2014-02-13 07:30:09
Ο πιο γνωστός ρωσικός ναυτικός θρύλος, έχει να κάνει με το καταδρομικό πλοίο, «Βαριάγκ» («Varyag»), που έγινε θρύλος πριν από περισσότερο από έναν αιώνα.
Γιαν Σένκμαν
Όλα συνέβησαν ακριβώς 110 χρόνια πριν, την πρώτη ημέρα του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου (1904-05). Ο θρύλος ξεκίνησε με την καταστροφή του καταδρομικού «Varyag», το πλήρωμα του οποίου προτίμησε το θάνατο από την παράδοση.
Κάτι που συγκλόνισε ολόκληρη την υφήλιο και γι’ αυτή την ναυμαχία γράφτηκαν τραγούδια και εκδόθηκαν δεκάδες βιβλία. Στη Ρωσία δημιουργήθηκε γύρω από το καταδρομικό ένας πατριωτικός μύθος που εξακολουθεί να ζει μέχρι και σήμερα. Και για να λέμε την αλήθεια, η πραγματική πολεμική ιστορία του πλοίου είναι το ίδιο ηρωϊκή και εντυπωσιακή, όπως αρμόζει σε κάθε θρύλο.
Η γέννηση ενός θρύλου
Η ιστορία του «Varyag» άρχισε σε ένα ναυπηγείο της Φιλαδέλφειας στις ΗΠΑ. Η τελετή της καθέλκυσης του σκάφους, ήταν γεμάτη μεγαλοπρέπεια
. Η ορχήστρα έπαιζε μουσική και 565 ναυτικοί ξεσπούσαν σε ζητωκραυγές! Οι αμερικανοί μηχανικοί, όταν έμαθαν ότι το πλοίο θα βαφτιστεί με αγιασμό, ανασήκωσαν τους ώμους τους και άνοιξαν ένα μπουκάλι σαμπάνια. Σύμφωνα με την αμερικανική παράδοση, η σαμπάνια θα έπρεπε να είχε σπάσει επάνω στο κύτος του σκάφους. Κανείς -ούτε οι Ρώσοι ούτε οι Αμερικανοί- ήξεραν ότι ήταν μάρτυρες στη γέννηση ενός θρύλου του ρωσικού στόλου.
Σχεδόν αμέσως αποκαλύφθηκαν και οι δυσλειτουργίες του πλοίου, έσπασε ένας κύλινδρος στην μηχανή. Οι ζημιές θα συνοδεύουν το καταδρομικό σε όλη την ιστορία του. Οι μηχανικοί δεν προλάβαιναν να διορθώνουν τη μία ζημιά μετά την άλλη. Με το που έλυναν το ένα πρόβλημα, αμέσως εμφανίζονταν το επόμενο, μια βλάβη στο μηχανοστάσιο, κάποιο μηχάνημα να σπάει. Παρ’ όλα αυτά το «Varyag» στάλθηκε για υπηρεσία στην Κορέα.
Πηγή: DPA / Vostock Photo
Το «ελαττωματικό» καταδρομικό έφτασε στο λιμάνι του κόλπου Chemulpho (σημερινό λιμάνι Incheon της Νότιας Κορέας), για τη στήριξη των ρωσικών θέσεων στις διαπραγματεύσεις για την ουδετερότητα της Κορέας. Στο λιμάνι ήταν αγκυροβολημένα πολεμικά πλοία από την Μεγάλη Βρετανία, την Ιταλία, την Γερμανία, την Ιαπωνία, τη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και το πρωΐ της 9 Φεβρουαρίου 1904 (27 Ιανουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο), ο Ιάπωνας ναύαρχος, Ουριού (Uryu), απέστειλε στον καπετάνιο του «Varyag» το παρακάτω τελεσίγραφο: «Λόγω της έναρξης των πολεμικών ενεργειών μεταξύ της Ρωσίας και της Ιαπωνίας, μέχρι το μεσημέρι να έχετε αποπλεύσει από το Chemulpho μαζί με όλες τις δυνάμεις που είναι υπό τη διοίκησή σας. Σε αντίθετη περίπτωση, θα ανοίξουμε πυρ».
Οι ιστορικοί θεωρούν ότι ο πλοίαρχος Ρούντνιεφ ήταν υποχρεωμένος να εκμεταλλευθεί αυτή την πρόταση. Οι πιθανότητες να περάσουν μέσα από τα ουδέτερα ύδατα στη Ρωσία ήταν αρκετές. Το «Varyag», ακόμη και με ελαττωματική μηχανή, είχε ανώτερη ταχύτητα από τα ιαπωνικά πλοία κατά 3-5 κόμβους. Η επιλογή της ναυμαχίας δεν θα μπορούσε να είναι αποδεκτή σε καμιά περίπτωση: Το καταδρομικό δεν είχε πλευρική θωράκιση και η ισχύς πυρός του πολεμικού σκάφους υστερούσε σημαντικά από την αντίστοιχη ιαπωνική δύναμη.
Δεν παραδινόμαστε!
Υπήρχαν και άλλες επιλογές. Ο Αγγλος πλοίαρχος Μπέϊλι, πρότεινε να τεθεί το «Varyag» υπό βρετανική σημαία σαν «ανίκανο για μάχη». Αλλά ο Ρούντνιεφ, αποφάσισε διαφορετικά: Να πολεμήσει!
ΡΩΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Οι πυροβολητές του «Varyag» θεωρούνταν ως οι καλύτεροι στην Μοίρα του Ειρηνικού. Οι ναύτες του ρωσικού καταδρομικού επέφεραν δυνατά χτυπήματα σε τουλάχιστον τρία ιαπωνικά καταδρομικά και σε ένα αντιτορπιλικό. Αλλά οι δυνάμεις ήταν σαφώς άνισες. Στο «Varyag» βγήκαν εκτός λειτουργίας περισσότερο από τα μισά όπλα, από τις τρύπες των οβίδων άρχισε να αναβλύζει νερό. Το κατάστρωμα σε πολλά μέρη είχε ανοίξει, είχε βαφτεί κόκκινο από το αίμα και όλο το κατάστρωμα είχε γεμίσει από τα κορμιά των σκοτωμένων ναυτών. Τα μεταλλικά τμήματα του σκάφους είχαν διαλυθεί, και τα ξύλινα μέρη καίγονταν. Το μηχανοστάσιο είχε βγει εξ’ ολοκλήρου εκτός λειτουργίας, το πηδάλιο είχε χαλάσει. Μετά από μια σύντομη συνάντηση με τους αξιωματικούς του, ο Ρούντνιεφ ύψωσε το σήμα: «Μάχη μέχρις εσχάτων» και άνοιξε τους κρουνούς κατάκλυσης. Ωστόσο, το νερό θα πλημμύριζε το πλοίο έτσι και αλλιώς. Το σκάφος άρχισε να γέρνει και βυθίστηκε από την αριστερή πλευρά. Στο τέλος, τα ψυχρά κύματα του κόλπου έκλεισαν την τρύπα, κρύβοντας το «Varyag» κάτω από αυτά.
Μεταξύ των ιστορικών υπάρχει μια εκδοχή που λέει ότι ο Ρούντνιεφ υποτίμησε τις περιστάσεις και βύθισε ένα πλήρως ικανό για μάχη σκάφος. Και επί της ουσίας, το χάρισε στον ιαπωνικό στόλο. Όταν ανέλκυσαν το καταδρομικό, αυτό μπόρεσε να πλεύσει μόνο του μέχρι την Ιαπωνία και για πάνω από 11 χρόνια υπηρέτησε στον ιαπωνικό στόλο με το όνομα «Soya».
Οι απώλειες
Οι ανθρώπινες απώλειες του «Varyag» ανήλθαν σε 108 ναυτικούς, δηλαδή σχεδόν στο ένα πέμπτο του πληρώματος. Οι πληγωμένοι μεταφέρθηκαν σε πλοία με ξένη σημαία. Οι αιχμάλωτοι πολέμου – ναύτες και αξιωματικοί του καταδρομικού - αφέθηκαν ελεύθεροι από τους Ιάπωνες με την υπόσχεση να μην συμμετάσχουν στις πολεμικές ενέργειες. Οι ίδιοι είχαν εντυπωσιαστεί πολύ από τη πολεμική δράση των ρώσων ναυτικών που ρίχθηκαν στη μάχη σαν πολεμιστές «σαμουράι».
Ωστόσο, κανένας από τους ναύτες δεν αντιλαμβάνονταν την μάχη που δόθηκε σαν ηρωϊκή. Μάλλον το αντίθετο. Ο υποπλοίαρχος ήταν βέβαιος, ότι αυτός και ο Ρούντνιεφ θα περάσουν από Ναυτοδικείο για τη βύθιση του «Varyag». Ωστόσο, τη στιγμή που εξελίσσονταν ένας πόλεμος, κυριάρχησε η λογική της αναπτέρωσης του ηθικού. Και χρειάζονταν ένα σύμβολο ηρωϊσμού που θα αναδείκνυε το ανίκητο του ρώσου πολεμιστή. Και για αυτόν ακριβώς το ρόλο, επιλέχθηκε το «Varyag». Έτσι, ακούστηκαν τα πρώτα επικά τραγούδια και άρχισε να γράφεται ο θρύλος του πολεμικού πλοίου.
Υπό ξένη σημαία
Μετά από περισσότερα από 10 χρόνια, όταν αποκαταστάθηκαν οι σχέσεις Ιαπωνίας – Ρωσίας, το καταδρομικό «Varyag» εξαγοράστηκε και άρχισε να πλέει και πάλι κάτω από τη ρωσική σημαία. Αλλά σαν μια μάχιμη μονάδα το καταδρομικό δεν κατάφερε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Οι μηχανισμοί του πλοίου χάλαγαν και έπρεπε να επιδιορθώνονται εν πλω. Σε αυτή του τη μορφή, ήταν άχρηστο στον ηρωϊκό ρωσικό στόλο.
Στη συνέχεια, αποφασίστηκε να εκσυγχρονιστεί, και να επισκευαστεί «εκ βάθρων» στα αγγλικά ναυπηγεία. Σύντομα όμως στη Ρωσία έγινε επανάσταση (1917). Και το πλοίο άρχισε να ξεμένει από προσωπικό. Το μισό πλήρωμα ανακλήθηκε στη Ρωσία, στο σκάφος έμειναν οκτώ ναύτες, ο λοστρόμος και ένας υπαξιωματικός. Επιπλέον, οι λιμενεργάτες του Λίβερπουλ αρνήθηκαν την επισκευή του «Varyag» με πίστωση: Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν χρήματα να πληρώσουν για τις εκτεταμένες επισκευές του πολεμικού πλοίου. Ετσι, οι Βρετανοί παρόπλισαν το καταδρομικό. Το αφόπλισαν ολοκληρωτικά. Από τα μεγάλα πυροβόλα του πολεμικού σκάφους – που τα μετέτρεψαν σε παράκτια πυροβόλα, μέχρι και την τελευταία οβίδα και σφαίρα τα πήραν όλα από το ηρωϊκό πλοίο.
Το άδοξο τέλος
Στο γραφείο ασυρμάτου μιλούσαν πλέον αγγλικά, στο κεντρικό κατάρτι του καραβιού κατέβηκε η σημαία με το σταυρό του Αγίου Ανδρέα (η σημαία του ρωσικού ΠΝ) και υψώθηκε ο βρετανικός λέοντας. Σαν μάχιμη μονάδα το καταδρομικό, δεν χρειάζονταν ούτε και στην Αγγλία και έτσι, το σκάφος αμέσως πουλήθηκε για παλιοσίδερα (scrap) στους Γερμανούς. Στο δρόμο για τη Γερμανία, το «Varyag» προσάραξε σε βράχια κοντά στις ακτές και στη συνέχεια διαλύθηκε επί τόπου.
Όλα όμως έγιναν με βιασύνη και καθόλου επαγγελματικά. Η καρίνα του «Varyag» παρέμεινε στο βυθό για περισσότερα από 80 χρόνια. Εκεί, στη θάλασσα της Ιρλανδίας, το τηλεοπτικό συνεργείο του καναλιού «Ρωσία», το καλοκαίρι του 2003, βρήκε το κύτος του πλοίου θαμμένο στο βυθό. Το ανθεκτικό αμερικανικό μέταλλο με το οποίο χτίστηκε το «Varyag», όλα αυτά τα χρόνια είχε ελάχιστα επηρεαστεί από τη διαβρωτική δράση του θαλασσινού νερού.
Η Ρωσία Τώρα
InfoGnomon
Γιαν Σένκμαν
Όλα συνέβησαν ακριβώς 110 χρόνια πριν, την πρώτη ημέρα του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου (1904-05). Ο θρύλος ξεκίνησε με την καταστροφή του καταδρομικού «Varyag», το πλήρωμα του οποίου προτίμησε το θάνατο από την παράδοση.
Κάτι που συγκλόνισε ολόκληρη την υφήλιο και γι’ αυτή την ναυμαχία γράφτηκαν τραγούδια και εκδόθηκαν δεκάδες βιβλία. Στη Ρωσία δημιουργήθηκε γύρω από το καταδρομικό ένας πατριωτικός μύθος που εξακολουθεί να ζει μέχρι και σήμερα. Και για να λέμε την αλήθεια, η πραγματική πολεμική ιστορία του πλοίου είναι το ίδιο ηρωϊκή και εντυπωσιακή, όπως αρμόζει σε κάθε θρύλο.
Η γέννηση ενός θρύλου
Η ιστορία του «Varyag» άρχισε σε ένα ναυπηγείο της Φιλαδέλφειας στις ΗΠΑ. Η τελετή της καθέλκυσης του σκάφους, ήταν γεμάτη μεγαλοπρέπεια
Σχεδόν αμέσως αποκαλύφθηκαν και οι δυσλειτουργίες του πλοίου, έσπασε ένας κύλινδρος στην μηχανή. Οι ζημιές θα συνοδεύουν το καταδρομικό σε όλη την ιστορία του. Οι μηχανικοί δεν προλάβαιναν να διορθώνουν τη μία ζημιά μετά την άλλη. Με το που έλυναν το ένα πρόβλημα, αμέσως εμφανίζονταν το επόμενο, μια βλάβη στο μηχανοστάσιο, κάποιο μηχάνημα να σπάει. Παρ’ όλα αυτά το «Varyag» στάλθηκε για υπηρεσία στην Κορέα.
Πηγή: DPA / Vostock Photo
Το «ελαττωματικό» καταδρομικό έφτασε στο λιμάνι του κόλπου Chemulpho (σημερινό λιμάνι Incheon της Νότιας Κορέας), για τη στήριξη των ρωσικών θέσεων στις διαπραγματεύσεις για την ουδετερότητα της Κορέας. Στο λιμάνι ήταν αγκυροβολημένα πολεμικά πλοία από την Μεγάλη Βρετανία, την Ιταλία, την Γερμανία, την Ιαπωνία, τη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και το πρωΐ της 9 Φεβρουαρίου 1904 (27 Ιανουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο), ο Ιάπωνας ναύαρχος, Ουριού (Uryu), απέστειλε στον καπετάνιο του «Varyag» το παρακάτω τελεσίγραφο: «Λόγω της έναρξης των πολεμικών ενεργειών μεταξύ της Ρωσίας και της Ιαπωνίας, μέχρι το μεσημέρι να έχετε αποπλεύσει από το Chemulpho μαζί με όλες τις δυνάμεις που είναι υπό τη διοίκησή σας. Σε αντίθετη περίπτωση, θα ανοίξουμε πυρ».
Οι ιστορικοί θεωρούν ότι ο πλοίαρχος Ρούντνιεφ ήταν υποχρεωμένος να εκμεταλλευθεί αυτή την πρόταση. Οι πιθανότητες να περάσουν μέσα από τα ουδέτερα ύδατα στη Ρωσία ήταν αρκετές. Το «Varyag», ακόμη και με ελαττωματική μηχανή, είχε ανώτερη ταχύτητα από τα ιαπωνικά πλοία κατά 3-5 κόμβους. Η επιλογή της ναυμαχίας δεν θα μπορούσε να είναι αποδεκτή σε καμιά περίπτωση: Το καταδρομικό δεν είχε πλευρική θωράκιση και η ισχύς πυρός του πολεμικού σκάφους υστερούσε σημαντικά από την αντίστοιχη ιαπωνική δύναμη.
Δεν παραδινόμαστε!
Υπήρχαν και άλλες επιλογές. Ο Αγγλος πλοίαρχος Μπέϊλι, πρότεινε να τεθεί το «Varyag» υπό βρετανική σημαία σαν «ανίκανο για μάχη». Αλλά ο Ρούντνιεφ, αποφάσισε διαφορετικά: Να πολεμήσει!
ΡΩΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Οι πυροβολητές του «Varyag» θεωρούνταν ως οι καλύτεροι στην Μοίρα του Ειρηνικού. Οι ναύτες του ρωσικού καταδρομικού επέφεραν δυνατά χτυπήματα σε τουλάχιστον τρία ιαπωνικά καταδρομικά και σε ένα αντιτορπιλικό. Αλλά οι δυνάμεις ήταν σαφώς άνισες. Στο «Varyag» βγήκαν εκτός λειτουργίας περισσότερο από τα μισά όπλα, από τις τρύπες των οβίδων άρχισε να αναβλύζει νερό. Το κατάστρωμα σε πολλά μέρη είχε ανοίξει, είχε βαφτεί κόκκινο από το αίμα και όλο το κατάστρωμα είχε γεμίσει από τα κορμιά των σκοτωμένων ναυτών. Τα μεταλλικά τμήματα του σκάφους είχαν διαλυθεί, και τα ξύλινα μέρη καίγονταν. Το μηχανοστάσιο είχε βγει εξ’ ολοκλήρου εκτός λειτουργίας, το πηδάλιο είχε χαλάσει. Μετά από μια σύντομη συνάντηση με τους αξιωματικούς του, ο Ρούντνιεφ ύψωσε το σήμα: «Μάχη μέχρις εσχάτων» και άνοιξε τους κρουνούς κατάκλυσης. Ωστόσο, το νερό θα πλημμύριζε το πλοίο έτσι και αλλιώς. Το σκάφος άρχισε να γέρνει και βυθίστηκε από την αριστερή πλευρά. Στο τέλος, τα ψυχρά κύματα του κόλπου έκλεισαν την τρύπα, κρύβοντας το «Varyag» κάτω από αυτά.
Μεταξύ των ιστορικών υπάρχει μια εκδοχή που λέει ότι ο Ρούντνιεφ υποτίμησε τις περιστάσεις και βύθισε ένα πλήρως ικανό για μάχη σκάφος. Και επί της ουσίας, το χάρισε στον ιαπωνικό στόλο. Όταν ανέλκυσαν το καταδρομικό, αυτό μπόρεσε να πλεύσει μόνο του μέχρι την Ιαπωνία και για πάνω από 11 χρόνια υπηρέτησε στον ιαπωνικό στόλο με το όνομα «Soya».
Οι απώλειες
Οι ανθρώπινες απώλειες του «Varyag» ανήλθαν σε 108 ναυτικούς, δηλαδή σχεδόν στο ένα πέμπτο του πληρώματος. Οι πληγωμένοι μεταφέρθηκαν σε πλοία με ξένη σημαία. Οι αιχμάλωτοι πολέμου – ναύτες και αξιωματικοί του καταδρομικού - αφέθηκαν ελεύθεροι από τους Ιάπωνες με την υπόσχεση να μην συμμετάσχουν στις πολεμικές ενέργειες. Οι ίδιοι είχαν εντυπωσιαστεί πολύ από τη πολεμική δράση των ρώσων ναυτικών που ρίχθηκαν στη μάχη σαν πολεμιστές «σαμουράι».
Ωστόσο, κανένας από τους ναύτες δεν αντιλαμβάνονταν την μάχη που δόθηκε σαν ηρωϊκή. Μάλλον το αντίθετο. Ο υποπλοίαρχος ήταν βέβαιος, ότι αυτός και ο Ρούντνιεφ θα περάσουν από Ναυτοδικείο για τη βύθιση του «Varyag». Ωστόσο, τη στιγμή που εξελίσσονταν ένας πόλεμος, κυριάρχησε η λογική της αναπτέρωσης του ηθικού. Και χρειάζονταν ένα σύμβολο ηρωϊσμού που θα αναδείκνυε το ανίκητο του ρώσου πολεμιστή. Και για αυτόν ακριβώς το ρόλο, επιλέχθηκε το «Varyag». Έτσι, ακούστηκαν τα πρώτα επικά τραγούδια και άρχισε να γράφεται ο θρύλος του πολεμικού πλοίου.
Υπό ξένη σημαία
Μετά από περισσότερα από 10 χρόνια, όταν αποκαταστάθηκαν οι σχέσεις Ιαπωνίας – Ρωσίας, το καταδρομικό «Varyag» εξαγοράστηκε και άρχισε να πλέει και πάλι κάτω από τη ρωσική σημαία. Αλλά σαν μια μάχιμη μονάδα το καταδρομικό δεν κατάφερε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Οι μηχανισμοί του πλοίου χάλαγαν και έπρεπε να επιδιορθώνονται εν πλω. Σε αυτή του τη μορφή, ήταν άχρηστο στον ηρωϊκό ρωσικό στόλο.
Στη συνέχεια, αποφασίστηκε να εκσυγχρονιστεί, και να επισκευαστεί «εκ βάθρων» στα αγγλικά ναυπηγεία. Σύντομα όμως στη Ρωσία έγινε επανάσταση (1917). Και το πλοίο άρχισε να ξεμένει από προσωπικό. Το μισό πλήρωμα ανακλήθηκε στη Ρωσία, στο σκάφος έμειναν οκτώ ναύτες, ο λοστρόμος και ένας υπαξιωματικός. Επιπλέον, οι λιμενεργάτες του Λίβερπουλ αρνήθηκαν την επισκευή του «Varyag» με πίστωση: Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν χρήματα να πληρώσουν για τις εκτεταμένες επισκευές του πολεμικού πλοίου. Ετσι, οι Βρετανοί παρόπλισαν το καταδρομικό. Το αφόπλισαν ολοκληρωτικά. Από τα μεγάλα πυροβόλα του πολεμικού σκάφους – που τα μετέτρεψαν σε παράκτια πυροβόλα, μέχρι και την τελευταία οβίδα και σφαίρα τα πήραν όλα από το ηρωϊκό πλοίο.
Το άδοξο τέλος
Στο γραφείο ασυρμάτου μιλούσαν πλέον αγγλικά, στο κεντρικό κατάρτι του καραβιού κατέβηκε η σημαία με το σταυρό του Αγίου Ανδρέα (η σημαία του ρωσικού ΠΝ) και υψώθηκε ο βρετανικός λέοντας. Σαν μάχιμη μονάδα το καταδρομικό, δεν χρειάζονταν ούτε και στην Αγγλία και έτσι, το σκάφος αμέσως πουλήθηκε για παλιοσίδερα (scrap) στους Γερμανούς. Στο δρόμο για τη Γερμανία, το «Varyag» προσάραξε σε βράχια κοντά στις ακτές και στη συνέχεια διαλύθηκε επί τόπου.
Όλα όμως έγιναν με βιασύνη και καθόλου επαγγελματικά. Η καρίνα του «Varyag» παρέμεινε στο βυθό για περισσότερα από 80 χρόνια. Εκεί, στη θάλασσα της Ιρλανδίας, το τηλεοπτικό συνεργείο του καναλιού «Ρωσία», το καλοκαίρι του 2003, βρήκε το κύτος του πλοίου θαμμένο στο βυθό. Το ανθεκτικό αμερικανικό μέταλλο με το οποίο χτίστηκε το «Varyag», όλα αυτά τα χρόνια είχε ελάχιστα επηρεαστεί από τη διαβρωτική δράση του θαλασσινού νερού.
Η Ρωσία Τώρα
InfoGnomon
VIDEO
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Κροατία: Μετά το χιόνια... οι πλημμύρες
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Το headset που καταγράφει συναισθήματα
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
