλη αυτή την διαφωνία είναι ότι οι μακροοικονομικές προβλέψεις δεν είναι μόνο εγγενώς ασαφείς, αλλά και κάπως επικριτικές. Οι κεντρικές τράπεζες δεν διαθέτουν μοντέλα που απλώς εξάγουν προβλέψεις. Ευτυχώς, ο Irwin περιγράφει λεπτομερώς τις διαδικασίες με τις οποίες πραγματοποιούνται οι προβλέψεις και οι συστάσεις από τις διάφορες τράπεζες, όπως η παραγωγή του Teal Book, το οποίο παρουσιάζει την αντίληψη των στελεχών της Federal Reserve και αποτελεί τη βάση για τις συζητήσεις τής Ομοσπονδιακής Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς. Τέτοιες ασκήσεις βασισμένες σε οικονομικά μοντέλα είναι χρήσιμες ως σημείο εκκίνησης για συνομιλίες, επειδή αναγκάζουν τα μέλη της επιτροπής να διευκρινίσουν τις θέσεις τους και να προσδιορίσουν το πού διαφέρουν οι υποθέσεις τους. Και αξίζουν εύκολα τις χιλιάδες ώρες που χρειάζονται για να παραχθούν, δεδομένου ότι οι αναλύσεις μπορεί να βοηθήσουν την επιτροπή να επιλέξει τις καλύτερες πολιτικές. Αλλά, όπως ο Irwin απεικονίζει με ακρίβεια, οι προβλέψεις των στελεχών αποτελούν μόνο την αρχή της συζήτησης και σπάνια καθορίζουν τις αποφάσεις επί της πολιτικής.
Η άποψη που έχουν οι κεντρικοί τραπεζίτες για τις εθνικές και τις παγκόσμιες οικονομίες είναι μερική, συχνά παραπλανητική, και συνεχώς μεταβαλλόμενη. Σημαντικά οικονομικά στοιχεία καταγράφονται με κάποια χρονική υστέρηση, και τα στοιχεία υπόκεινται σε ριζικές αναθεωρήσεις πολύ καιρό αφότου πρέπει να λαμβάνονται οι αποφάσεις. Επιπλέον, από τη στιγμή που λαμβάνονται οι αποφάσεις, η νομισματική πολιτική μπορεί να πάρει ένα ή δύο χρόνια για να έχει πλήρη επίπτωση – τυπικά, αρκετά μετά τους δυο επόμενους γύρους αποφάσεων που έχουν ήδη οριστικοποιηθεί. Λαμβάνοντας υπόψη όλους τους άλλους παράγοντες που παίζουν ρόλο, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί ακόμα και εκ των υστέρων ο αντίκτυπος της νομισματικής πολιτικής σε μια οικονομία. (Αυτός είναι ο λόγος που οι Thomas Sargent και Christopher Sims κέρδισαν το βραβείο Νόμπελ στα Οικονομικά το 2011 για τη συμβολή τους «στον προσδιορισμό των επιδράσεων των σοκ της νομισματικής πολιτικής»). Στην πραγματικότητα, οι κεντρικές τράπεζες δεν έχουν σχεδόν καμία εμπιστευτική πληροφορία στην οποία οι αγορές ή και τα μέσα ενημέρωσης δεν έχουν πρόσβαση - εκτός από την γνώση τού πώς οι ίδιοι σκέφτονται σχετικά με τα δεδομένα.
Τελικά, βέβαια, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τα δεδομένα χωρίς να επιλέξουν ένα θεωρητικό πλαίσιο ως οδηγό τους, αλλά ακόμη και εδώ, η διαφωνία βασιλεύει δεδομένου ότι δεν υπάρχει ενιαία θεωρητική συναίνεση επί της μακροοικονομίας. Ο Irwin συλλαμβάνει πολύ όμορφα τις δυσκολίες τής πραγματοποίησης μακροοικονομικών εκτιμήσεων σε πραγματικό χρόνο στα κεφάλαια του βιβλίου του σχετικά με την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ στη δεκαετία του 1970 και την Τράπεζα της Ιαπωνίας στη δεκαετία του 1990. Άγχος, αγωνία και επιδείνωση αποτελούν αναπόσπαστα μέρη της δουλειάς ενός κεντρικού τραπεζίτη. Το να είναι κανείς μέλος με δικαίωμα ψήφου σε μια επιτροπή νομισματικής πολιτικής είναι ένα σπάνιο προνόμιο, αλλά μπορεί και πρέπει να προκαλεί την διάνοιά του και το εγώ του.
ΟΙ ΕΚΛΕΓΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΟΙ
Το βιβλίο «Οι Αλχημιστές» προσφέρει μια καλή εικόνα για το πώς η γενική πολιτική επηρεάζει την λήψη αποφάσεων νομισματικής πολιτικής: είναι πάντα εκεί στο παρασκήνιο, μερικές φορές αποσπά την προσοχή και επιβάλλει αλλαγές τακτικής, αλλά είναι αποφασιστική μόνο όταν ο πρόεδρος της επιτροπής θέλει να είναι. Άλλοι σχολιαστές έχουν εξάρει δίκαια την εξιστόρηση του Irwin για το πώς οι πρόεδροι της Federal Reserve Bank παρενέβησαν στις διαπραγματεύσεις για την νομοθεσία τής οικονομικής μεταρρύθμισης Dodd-Frank προκειμένου να σώσει το ρόλο της Fed όσον αφορά την εποπτεία επί των μικρότερων τραπεζών. Ωστόσο, η ιστορία αποκαλύπτει ότι οι αποφάσεις νομισματικής πολιτικής της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ελήφθησαν εκεί όπου οδηγούσε η εμπεριστατωμένη συζήτηση. Δηλαδή, δεν είχαν τροποποιηθεί για να προκαταλάβουν ενέργειες του Κογκρέσου σχετικά με τη διάρθρωση της Fed.
Τα πολιτικά ήταν κρίσιμα, όμως, στις σχέσεις της Τράπεζας της Αγγλίας το 2010 και της ΕΚΤ την περίοδο 2010-12. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, οι ηγέτες των δύο κεντρικών τραπεζών επέλεξαν να διακινδυνεύσουν τη φήμη τους σε δημόσιες συζητήσεις για τα δημόσια ελλείμματα και τη δημοσιονομική πολιτική - κάτι που όπως δείχνει ο Irwin, ο Bernanke αποφεύγει προσεκτικά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Όταν η ΕΚΤ άλλαξε πρόεδρο το Νοέμβριο του 2011, από τον Jean-Claude Trichet στον Mario Draghi, οι αυξήσεις επιτοκίων που είχαν τεθεί σε ισχύ την προηγούμενη άνοιξη αντιστράφηκαν γρήγορα με περικοπές - παρά τη μεγαλύτερη πολιτική πίεση στον νεοεγκατεστημένο και Ιταλό Draghi από όση είχε υπάρξει στον Γάλλο Trichet για να τηρήσει την αντιπληθωριστική γραμμή της Γερμανίας.
Ο Irwin ξοδεύει έξυπνα πολλά από τα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου του, ιδιαίτερα αυτά που ασχολούνται με την κρίση του ευρώ, με την αλληλεπίδραση μεταξύ της δημοσιονομικής και της νομισματικής πολιτικής (καθώς και την ευρύτερη αλληλεπίδραση ανάμεσα στους εκλεγμένους πολιτικούς και τους μη εκλεγμένους κεντρικούς τραπεζίτες). Αυτή η δύσκολη δυναμική παραμένει μείζον θέμα σήμερα και θέμα μεγάλης ανησυχίας και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ορισμένοι ανησυχούν ότι η Federal Reserve κάνει πάρα πολλά και καλύπτει το Κογκρέσο και την κυβέρνηση Ομπάμα για τις αποτυχίες επί του προϋπολογισμού, ενώ στην Ευρώπη, κάποιοι φοβούνται ότι η ΕΚΤ σφετερίζεται τη δημοκρατία με την επιβολή λιτότητας υπερκεράζοντας εκλεγμένους αξιωματούχους.
Ο Irwin απεικονίζει τις μεγάλες διαφορές απόψεων μεταξύ των οικονομολόγων και των πολιτικών για το πώς οι κεντρικοί τραπεζίτες θα πρέπει να αντιδρούν στην αποτυχία των εκλεγμένων αξιωματούχων να κάνουν σκληρές επιλογές επί του προϋπολογισμού. Οι διαφορές αυτές, αποδεικνύεται, δεν ευθυγραμμίζονται πάντα με τις κομματικές διασυνδέσεις. Προς τιμήν του, ο Irwin παραμένει εντός των ορίων της δημοσιογραφικής ουδετερότητας στο θέμα αυτό. Αν και κάποιος μπορεί να βρει ενδείξεις ότι ο ίδιος πιστεύει πως ο Bernanke είχε δίκιο να μείνει έξω από την δημοσιονομική διαμάχη στις ΗΠΑ και ότι ο King, αντιθέτως, υπερέβη τα όρια κατά τη διάρκεια των βρετανικών εκλογών τού 2010 και στις πρώτες ημέρες τής θητείας τού David Cameron ως πρωθυπουργού, αυτές οι ενδείξεις δεν είναι προφανείς. Η ενασχόληση του Irwin με τα διλήμματα που επιβάλλονται στην ΕΚΤ από την κατακερματισμένη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην ΕΕ απεικονίζει καλά την δύσκολη αλληλεπίδραση μεταξύ κεντρικών τραπεζιτών και πολιτικών.
ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΩΣΤΗ ΔΟΣΟΛΟΓΙΑ
Παρά τις διεθνείς προοπτικές της, το The Alchemists αποκαλύπτει, ίσως κατά λάθος, μια κρίσιμη αλήθεια: οι κεντρικές τράπεζες επικεντρώνονται κυρίως στις δικές τους οικονομικές περιοχές, και η διασυνοριακή συνεργασία επί της οικονομικής πολιτικής είναι σπάνια. Ο Irwin αφηγείται παραστατικά το πώς οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες συναντήθηκαν τον Οκτώβριο του 2008 για την πρώτη συντονισμένη μείωση των επιτοκίων στην ιστορία και πώς η Federal Reserve υποβοήθησε τις ομόλογές της κεντρικές τράπεζες των οποίων εξαντλούνταν τα δολαριακά αποθέματα. Αυτές οι εξαιρετικά εποικοδομητικές δράσεις λαμβάνονται από κοινού, αλλά ήταν άνευ προηγουμένου στην ιστορία των κεντρικών τραπεζών, και ελήφθησαν ως απάντηση σε πρωτοφανείς συνθήκες. Κατά συνέπεια, δεν δημιούργησαν ένα νέο προηγούμενο για την συνεργασία των κεντρικών τραπεζών.
Παρά το γεγονός ότι υπερβάλλει για τα κοινά σημεία μεταξύ των τριών κεντρικών τραπεζιτών, ο Irwin απεικονίζει με ακρίβεια το εκ περιτροπής αίσθημα της απογοήτευσης που είχαν μετά από αυτές τις πρώτες συντονισμένες επιτυχίες. Πρώτον, ο υπόλοιπος κόσμος ήταν ενοχλημένος από την προθυμία της Fed να αφήσει την ποσοτική χαλάρωση και να οδηγήσει προς τα κάτω από την αξία του δολαρίου, ανεξάρτητα από το τι σήμαινε αυτό για τις μικρές οικονομίες (οι οποίες απόλαυσαν ακολούθως μαζικές εισροές κεφαλαίων). Στη συνέχεια, η Fed και άλλες κεντρικές τράπεζες εξοργίστηκαν με την ΕΚΤ για την άρνησή της να λάβει στα σοβαρά, πόσο μάλλον να επιλύσει, την κρίση του ευρώ. Θυμάμαι το απίστευτο αίσθημα αδυναμίας και θυμού κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού τού 2011, καθώς οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι φαινόταν να επιδίδονται σε διάφορα κόλπα ενώ η Ρώμη, η Μαδρίτη και η Αθήνα καίγονταν, όταν ο καθένας θα μπορούσε να δει ότι τα προβλήματα των περιφερειακών χωρών θα γίνουν τελικά πρόβλημα για το Ηνωμένο Βασίλειο, και ακόμη και για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το ότι είχαν μοιραστεί μπουκάλια κρασιού Βουργουνδίας στη Βασιλεία ή διατριβές στο Χάρβαρντ ή το ΜΙΤ δεν εμπόδισε τους κεντρικούς τραπεζίτες από το να ακολουθούν το δικό τους δρόμο αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στους άλλους. Αυτό μπορεί να ήταν η σωστή προσέγγιση, και ήταν σίγουρα η πιο πιθανή να θεωρηθεί ως νομιμοποιημένη από τα αντίστοιχα εθνικά σώματα ψηφοφόρων, αλλά δεν ήταν καθόλου μια επίδειξη συνεργασίας στην οποία παραπέμπει ο Irwin.
Τέλος, είναι σημαντικό να επανεξετάσουμε τον τίτλο τού βιβλίου, ο οποίος προσφέρει μια παραπλανητική εικόνα. Ειδικά στο πρώτο μέρος τής αφήγησης που είναι η ιστορία των κεντρικών τραπεζών από τα μέσα του δέκατου έβδομου ως τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, ο Irwin απεικονίζει τη δημιουργία τής πίστωσης και την ικανότητα των κεντρικών τραπεζών να σταματούν τους οικονομικούς πανικούς ως αλχημεία - μια μαγική διαδικασία που δημιουργεί κάτι πολύτιμο από το σχεδόν τίποτα. Αυτό είναι ατυχές. Σε όλο τον κόσμο, τα χρήματα και οι πιστώσεις είναι τόσο παλιά όσο και ο πολιτισμός. Οι Κεντρικές Τράπεζες είναι μια πολύτιμη θεσμική καινοτομία, όπως και οι οργανωμένες δυνάμεις της αστυνομίας και τα δημοκρατικά εκλεγμένα κοινοβούλια, αλλά δεν είναι καθόλου μαγικά.
Αυτή η έλλειψη μαγείας είναι δίκοπο μαχαίρι: η νομισματική πολιτική θα πρέπει ούτε να φοβίζει ως κάτι μυστηριώδες και ακατανόητο, προσβάσιμο μόνο σε λίγους ειδικούς, ούτε να προβάλλει ως ασημένια σφαίρα. Κάποιος μπορεί να μάθει κάμποσα για τη νομισματική οικονομία από το βιβλίο τού Irwin, αλλά είναι σημαντικό να μην υποκύψει στον έντρομο τόνο του.
Γι’ αυτό εγώ θα τιτλοφορούσα το βιβλίο ως «Οι Φαρμακοποιοί» (The Pharmacists). Ο ρόλος ενός κεντρικού τραπεζίτη, στο κάτω – κάτω, δεν είναι τόσο διαφορετικός από εκείνον ενός φαρμακοποιού: με περιορισμένες γνώσεις ιατρικής, και με νομικά εμπόδια στο να υπερβούν ορισμένα όρια, και οι δύο πρέπει να βγάλουν νόημα από δυσνόητες συνταγές από διαφορετικούς ειδικούς, να αποφασίσουν τι παρενέργειες θα λάβουν υπόψη, και στη συνέχεια να δώσουν τελικά την κατάλληλη δόση φαρμάκου στους πελάτες τους, και όλα αυτά χωρίς να γνωρίζουν ή να ελέγχουν οτιδήποτε άλλο καταναλώνει ο ασθενής. Το καλύτερο που μπορούν να ελπίζουν είναι ότι ο ασθενής θα ανακάμψει σταθερά με την πάροδο του χρόνου, με τις ελάχιστες αρνητικές παρενέργειες.
Ο ADAM S. POSEN είναι πρόεδρος του Ινστιτούτου Peterson για τα Διεθνή Οικονομικά και διετέλεσε μέλος της Επιτροπής Νομισματικής Πολιτικής στην Τράπεζα της Αγγλίας από το 2009 ως το 2012. Μπορείτε να τον ακολουθείτε στο Twitter @AdamPosen.
Foreign Affairs
Greek Finance Forum
Troktiko2
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΣΕΥΠ-ΕΟΠΥΥ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ - Β.ΕΛΛΑΔΟΣ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
