2016-06-02 01:40:10
Η παρατεταμένη στασιμότητα της Ηλείας είναι πλέον χαρακτηριστικό με διαχρονικό χαρακτήρα. Η πολυετής ενασχόληση με ήσσονος σημασίας ζητήματα, οι ανούσιες κοκκορομαχίες τοπικών αρχόντων και η έλλειψη συνεργασίας, η κατασκευή εχθρών και μετώπων, τα επίπλαστα διλήμματα για μικροκομματικά οφέλη, συνέβαλαν στην πολυετή αδράνεια και μάλιστα σε εποχές πακτωλού χρηματικών ενισχύσεων. Όσοι ανέλαβαν κατά καιρούς τις τύχες της Ηλείας, αρνήθηκαν να ακούσουν τα κελεύσματα της σύγχρονης εποχής, υποκύπτοντας στην κυρφή γοητεία των «εξυπηρετήσεων», του βολέματος και του κουκουλώματος των προβλημάτων.
Η οπισθοδρόμηση της Ηλείας άρχισε να γίνεται αντιληπτή όταν όμοροι νομοί, όπως η Μεσσηνία, κατάρτισαν πλάνο και το εφάρμοσαν, αποδεικνύοντας ότι ο οχαδερφισμός και η μοιρολατρία ότι «τίποτα δεν αλλάζει» μπορούν να ξεπεραστούν, αρκεί να υπάρχει βούληση και κοινό όραμα με ενότητα όλων των δυνάμεων. Η εφ. «Πατρίς», χωρίς αφορισμούς ή μηδενισμούς, παρουσιάζει σε 4 βασικούς τομείς την εικόνα της Αχαΐας και της Μεσσηνίας σε σχέση με την Ηλεία, προκειμένου οι πολίτες να γνωρίζουν τι συμβαίνει γύρω τους και οι κρατούντες να παραδειγματιστούν και να προχωρήσουν όσο είναι καιρό.
Περνούν απέξω όλα τα σύγχρονα δίκτυα μεταφορών
Προϋπόθεση για την ανάπτυξη μιας περιοχής είναι οι σύγχρονες υποδομές που επιτρέπουν τη γρήγορη και ασφαλή διακίνηση πολιτών, αγαθών, υπηρεσιών και εμπορευμάτων. Ακόμα και αν μια περιοχή όπως η Ηλεία διαθέτει αγροτικό, αρχαιολογικό και φυσικό πλούτο, το μειωμένο επίπεδο προσβασιμότητας αφαιρεί την οποιαδήποτε δυναμική.
Χωρίς ούτε ένα χιλιόμετρο σύγχρονου αυτοκινητοδρόμου, χωρίς σιδηροδρομικό δίκτυο, χωρίς αεροδρόμιο και με λιμάνια που χρειάζονται περαιτέρω αναβάθμιση, η Ηλεία είναι ο «φτωχός συγγενής» της Πελοποννήσου. Ο αυτοκινητόδρομος Πάτρα-Πύργος –στην ιδανικότερη εκδοχή- θα είναι έτοιμος μετά το 2020, εφόσον δεν προκύψουν ανωμαλίες κατά την εκτέλεση του έργου. Η Εθνική Οδός Πύργου-Κυπαρισσίας δεν πρόκειται να μετατραπεί σε σύγχρονο αυτοκινητόδρομο για την επόμενη δεκαετία, για αυτό και όλες οι ελπίδες εναποτίθενται πλέον στη βούληση της πολιτείας να χρηματοδοτήσει τη μελέτη που προμηθεύτηκε η ΠΕ Ηλείας από την «ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟ», η οποία θα βελτιώσει τα κραυαγαλέα προβλήματα του δρόμου (φωτισμός, μπάρες, κ.ά.)
Για την Ε.Ο. Πύργου-Τριπόλεως δεν κινείται φύλλο, παρότι οι πληροφορίες της εφ. «Πατρίς» αναφέρουν ότι η μελέτη είναι σχεδόν έτοιμη. Ο συγκεκριμένος οδικός άξονας είναι κομβικός, δεδομένης της αρκαδικής καταγωγής πολλών Ηλείων, ενώ θα προσέφερε άνετη πρόσβαση στην Αρχαία Ολυμπία από όλη την κεντρική και νότια Πελοπόννησο.
Την ίδια στιγμή, η Πάτρα έρχεται ολοένα και πιο κοντά στην Αθήνα, αφού η Ολυμπία Οδός είναι στο 70% της ολοκλήρωσης και τον Μάρτιο του 2017 αναμένεται να έχει παραδοθεί στην κυκλοφορία. Η υπόλοιπη Πελοπόννησος είναι… έτη φωτός μπροστά, αφού ο αυτοκινητόδρομος του «Μορέα» είναι ολοκληρωμένος, μετά και την παράδοση του τμήματος Λεύκτρο-Σπάρτη τον περασμένο μήνα. Η Καλαμάτα απέχει οδικώς 2 με 2,5 ώρες από την Αθήνα, γεγονός που την έχει μετατρέψει σε δημοφιλή προορισμό τριημέρου. Το μοναδικό τμήμα που έχει απομείνει στη Μεσσηνία, είναι το τμήμα Καλόνερο-Τσακώνα, το οποίο έχει ενταχθεί στο συνδυασμένο πακέτο μεταφορών της ΕΡΓΟΣΕ, ενώ σύμφωνα με πληροφορίες, την ολοκλήρωσή του έχει αναλάβει η κοινοπραξία του «Μορέα» με χρηματοδότηση από ΕΣΠΑ 2014-2020.
Το τρένο… δεν σφυρίζει
Ο σιδηρόδρομος Πύργος-Κατάκολο ήταν ο πρώτος που κατασκευάστηκε εκτός Αττικής το 1878. Όμως πέρασαν 138 χρόνια και η Ηλεία έχει επιστρέψει στην εποχή του Τρικούπη, με μοναδική γραμμή το Κατάκολο-Ολυμπία. Η μελέτη για το Πύργος-Πάτρα-Καλαμάτα, μαζί με τα λιμάνια, είναι ιδιαίτερα φιλόδοξο εγχείρημα αλλά το κόστος (850 εκατ. ευρώ) μοιάζει αποθαρρυντικό προς το παρόν για τους υποψήφιους επενδυτές. Την ίδια στιγμή, ο προαστιακός Πάτρα-Δυτική Αχαΐα μπαίνει στο νέο ΕΣΠΑ και προχωρά, ενώ το 2018 αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί η γραμμή Κιάτο-Ροδοδάφνη. Τι σημαίνει αυτό; Αθήνα-Πάτρα σε λιγότερο από τρεις ώρες με το τρένο. Για Ηλεία… δεν υπάρχει φως, παρότι οι κάτοικοι του Κάμπου έχουν διατυπώσει κατ’ επανάληψη το αίτημα επανέναρξης της σιδηροδρομικής γραμμής Πύργος-Πάτρα στην υπάρχουσα υποδομή, αρκεί να γίνουν οι απαραίτητες βελτιώσεις στην ασφάλεια.
Στη Μεσσηνία, δήμαρχοι και επαγγελματίες έχουν ζητήσει σύσκεψη για την επαναλειτουργία του προαστιακού τρένου που θα συνδέει τη Μεσσήνη με το ΤΕΙ Καλαμάτας και το λιμάνι, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ασφαλούς μετακίνησης πολιτών αλλά και τουριστών.
Η πικρή ιστορία του αεροδρομίου
Η λειτουργία πολιτικού αεροδρομίου στην Ηλεία είναι μια πικρή ιστορία που ξεκινά από τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια. Ο Άραξος απέκτησε προβάδισμα έναντι της Ανδραβίδας, η οποία έχει διατηρήσει αμιγώς στρατιωτικό χαρακτήρα, ενώ για αδιευκρίνιστους λόγους εγκαταλείφθηκε η προοπτική του αεροδρομίου Επιταλίου. Όπως αποδείχθηκε, η λειτουργία πολιτικού αεροδρομίου στην Ανδραβίδα ήταν κυνήγι ανεμόμυλου, από τη στιγμή που είναι δίπλα από τον Άραξο και παράλληλα δεν εξυπηρετεί όλη την Ηλεία (η απόσταση από την Ολυμπία είναι 55 χλμ). Το αεροδρόμιο του Επιταλίου μοιάζει ως η μοναδική προοπτική για αεροπορικές αφίξεις, καθώς είναι στη μέση του νομού και κοντά σε αρχαιολογικά μνημεία και παραλίες. Παράλληλα, όπως έχουν αναφέρει στο παρελθόν επαγγελματίες της περιοχής, το 70% των αφίξεων από τον Άραξο έχει προορισμό την Ηλεία. Για το 2015 ο Άραξος έκλεισε με 74.116 αφίξεις (το 96% από εξωτερικό), με τον κύριο όγκο να καταγράφεται τους θερινούς μήνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το αεροδρόμιο της Ανδραβίδας έχει την άδεια για πολιτικές πτήσεις, αλλά δεν έχει γίνει συζήτηση με τους επιχειρηματικούς φορείς για τη χρήση του (πχ μεταφορα αγροτικών εμπορευμάτων). Εμείς προτιμήσαμε να γκρινιάξουμε για τον Τατούλη που πήρε άδεια για το αεροδρόμιο της Τριπόλεως Την ώρα που η Ηλεία επιδιδόταν σε ανούσια θεσμικά μέτωπα, οι φορείς της Μεσσηνίας κατάρτισαν πλάνο για το αεροδρόμιο της Μεσσηνίας, καταφέρνοντας μέσα σε τρία χρόνια να εκτοξεύσουν τις αεροπορικές αφίξεις, και μάλιστα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, από τον Φεβρουάριο ως τον Νοέμβριο.
Το 2015 έκλεισε με 86.508 αφίξεις εξωτερικού και 6821 εσωτερικού, ενώ το 2014 σημείωσε ρεκόρ με 108.623 αφίξεις εξωτερικού και 7.977 εσωτερικού. Φέτος προστέθηκαν και νέοι ευρωπαϊκοί προορισμοί, με αποκορύφωμα την έναρξη της πτήσης Λονδίνο-Καλαμάτα από την British Airways. Το μόνο παρήγορο για την Ηλεία είναι πως πολλοί εξ αυτών κατευθύνονται στην Αρχαία Ολυμπία.
Ο μοναδικός νομός στην Πελοπόννησο χωρίς Πανεπιστημιακή σχολή!
Στον τομέα της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης η σύγκριση της Ηλείας με τους όμορους νομούς της Αχαΐας και της Μεσσηνίας προκαλεί μελαγχολία. Στην Πάτρα εδρεύει το Πανεπιστήμιο Πατρών, έχοντας 30.254 προπτυχιακούς σπουδαστές και 3.825 μεταπτυχιακούς και υποψήφιους διδάκτορες σε 24 τμήματα, με 112 εργαστήρια και 14 κλινικές, και εκπαιδευτικό-επιστημονικό προσωπικό 902 άτομα. Εκτός από την Πάτρα, υπάρχουν και δύο τμήματα στο Αγρίνιο, τα οποία όμως από την περασμένη χρονιά είναι υπό… επιστροφή στην Πάτρα, ένεκα περικοπής κονδυλίων. Για την Ηλεία, όπως ανέφερε σε πρόσφατη συνέντευξή της η πρύτανης Βενετσάνα Κυριαζοπούλου, δεν έχει γίνει καμία συζήτηση για μεταφορά τμημάτων, δείγμα του μειωμένου ενδιαφέροντος για μια τέτοιου είδους επένδυση.
Η Πάτρα είναι η έδρα και του ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας, το οποίο έχει 20.000 σπουδαστές. Τα τμήματα είναι διασκορπισμένα στις πόλεις του Αιγίου, της Ναυπάκτου και του Μεσολογγίου, καθώς και σε Πύργο και Αμαλιάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Μεσολόγγι των 35.000 κατοίκων διαθέτει τρεις σχολές με 7 τμήματα, ενώ το Αίγιο των 20.000 κατοίκων έχει δύο τμήματα (Φυσικοθεραπείας και Οπτικής & Οπτομετρίας). Την ίδια στιγμή, ο δήμος Πύργου των 48.370 κατοίκων και ο δήμος Ήλιδας των 32.219 κατοίκων έχουν «ξεροκόμματα» με συνολικά 3 τμήματα, εκ των οποίων το ένα είναι υπό κατάργηση το 2018 (Πληροφορικής & ΜΜΕ)
Στην Αμαλιάδα εδρεύει το τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων και στον Πύργο το τμήμα Διοίκησης Οικονομίας Επικοινωνίας Πολιτιστικών & Τουριστικών Μονάδων. Γίνεται αντιληπτό ότι το σχέδιο «Αθηνά» απέβη καταστροφικό για την Ηλεία, αφού δεν της έδωσε καμία προοπτική, ενισχύοντας ανισομερώς τους υπόλοιπους νομούς της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, υποκύπτοντας σε ποικίλες πολιτικές πιέσεις.
Κι αν για την Πάτρα είναι κατανοητό το ότι λόγω μεγέθους η έδρα του Πανεπιστημίου ή του ΤΕΙ πρέπει να είναι εκεί (όχι όμως και η κατανομή των τμημάτων), η σύγκριση της Ηλείας με τη Μεσσηνία είναι ακόμα πιο ενδεικτική της καθυστέρησης του νομού μας.
Στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα, που δεν είναι ούτε η πρωτεύουσα της Περιφέρειας Πελοποννήσου ούτε σχετικά κοντά στην Αθήνα, εδρεύουν δύο τμήματα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (Φιλολογίας και Ιστορίας-Αρχαιολογίας) και τρεις σχολές (με 5 τμήματα) από το ΤΕΙ Πελοποννήσου. Ο συνολικός αριθμός των ενεργών σπουδαστών από τα πανεπιστημιακά τμήματα είναι 1250 περίπου και από τα ΤΕΙ κοντά στους 4.000! Μάλιστα, το ΤΕΙ Πελοποννήσου στεγάζεται σε σύγχρονα κτίρια περίπου 6 χλμ έξω από την Καλαμάτα, έχοντας δημιουργήσει μια εγκατάσταση στα πρότυπα των ευρωπαϊκών campus. Εκτός αυτού, οι φορείς της Μεσσηνίας (Επιμελητήριο, Εμπορικοί Σύλλογοι, κ.ά.) προσπαθούν να αναπτύξουν συνέργειες με τα ιδρύματα, προκειμένου να προκύψει αμοιβαίο όφελος και δεν αρκούνται μόνο στα νοικιασμένα διαμερίσματα και στα γεμάτα καφέ και μπαρ.
Ένας νομός που υποστηρίζει έμπρακτα τα πανεπιστημιακά ιδρύματα και προσπαθεί να προσφέρει προοπτική στους αποφοίτους και στους καθηγητές, μπορεί να αναπτύξει την οικονομική του δραστηριότητα γύρω από την εκπαίδευση με γερά και βιώσιμα θεμέλια. Αντίθετα, στην Ηλεία έχουμε μείνει μόνο με ένα ΤΕΙ σε κάθε πόλη και συνεχώς ανησυχούμε μήπως ξυπνήσουμε το πρωί και τα έχουν μεταφέρει στην Πάτρα. Αν οι δημόσιοι και οι ιδιωτικοι-επιχειρηματικοί φορείς της Ηλείας δεν συνειδητοποιήσουν ότι τα δύο τμήματα είναι «χρυσάφι» διότι θεραπεύουν τον τουρισμό και τον πρωτογενή τομέα, πυλώνες της ηλειακής οικονομίας, τότε οι εξαγγελίες για ανάπτυξη και μείωση της ανεργίας θα είναι ανεδαφικές. Η ίδρυση μεταπτυχιακού τμήματος στο ΤΕΙ Αμαλιάδας είναι ίσως το πρώτο θετικό βήμα για να αποτραπεί η… μετακόμισή τους.
Οι «αυταπάτες» για τον τουρισμό και η «επίθεση» των γειτόνων μας
Η Αρχαία Ολυμπία αποτελεί το σημαντικότερο πλεονέκτημα της Ηλείας, όμως κινδυνεύει να μας οδηγήσει στον εφησυχασμό. Η πρώτη συνέπεια ήταν ελαφρώς μειωμένη κίνηση στο μουσείο και στον αρχαιολογικό χώρο, κάτι που αποκαλύπτει την ανεπάρκεια της Ηλείας σε δύο μέτωπα: στην ανάπτυξη του αρχαιολογικού τουρισμού χωρικά και χρονικά, καθώς και στην ανάπτυξη άλλων ειδών τουρισμού, παρότι υπάρχουν ιαματικά λουτρά και πάμπολλες εκκλησίες. Η Αρχαία Ήλιδα, ο ναός του Επικούριου Απόλωνα, το αρχαίο Θέατρο Πλατιάνας, η αρχαία Σαμία, είναι μερικά μόνο από τα μνημεία που δεν έχουν την επισκεψιμότητα που τους αρμόζει. Στον τομέα της κρουαζιέρας γίνονται προσπάθειες και από το λιμενικό ταμείο και από την περιφέρεια, όμως είμαστε ακόμα στα μισά του δρόμου, αφού και στο λιμάνι χρειάζονται βελτιώσεις και στα λοιπά υποστηρικτικά έργα (ανάπλαση χερσαίας ζώνης, παράκαμψη Αγίου Ιωάννη) πρέπει ο ρυθμός υλοποίησης να γίνει ταχύτερος.
Οι μόλις 8 Γαλάζιες Σημαίες για μια τέτοια ακτογραμμή μαρτυρούν το ότι προτιμούμε να «τρώμε από τα έτοιμα» και όχι να σχεδιάσουμε την τουριστική αξιοποίηση και της υπόλοιπης Ηλείας με σκοπό να αυξηθεί ο παραγόμενος πλούτος.
Το τουριστικό μοντέλο της Μεσσηνίας
Το παράδειγμα της Μεσσηνίας, όπως αναλύθηκε από επιχειρηματικούς φορείς στην εφ. «Πατρίς», είναι εξόχως αποκαλυπτικό: ο στόχος είναι η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, κάτι που έχει επιτευχθεί ως έναν βαθμό. Οι πτήσεις εξωτερικού ξεκινούν από τα μέσα Φεβρουαρίου και ολοκληρώνονται τον Νοέμβριο, γεγονός στο οποίο έχει συμβάλει αποφασιστικά η τεράστια τουριστική επένδυση της Costa Navarino. Η έλλειψη δημοφιλών αρχαιολογικών χώρων –πλην της Αρχαίας Μεσσήνης- οδήγησε τους Μεσσήνιους στην ανάπτυξη εναλλακτικών ειδών τουρισμού. Ηδη αναπτύσσεται ο συνεδριακός τουρισμός, καθώς τον Μάιο διεξήχθησαν ένα οδοντιατρικό συνέδριο και ένα συνέδριο αρχαιομετρίας, φέρνοντας στην Καλαμάτα 5.000 επισκέπτες. Συν τοις άλλοις καθιέρωσε και το Καλαματιανό Καρναβάλι, το οποίο διεξάγεται ήδη 4 χρόνια. Το σημαντικότερο πρόβλημα της Καλαμάτας πλέον είναι ότι οι ξενοδοχειακές υποδομές δεν επαρκούν για τη φιλοξενία τόσων επισκεπτών, με συνέπεια πολλοί επισκέπτες να διαμένουν στη Μεσσήνη. Παράλληλα, έχει αναπτυχθεί ο σχολικός τουρισμός, καθώς η Καλαμάτα είναι πλεον προορισμός πολλων μαθητικών εκδρομών από τη βόρεια Ελλάδα. Με «όπλο» τον αυτοκινητόδρομο, προτιμάται και για τριήμερες εξορμήσεις, ενώ το καλοκαίρι είναι πόλος έλξης λόγω του ότι είναι φθηνότερη από τα νησιά και συνδυάζει το όμορφο αστικό τοπίο που έχει ακριβώς δίπλα του τη θάλασσα.
Ταυτόχρονα, αναπτύσσει (ακόμα σε χαμηλά επίπεδα) την κρουαζιέρα, όμως αρκετοί τουριστικοί φορείς τη χαρακτηρίζουν ιδανικό προορισμό κρουαζιέρας ως home port λόγω του αεροδρομίου και λόγω των πολλαπλών επιλογών στις επισκέψεις. Αξιοσημείωτο είναι το ότι τα τουριστικά πρακτορεία εντάσσουν –πλην της Μεθώνης ή της Πύλου- και την Αρχαία Ολυμπία στις διαδρομές τους, προσελκύοντας έτσι μερίδιο της τουριστικής «πίτας».
Η τουριστική «επίθεση» της Πάτρας
Με επίκεντρο τον Ιερό Ναό του Αγίου Ανδρέα, η Πάτρα θέτει ως στόχο τον θρησκευτικό-προσκυνηματικό τουρισμό. Εφόσον λυθεί το θέμα με τη «βίζα» -το ζήτησε ο Πούτιν από τον Τσίπρα- το ρωσικό τουριστικό κύμα θα είναι ισχυρό, ένεκα και της ρωσοτουρκικής κρίσης. Ήδη από το 2013 ο Σταυρός του Αγίου Ανδρέα μεταφέρεται σε Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία από τις 11 Ιουλίου έως τις 2 Αυγούστου, το οποίο συνοδεύουν 3 εκατ. Ρώσοι ετησίως. Δεν παραλείπουμε και την υποδοχή κρουαζιέρας που έχει ξεκινήσει στο λιμάνι της Πάτρας, στο οποίο επενδύθηκαν πάρα πολλά χρήματα και γίνονται προσπάθειες για την αξιοποίησή του στη διακίνηση εμπορευμάτων και πολιτών. Το οικονομικό μοντέλο της Πάτρας, πάντως, έχει βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στο πανεπιστήμιο και στο ΤΕΙ και στην παροχή υπηρεσιών.
Η «κατάρρευση» του αρδευτικού δικτύου
Ο πρωτογενής τομέας θεωρείται το «όπλο» της Ηλείας για την έξοδο από την κρίση και την αύξηση του εισοδήματος, κάτι που εν πολλοίς ισχύει, αλλά όχι στον βαθμό που θα έπρεπε να είναι. Διαμετακομιστικό κέντρο και αποθηκευτικοί χώροι δεν υπάρχουν, δημοπρατήριο αγροτικών προϊόντων δεν έχει δρομολογηθεί, ενώ οι παρωχημένες υποδομές δημιουργούν μειονέκτημα ταχύτητας σε σχέση με περιοχές που είναι κοντά σε σύγχρονο αυτοκινητόδρομο. Το σημαντικότερο πρόβλημα όμως είναι ότι το αρδευτικό δίκτυο είναι σε άθλια κατάσταση, ενώ τα υπέρογκα χρέη του ΓΟΕΒ Πηνειού-Αλφειού ( 3 εκατ. ευρώ) απειλούν με κατάρρευση όλο τον πρωτογενή τομέα, αφού αγροτική παραγωγή χωρίς νερό δεν υφίσταται. Τα 750.000 ευρώ από το Ταμείο Μολυβιάτη είναι σωστή κίνηση, όπως και οι λοιπές μελέτες για τις ανά δήμο αναβαθμίσεις, όμως αν δεν λυθεί το πρόβλημα του χρέους, όλα θα παραμείνουν σχέδια επί χάρτου.
Ακόμα και η ελαιοπαραγωγή, που κατέγραψε καλή χρονιά, δεν έχει αξιοποιηθεί όσο θα έπρεπε, διότι η εξαγωγή του 95% του ελαιολάδου στην Ιταλία, όπου εκεί υπόκειται σε προσμίξεις, θα μπορούς να έχει αντικατασταθεί από τη δημιουργία διεθνούς δικτύου εξαγωγών και με καλύτερη τιμή.
Στη γειτονική Μεσσηνία, το brand name της ελιάς «ΠΟΠ Καλαμάτα» ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο και κάθε χρόνο εκσυγχρονίζονται οι προδιαγραφές για την παραγωγή του με ελέγχους πιστοποίησης. Παράλληλα, η περιοχή της Τριφυλίας πρωταγωνιστεί στην παραγωγή και την εξαγωγή κηπευτικών, όντας η πλέον πρώιμη, ενώ μεγάλη ζήτηση έχουν τα καρπούζια της περιοχής. Σε συνδυασμό με το ελαιόλαδο αλλά και τουριστικές δράσεις και ημερίδες που συνδυάζουν γεωργία και τουρισμό, αναπτύσσονται συνέργειες με πολλαπλά οφέλη. Φυσικά, η γρήγορη μεταφορά τους στην Αθήνα μέσω αυτοκινητοδρόμου προσφέρει σημαντικό πλεονέκτημα.
Πηγή
Tromaktiko
Η οπισθοδρόμηση της Ηλείας άρχισε να γίνεται αντιληπτή όταν όμοροι νομοί, όπως η Μεσσηνία, κατάρτισαν πλάνο και το εφάρμοσαν, αποδεικνύοντας ότι ο οχαδερφισμός και η μοιρολατρία ότι «τίποτα δεν αλλάζει» μπορούν να ξεπεραστούν, αρκεί να υπάρχει βούληση και κοινό όραμα με ενότητα όλων των δυνάμεων. Η εφ. «Πατρίς», χωρίς αφορισμούς ή μηδενισμούς, παρουσιάζει σε 4 βασικούς τομείς την εικόνα της Αχαΐας και της Μεσσηνίας σε σχέση με την Ηλεία, προκειμένου οι πολίτες να γνωρίζουν τι συμβαίνει γύρω τους και οι κρατούντες να παραδειγματιστούν και να προχωρήσουν όσο είναι καιρό.
Περνούν απέξω όλα τα σύγχρονα δίκτυα μεταφορών
Προϋπόθεση για την ανάπτυξη μιας περιοχής είναι οι σύγχρονες υποδομές που επιτρέπουν τη γρήγορη και ασφαλή διακίνηση πολιτών, αγαθών, υπηρεσιών και εμπορευμάτων. Ακόμα και αν μια περιοχή όπως η Ηλεία διαθέτει αγροτικό, αρχαιολογικό και φυσικό πλούτο, το μειωμένο επίπεδο προσβασιμότητας αφαιρεί την οποιαδήποτε δυναμική.
Χωρίς ούτε ένα χιλιόμετρο σύγχρονου αυτοκινητοδρόμου, χωρίς σιδηροδρομικό δίκτυο, χωρίς αεροδρόμιο και με λιμάνια που χρειάζονται περαιτέρω αναβάθμιση, η Ηλεία είναι ο «φτωχός συγγενής» της Πελοποννήσου. Ο αυτοκινητόδρομος Πάτρα-Πύργος –στην ιδανικότερη εκδοχή- θα είναι έτοιμος μετά το 2020, εφόσον δεν προκύψουν ανωμαλίες κατά την εκτέλεση του έργου. Η Εθνική Οδός Πύργου-Κυπαρισσίας δεν πρόκειται να μετατραπεί σε σύγχρονο αυτοκινητόδρομο για την επόμενη δεκαετία, για αυτό και όλες οι ελπίδες εναποτίθενται πλέον στη βούληση της πολιτείας να χρηματοδοτήσει τη μελέτη που προμηθεύτηκε η ΠΕ Ηλείας από την «ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟ», η οποία θα βελτιώσει τα κραυαγαλέα προβλήματα του δρόμου (φωτισμός, μπάρες, κ.ά.)
Για την Ε.Ο. Πύργου-Τριπόλεως δεν κινείται φύλλο, παρότι οι πληροφορίες της εφ. «Πατρίς» αναφέρουν ότι η μελέτη είναι σχεδόν έτοιμη. Ο συγκεκριμένος οδικός άξονας είναι κομβικός, δεδομένης της αρκαδικής καταγωγής πολλών Ηλείων, ενώ θα προσέφερε άνετη πρόσβαση στην Αρχαία Ολυμπία από όλη την κεντρική και νότια Πελοπόννησο.
Την ίδια στιγμή, η Πάτρα έρχεται ολοένα και πιο κοντά στην Αθήνα, αφού η Ολυμπία Οδός είναι στο 70% της ολοκλήρωσης και τον Μάρτιο του 2017 αναμένεται να έχει παραδοθεί στην κυκλοφορία. Η υπόλοιπη Πελοπόννησος είναι… έτη φωτός μπροστά, αφού ο αυτοκινητόδρομος του «Μορέα» είναι ολοκληρωμένος, μετά και την παράδοση του τμήματος Λεύκτρο-Σπάρτη τον περασμένο μήνα. Η Καλαμάτα απέχει οδικώς 2 με 2,5 ώρες από την Αθήνα, γεγονός που την έχει μετατρέψει σε δημοφιλή προορισμό τριημέρου. Το μοναδικό τμήμα που έχει απομείνει στη Μεσσηνία, είναι το τμήμα Καλόνερο-Τσακώνα, το οποίο έχει ενταχθεί στο συνδυασμένο πακέτο μεταφορών της ΕΡΓΟΣΕ, ενώ σύμφωνα με πληροφορίες, την ολοκλήρωσή του έχει αναλάβει η κοινοπραξία του «Μορέα» με χρηματοδότηση από ΕΣΠΑ 2014-2020.
Το τρένο… δεν σφυρίζει
Ο σιδηρόδρομος Πύργος-Κατάκολο ήταν ο πρώτος που κατασκευάστηκε εκτός Αττικής το 1878. Όμως πέρασαν 138 χρόνια και η Ηλεία έχει επιστρέψει στην εποχή του Τρικούπη, με μοναδική γραμμή το Κατάκολο-Ολυμπία. Η μελέτη για το Πύργος-Πάτρα-Καλαμάτα, μαζί με τα λιμάνια, είναι ιδιαίτερα φιλόδοξο εγχείρημα αλλά το κόστος (850 εκατ. ευρώ) μοιάζει αποθαρρυντικό προς το παρόν για τους υποψήφιους επενδυτές. Την ίδια στιγμή, ο προαστιακός Πάτρα-Δυτική Αχαΐα μπαίνει στο νέο ΕΣΠΑ και προχωρά, ενώ το 2018 αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί η γραμμή Κιάτο-Ροδοδάφνη. Τι σημαίνει αυτό; Αθήνα-Πάτρα σε λιγότερο από τρεις ώρες με το τρένο. Για Ηλεία… δεν υπάρχει φως, παρότι οι κάτοικοι του Κάμπου έχουν διατυπώσει κατ’ επανάληψη το αίτημα επανέναρξης της σιδηροδρομικής γραμμής Πύργος-Πάτρα στην υπάρχουσα υποδομή, αρκεί να γίνουν οι απαραίτητες βελτιώσεις στην ασφάλεια.
Στη Μεσσηνία, δήμαρχοι και επαγγελματίες έχουν ζητήσει σύσκεψη για την επαναλειτουργία του προαστιακού τρένου που θα συνδέει τη Μεσσήνη με το ΤΕΙ Καλαμάτας και το λιμάνι, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ασφαλούς μετακίνησης πολιτών αλλά και τουριστών.
Η πικρή ιστορία του αεροδρομίου
Η λειτουργία πολιτικού αεροδρομίου στην Ηλεία είναι μια πικρή ιστορία που ξεκινά από τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια. Ο Άραξος απέκτησε προβάδισμα έναντι της Ανδραβίδας, η οποία έχει διατηρήσει αμιγώς στρατιωτικό χαρακτήρα, ενώ για αδιευκρίνιστους λόγους εγκαταλείφθηκε η προοπτική του αεροδρομίου Επιταλίου. Όπως αποδείχθηκε, η λειτουργία πολιτικού αεροδρομίου στην Ανδραβίδα ήταν κυνήγι ανεμόμυλου, από τη στιγμή που είναι δίπλα από τον Άραξο και παράλληλα δεν εξυπηρετεί όλη την Ηλεία (η απόσταση από την Ολυμπία είναι 55 χλμ). Το αεροδρόμιο του Επιταλίου μοιάζει ως η μοναδική προοπτική για αεροπορικές αφίξεις, καθώς είναι στη μέση του νομού και κοντά σε αρχαιολογικά μνημεία και παραλίες. Παράλληλα, όπως έχουν αναφέρει στο παρελθόν επαγγελματίες της περιοχής, το 70% των αφίξεων από τον Άραξο έχει προορισμό την Ηλεία. Για το 2015 ο Άραξος έκλεισε με 74.116 αφίξεις (το 96% από εξωτερικό), με τον κύριο όγκο να καταγράφεται τους θερινούς μήνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το αεροδρόμιο της Ανδραβίδας έχει την άδεια για πολιτικές πτήσεις, αλλά δεν έχει γίνει συζήτηση με τους επιχειρηματικούς φορείς για τη χρήση του (πχ μεταφορα αγροτικών εμπορευμάτων). Εμείς προτιμήσαμε να γκρινιάξουμε για τον Τατούλη που πήρε άδεια για το αεροδρόμιο της Τριπόλεως Την ώρα που η Ηλεία επιδιδόταν σε ανούσια θεσμικά μέτωπα, οι φορείς της Μεσσηνίας κατάρτισαν πλάνο για το αεροδρόμιο της Μεσσηνίας, καταφέρνοντας μέσα σε τρία χρόνια να εκτοξεύσουν τις αεροπορικές αφίξεις, και μάλιστα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, από τον Φεβρουάριο ως τον Νοέμβριο.
Το 2015 έκλεισε με 86.508 αφίξεις εξωτερικού και 6821 εσωτερικού, ενώ το 2014 σημείωσε ρεκόρ με 108.623 αφίξεις εξωτερικού και 7.977 εσωτερικού. Φέτος προστέθηκαν και νέοι ευρωπαϊκοί προορισμοί, με αποκορύφωμα την έναρξη της πτήσης Λονδίνο-Καλαμάτα από την British Airways. Το μόνο παρήγορο για την Ηλεία είναι πως πολλοί εξ αυτών κατευθύνονται στην Αρχαία Ολυμπία.
Ο μοναδικός νομός στην Πελοπόννησο χωρίς Πανεπιστημιακή σχολή!
Στον τομέα της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης η σύγκριση της Ηλείας με τους όμορους νομούς της Αχαΐας και της Μεσσηνίας προκαλεί μελαγχολία. Στην Πάτρα εδρεύει το Πανεπιστήμιο Πατρών, έχοντας 30.254 προπτυχιακούς σπουδαστές και 3.825 μεταπτυχιακούς και υποψήφιους διδάκτορες σε 24 τμήματα, με 112 εργαστήρια και 14 κλινικές, και εκπαιδευτικό-επιστημονικό προσωπικό 902 άτομα. Εκτός από την Πάτρα, υπάρχουν και δύο τμήματα στο Αγρίνιο, τα οποία όμως από την περασμένη χρονιά είναι υπό… επιστροφή στην Πάτρα, ένεκα περικοπής κονδυλίων. Για την Ηλεία, όπως ανέφερε σε πρόσφατη συνέντευξή της η πρύτανης Βενετσάνα Κυριαζοπούλου, δεν έχει γίνει καμία συζήτηση για μεταφορά τμημάτων, δείγμα του μειωμένου ενδιαφέροντος για μια τέτοιου είδους επένδυση.
Η Πάτρα είναι η έδρα και του ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας, το οποίο έχει 20.000 σπουδαστές. Τα τμήματα είναι διασκορπισμένα στις πόλεις του Αιγίου, της Ναυπάκτου και του Μεσολογγίου, καθώς και σε Πύργο και Αμαλιάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Μεσολόγγι των 35.000 κατοίκων διαθέτει τρεις σχολές με 7 τμήματα, ενώ το Αίγιο των 20.000 κατοίκων έχει δύο τμήματα (Φυσικοθεραπείας και Οπτικής & Οπτομετρίας). Την ίδια στιγμή, ο δήμος Πύργου των 48.370 κατοίκων και ο δήμος Ήλιδας των 32.219 κατοίκων έχουν «ξεροκόμματα» με συνολικά 3 τμήματα, εκ των οποίων το ένα είναι υπό κατάργηση το 2018 (Πληροφορικής & ΜΜΕ)
Στην Αμαλιάδα εδρεύει το τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων και στον Πύργο το τμήμα Διοίκησης Οικονομίας Επικοινωνίας Πολιτιστικών & Τουριστικών Μονάδων. Γίνεται αντιληπτό ότι το σχέδιο «Αθηνά» απέβη καταστροφικό για την Ηλεία, αφού δεν της έδωσε καμία προοπτική, ενισχύοντας ανισομερώς τους υπόλοιπους νομούς της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, υποκύπτοντας σε ποικίλες πολιτικές πιέσεις.
Κι αν για την Πάτρα είναι κατανοητό το ότι λόγω μεγέθους η έδρα του Πανεπιστημίου ή του ΤΕΙ πρέπει να είναι εκεί (όχι όμως και η κατανομή των τμημάτων), η σύγκριση της Ηλείας με τη Μεσσηνία είναι ακόμα πιο ενδεικτική της καθυστέρησης του νομού μας.
Στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα, που δεν είναι ούτε η πρωτεύουσα της Περιφέρειας Πελοποννήσου ούτε σχετικά κοντά στην Αθήνα, εδρεύουν δύο τμήματα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (Φιλολογίας και Ιστορίας-Αρχαιολογίας) και τρεις σχολές (με 5 τμήματα) από το ΤΕΙ Πελοποννήσου. Ο συνολικός αριθμός των ενεργών σπουδαστών από τα πανεπιστημιακά τμήματα είναι 1250 περίπου και από τα ΤΕΙ κοντά στους 4.000! Μάλιστα, το ΤΕΙ Πελοποννήσου στεγάζεται σε σύγχρονα κτίρια περίπου 6 χλμ έξω από την Καλαμάτα, έχοντας δημιουργήσει μια εγκατάσταση στα πρότυπα των ευρωπαϊκών campus. Εκτός αυτού, οι φορείς της Μεσσηνίας (Επιμελητήριο, Εμπορικοί Σύλλογοι, κ.ά.) προσπαθούν να αναπτύξουν συνέργειες με τα ιδρύματα, προκειμένου να προκύψει αμοιβαίο όφελος και δεν αρκούνται μόνο στα νοικιασμένα διαμερίσματα και στα γεμάτα καφέ και μπαρ.
Ένας νομός που υποστηρίζει έμπρακτα τα πανεπιστημιακά ιδρύματα και προσπαθεί να προσφέρει προοπτική στους αποφοίτους και στους καθηγητές, μπορεί να αναπτύξει την οικονομική του δραστηριότητα γύρω από την εκπαίδευση με γερά και βιώσιμα θεμέλια. Αντίθετα, στην Ηλεία έχουμε μείνει μόνο με ένα ΤΕΙ σε κάθε πόλη και συνεχώς ανησυχούμε μήπως ξυπνήσουμε το πρωί και τα έχουν μεταφέρει στην Πάτρα. Αν οι δημόσιοι και οι ιδιωτικοι-επιχειρηματικοί φορείς της Ηλείας δεν συνειδητοποιήσουν ότι τα δύο τμήματα είναι «χρυσάφι» διότι θεραπεύουν τον τουρισμό και τον πρωτογενή τομέα, πυλώνες της ηλειακής οικονομίας, τότε οι εξαγγελίες για ανάπτυξη και μείωση της ανεργίας θα είναι ανεδαφικές. Η ίδρυση μεταπτυχιακού τμήματος στο ΤΕΙ Αμαλιάδας είναι ίσως το πρώτο θετικό βήμα για να αποτραπεί η… μετακόμισή τους.
Οι «αυταπάτες» για τον τουρισμό και η «επίθεση» των γειτόνων μας
Η Αρχαία Ολυμπία αποτελεί το σημαντικότερο πλεονέκτημα της Ηλείας, όμως κινδυνεύει να μας οδηγήσει στον εφησυχασμό. Η πρώτη συνέπεια ήταν ελαφρώς μειωμένη κίνηση στο μουσείο και στον αρχαιολογικό χώρο, κάτι που αποκαλύπτει την ανεπάρκεια της Ηλείας σε δύο μέτωπα: στην ανάπτυξη του αρχαιολογικού τουρισμού χωρικά και χρονικά, καθώς και στην ανάπτυξη άλλων ειδών τουρισμού, παρότι υπάρχουν ιαματικά λουτρά και πάμπολλες εκκλησίες. Η Αρχαία Ήλιδα, ο ναός του Επικούριου Απόλωνα, το αρχαίο Θέατρο Πλατιάνας, η αρχαία Σαμία, είναι μερικά μόνο από τα μνημεία που δεν έχουν την επισκεψιμότητα που τους αρμόζει. Στον τομέα της κρουαζιέρας γίνονται προσπάθειες και από το λιμενικό ταμείο και από την περιφέρεια, όμως είμαστε ακόμα στα μισά του δρόμου, αφού και στο λιμάνι χρειάζονται βελτιώσεις και στα λοιπά υποστηρικτικά έργα (ανάπλαση χερσαίας ζώνης, παράκαμψη Αγίου Ιωάννη) πρέπει ο ρυθμός υλοποίησης να γίνει ταχύτερος.
Οι μόλις 8 Γαλάζιες Σημαίες για μια τέτοια ακτογραμμή μαρτυρούν το ότι προτιμούμε να «τρώμε από τα έτοιμα» και όχι να σχεδιάσουμε την τουριστική αξιοποίηση και της υπόλοιπης Ηλείας με σκοπό να αυξηθεί ο παραγόμενος πλούτος.
Το τουριστικό μοντέλο της Μεσσηνίας
Το παράδειγμα της Μεσσηνίας, όπως αναλύθηκε από επιχειρηματικούς φορείς στην εφ. «Πατρίς», είναι εξόχως αποκαλυπτικό: ο στόχος είναι η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, κάτι που έχει επιτευχθεί ως έναν βαθμό. Οι πτήσεις εξωτερικού ξεκινούν από τα μέσα Φεβρουαρίου και ολοκληρώνονται τον Νοέμβριο, γεγονός στο οποίο έχει συμβάλει αποφασιστικά η τεράστια τουριστική επένδυση της Costa Navarino. Η έλλειψη δημοφιλών αρχαιολογικών χώρων –πλην της Αρχαίας Μεσσήνης- οδήγησε τους Μεσσήνιους στην ανάπτυξη εναλλακτικών ειδών τουρισμού. Ηδη αναπτύσσεται ο συνεδριακός τουρισμός, καθώς τον Μάιο διεξήχθησαν ένα οδοντιατρικό συνέδριο και ένα συνέδριο αρχαιομετρίας, φέρνοντας στην Καλαμάτα 5.000 επισκέπτες. Συν τοις άλλοις καθιέρωσε και το Καλαματιανό Καρναβάλι, το οποίο διεξάγεται ήδη 4 χρόνια. Το σημαντικότερο πρόβλημα της Καλαμάτας πλέον είναι ότι οι ξενοδοχειακές υποδομές δεν επαρκούν για τη φιλοξενία τόσων επισκεπτών, με συνέπεια πολλοί επισκέπτες να διαμένουν στη Μεσσήνη. Παράλληλα, έχει αναπτυχθεί ο σχολικός τουρισμός, καθώς η Καλαμάτα είναι πλεον προορισμός πολλων μαθητικών εκδρομών από τη βόρεια Ελλάδα. Με «όπλο» τον αυτοκινητόδρομο, προτιμάται και για τριήμερες εξορμήσεις, ενώ το καλοκαίρι είναι πόλος έλξης λόγω του ότι είναι φθηνότερη από τα νησιά και συνδυάζει το όμορφο αστικό τοπίο που έχει ακριβώς δίπλα του τη θάλασσα.
Ταυτόχρονα, αναπτύσσει (ακόμα σε χαμηλά επίπεδα) την κρουαζιέρα, όμως αρκετοί τουριστικοί φορείς τη χαρακτηρίζουν ιδανικό προορισμό κρουαζιέρας ως home port λόγω του αεροδρομίου και λόγω των πολλαπλών επιλογών στις επισκέψεις. Αξιοσημείωτο είναι το ότι τα τουριστικά πρακτορεία εντάσσουν –πλην της Μεθώνης ή της Πύλου- και την Αρχαία Ολυμπία στις διαδρομές τους, προσελκύοντας έτσι μερίδιο της τουριστικής «πίτας».
Η τουριστική «επίθεση» της Πάτρας
Με επίκεντρο τον Ιερό Ναό του Αγίου Ανδρέα, η Πάτρα θέτει ως στόχο τον θρησκευτικό-προσκυνηματικό τουρισμό. Εφόσον λυθεί το θέμα με τη «βίζα» -το ζήτησε ο Πούτιν από τον Τσίπρα- το ρωσικό τουριστικό κύμα θα είναι ισχυρό, ένεκα και της ρωσοτουρκικής κρίσης. Ήδη από το 2013 ο Σταυρός του Αγίου Ανδρέα μεταφέρεται σε Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία από τις 11 Ιουλίου έως τις 2 Αυγούστου, το οποίο συνοδεύουν 3 εκατ. Ρώσοι ετησίως. Δεν παραλείπουμε και την υποδοχή κρουαζιέρας που έχει ξεκινήσει στο λιμάνι της Πάτρας, στο οποίο επενδύθηκαν πάρα πολλά χρήματα και γίνονται προσπάθειες για την αξιοποίησή του στη διακίνηση εμπορευμάτων και πολιτών. Το οικονομικό μοντέλο της Πάτρας, πάντως, έχει βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στο πανεπιστήμιο και στο ΤΕΙ και στην παροχή υπηρεσιών.
Η «κατάρρευση» του αρδευτικού δικτύου
Ο πρωτογενής τομέας θεωρείται το «όπλο» της Ηλείας για την έξοδο από την κρίση και την αύξηση του εισοδήματος, κάτι που εν πολλοίς ισχύει, αλλά όχι στον βαθμό που θα έπρεπε να είναι. Διαμετακομιστικό κέντρο και αποθηκευτικοί χώροι δεν υπάρχουν, δημοπρατήριο αγροτικών προϊόντων δεν έχει δρομολογηθεί, ενώ οι παρωχημένες υποδομές δημιουργούν μειονέκτημα ταχύτητας σε σχέση με περιοχές που είναι κοντά σε σύγχρονο αυτοκινητόδρομο. Το σημαντικότερο πρόβλημα όμως είναι ότι το αρδευτικό δίκτυο είναι σε άθλια κατάσταση, ενώ τα υπέρογκα χρέη του ΓΟΕΒ Πηνειού-Αλφειού ( 3 εκατ. ευρώ) απειλούν με κατάρρευση όλο τον πρωτογενή τομέα, αφού αγροτική παραγωγή χωρίς νερό δεν υφίσταται. Τα 750.000 ευρώ από το Ταμείο Μολυβιάτη είναι σωστή κίνηση, όπως και οι λοιπές μελέτες για τις ανά δήμο αναβαθμίσεις, όμως αν δεν λυθεί το πρόβλημα του χρέους, όλα θα παραμείνουν σχέδια επί χάρτου.
Ακόμα και η ελαιοπαραγωγή, που κατέγραψε καλή χρονιά, δεν έχει αξιοποιηθεί όσο θα έπρεπε, διότι η εξαγωγή του 95% του ελαιολάδου στην Ιταλία, όπου εκεί υπόκειται σε προσμίξεις, θα μπορούς να έχει αντικατασταθεί από τη δημιουργία διεθνούς δικτύου εξαγωγών και με καλύτερη τιμή.
Στη γειτονική Μεσσηνία, το brand name της ελιάς «ΠΟΠ Καλαμάτα» ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο και κάθε χρόνο εκσυγχρονίζονται οι προδιαγραφές για την παραγωγή του με ελέγχους πιστοποίησης. Παράλληλα, η περιοχή της Τριφυλίας πρωταγωνιστεί στην παραγωγή και την εξαγωγή κηπευτικών, όντας η πλέον πρώιμη, ενώ μεγάλη ζήτηση έχουν τα καρπούζια της περιοχής. Σε συνδυασμό με το ελαιόλαδο αλλά και τουριστικές δράσεις και ημερίδες που συνδυάζουν γεωργία και τουρισμό, αναπτύσσονται συνέργειες με πολλαπλά οφέλη. Φυσικά, η γρήγορη μεταφορά τους στην Αθήνα μέσω αυτοκινητοδρόμου προσφέρει σημαντικό πλεονέκτημα.
Πηγή
Tromaktiko
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Σάλος με το «μπόνους» 2% σε υπαλλήλους του ΕΟΠΥΥ
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
ΑΤΕΛΕΙΩΤΑ ΤΑ ΡΕΚΟΡ ΤΟΥ ΘΡYΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ... ΣΠΑΝΟΥΛΗ!
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
![ΑΘΑΝΑΤΗ ΕΛΛΑΔΑ - 40 εξωφρενικές αυθαίρετες κατασκευές που βρίσκονται φυσικά στην Ελλάδα [photos]](https://images.newsnowgreece.com/93/935262/athanati-ellada---40-exofrenikes-afthairetes-kataskeves-pou-vriskontai-fysika-stin-ellada-photos-1-124x78.jpg)
