2017-08-07 09:41:10
Ἐξελίξεις στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν
Μιά εἰλικρινής καί σταθερή ἄποψη, πού δικαιώθηκε
Μετά τίς τελευταῖες ἐξελίξεις γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα, τό συμπέρασμα εἶναι τό ἑξῆς:
–Ἡ Πολιτεία προχώρησε στήν ἔκδοση δύο νέων Ὑπουργικῶν Ἀποφάσεων (μιᾶς γιά τά Δημοτικά καί τά Γυμνάσια καί μιᾶς γιά τά Γενικά καί τά Ἐπαγγελματικά Λύκεια) μέ τό περιεχόμενο τοῦ φακέλλου τῶν μαθητῶν γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, βάσει τοῦ Νέου Προγράμματος Σπουδῶν.–Ἡ ἀρχική πρόταση τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (Μάρτιος 2016) νά γίνη διάλογος ὡς πρός τά μέχρι τότε ἰσχύοντα Ἀναλυτικά Προγράμματα Σπουδῶν καί ὅποιες ἀλλαγές νά συζητηθοῦν μέ βάση αὐτά, ἐξέπεσε.–Ἡ δεύτερη ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας (Ὀκτώβριος 2016 καί Μάρτιος 2017) περί Διαλόγου Τριμελοῦς Ἐπιτροπῆς Ἀρχιερέων μέ τό ΙΕΠ (Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς) γιά τήν ἀλλαγή τῶν Προγραμμάτων τῶν Θρησκευτικῶν, δέν εὐοδώθηκε, ἀφοῦ ὁ «διάλογος» ἔγινε πάνω στά Νέα Προγράμματα Σπουδῶν καί δέν εἶχε κανένα οὐσιαστικό ἀποτέλεσμα.–Ἐφέτος γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα θά χρησιμοποιηθοῦν οἱ φάκελλοι τῶν Μαθητῶν βάσει τοῦ Νέου Προγράμματος Σπουδῶν, ὅπως προβλέπεται ἀπό τίς σχετικές Ὑπουργικές Ἀποφάσεις, καί τοῦ χρόνου θά χρησιμοποιηθοῦν καί τά ἀνάλογα βιβλία πού θά καταρτισθοῦν ἀπό τό ΙΕΠ χωρίς καμμία ἄλλη δυνατότητα προτάσεως ἀπό τήν Ἐκκλησία, πλήν τοῦ «να δει μόνο, εάν στέκει η δογματική απόδοση των αποσπασμάτων, που έχουν να κάνουν με την ορθόδοξη πίστη» (Γεράσιμος Κουζέλης, Πρόεδρος ΙΕΠ)
. Δηλαδή, ἡ Ἐκκλησία δέν ἔχει λόγο γιά τό τί θά περιλαμβάνῃ τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, ἀλλά μόνον σέ ὅ,τι ἀναφέρεται στήν δογματική της διδασκαλία, ἡ ὁποία θά προσφέρεται στούς μαθητές μαζί μέ ὅλες τίς ἄλλες χριστιανικές ὁμολογίες καί τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου.
Κατόπιν τῶν ἀνωτέρω ἐξελίξεων, ὑπενθυμίζεται ὅτι ἡ στάση, τά ἐπιχειρήματα, ὁ λόγος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου στό θέμα αὐτό ἦταν «προφητικά» καί οἱ ἐξελίξεις δικαίωσαν τίς ἀπόψεις του, πού ἦταν ἀποτέλεσμα μελέτης, ἀλλά καί συζητήσεων μέ εἰδικούς ἐπιστήμονες.
Διά τοῦ λόγου τό ἀληθές καί πρός ἐνημέρωση τῶν ἀναγνωστῶν παρατίθενται τά παρακάτω γεγονότα καί οἱ ἐνέργειες καί οἱ ἀπόψεις τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου γιά τό θέμα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα πρωτοβάθμιας καί δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης.
1. Στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο τοῦ Δεκεμβρίου 2015, ὅπου συζητεῖτο τό θέμα τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν στήν Ἐκπαίδευση, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Ἱερόθεος κάνει παρέμβαση μέ τήν ὁποία ὑποστηρίζει ὅτι τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα, ὅπως γινόταν τότε (μέχρι καί τά Προγράμματα τοῦ 2006), δέν ἦταν κατηχητικό, ἀλλά ἐπί τό πλεῖστον θρησκειολογικό καί γνωσιολογικό. Ἡ παρέμβασή του συνοδεύεται ἀπό συγκεκριμένη πρόταση γιά τήν λύση τοῦ προβλήματος, καθώς καί ἀπό πρόταση σύγκλησης τῆς Ἱεραρχίας γιά τό θέμα αὐτό. Ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν κ. Ἱερώνυμος προτείνει νά συνταχθῆ ἰδιαίτερη εἰσήγηση ἀπό τόν κ. Ἱερόθεο καί νά παρουσιασθῆ στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο.
2. Τόν Ἰανουάριο τοῦ 2016 συγκαλεῖται ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος σέ μία εἰδική συνεδρία μέ τήν συμμετοχή τῶν Κοσμητόρων καί τῶν Προέδρων τῶν Τμημάτων τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης καί τῶν ἐκπροσώπων τῶν Θεολογικῶν Συλλόγων (ΠΕΘ καί «Καιροῦ»), στήν ὁποία ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος παρουσιάζει τήν εἰσήγησή του, καρπό μελέτης καί συνεργασίας μέ ἐπιστήμονες τῆς διδακτικῆς τῶν Θρησκευτικῶν καί πεπειραμένους ἐκπαιδευτικούς, στήν ὁποία ἀναλύονται καί συγκρίνονται οἱ ὅροι τῶν Ἀναλυτικῶν Προγραμμάτων καί τῶν Προγραμμάτων Σπουδῶν καί παρουσιάζονται κριτικά τά ἑκατέρωθεν ἐπιχειρήματα.
Ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος, παρουσίᾳ καί τῶν ἀνωτέρω παραγόντων, υἱοθετεῖ τήν πρόταση τοῦ Σεβασμιωτάτου πού συνοψίζεται στά ἑξῆς: «να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον στο τρέχον Πρόγραμμα Σπουδών με την δική του θεματική μεθοδολογία, στο οποίο όμως να γίνουν μερικές βελτιώσεις, εντάσσοντάς το στα σύγχρονα παιδευτικά δεδομένα, οπότε να εισαχθούν σε κάθε βιβλίο –όχι σε κάθε μάθημα– μερικά κεφάλαια θρησκειολογικά, ανάλογα με την θεματολογία του βιβλίου, αφού όμως δοθεί προτεραιότητα στην ορθόδοξη παράδοση, την οποία ακολουθεί η πλειοψηφία των ελλήνων πολιτών, αλλά και να χρησιμοποιηθούν ως εφαρμογές και τα καλά στοιχεία του Νέου Προγράμματος Σπουδών».
Ἡ ἀπόφαση αὐτή ἦταν ἰσορροπημένη καί ἑνωτική καί ἐπαινέθηκε ἀπ' ὅλους τούς συμμετέχοντες σέ αὐτή τήν κοινή Συνεδρίαση.
3. Ἡ ἀπόφαση αὐτή τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου ἐπικυρώθηκε καί ἀπό τήν Ἱεραρχία στίς 9-3-2016.
4. Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 2016 ἡ Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μετακινεῖται ἀπό τήν πρώτη ἀπόφασή της –νά παραμείνουν τά παλαιά προγράμματα καί ὅποια συζήτηση γίνει γιά βελτίωση νά ἔχη ὡς βάση τά παλαιά προγράμματα– καί ὁρίζει Τριμελῆ Ἐπιτροπή Διαλόγου μέ τό Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς (ΙΕΠ).
Σύμφωνα μέ τό Δελτίον Τύπου τῆς Ἱεραρχίας τῆς 6-10-2016 «καταστάλλαγμα» τῶν συζητήσεων ἦταν: «1. Άμεσος διάλογος για το τρέχον Πρόγραμμα Σπουδών προκειμένου αυτό να εξετασθεί και εν τέλει να αξιολογηθεί στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Προς τούτο η Ιεραρχία θα ορίσει εξ Αρχιερέων Επιτροπή. Η Επιτροπή θα εμπλουτισθεί και με ειδήμονες προκειμένου άμεσα να ξεκινήσει ο διάλογος με το Υπουργείο Παιδείας. 2. Για την τρέχουσα χρονιά θα αξιοποιηθούν τα υπάρχοντα βιβλία Θρησκευτικών, τα οποία έχουν ήδη διανεμηθεί στους μαθητές. Κατόπιν των τοποθετήσεων των Αρχιερέων απεφασίσθη όπως η περαιτέρω στάση της Εκκλησίας της Ελλάδος θα εξαρτηθεί από την πρόοδο των εργασιών της Επιτροπής διαλόγου».
Πάντως, οἱ δηλώσεις τῶν ἐμπλεκομένων εἶναι ἀντίθετες: Ἄλλοι κάνουν λόγο γιά διάλογο ἀπό μηδενική βάση καί ἄλλοι κάνουν λόγο γιά προτάσεις βελτιώσεων στά νέα Προγράμματα Σπουδῶν.
Ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος διαπιστώνει τήν μετακίνηση ἀπό τήν ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας τοῦ Μαρτίου 2016, δηλώνει ὅτι δέν δέχεται νά συμμετάσχη στήν ὑπονόμευση τῆς πρώτης ἀπόφασης τῆς Ἱεραρχίας, προειδοποιεῖ ὅτι ὁ Διάλογος δέν θά ὁδηγήση πουθενά καί ἁπλῶς θά ἀποτελέση ἄλλοθι γιά τήν Πολιτεία, ὅτι δῆθεν διαλέχθηκε μέ τήν Ἐκκλησία, καί βεβαίως δηλώνει τήν ἀντίθεσή του στήν ἀντικατάσταση τῶν Ἀναλυτικῶν Προγραμμάτων ἀπό τά νέα Προγράμματα Σπουδῶν.
Ὁ Σεβασμιώτατος κατόπιν τούτων δέν δέχθηκε τήν πρόταση τῶν Ἱεραρχῶν νά εἶναι Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Διαλόγου.
Μετά δέ τό πέρας τῆς Ἱεραρχίας ἐξέδωσε βιβλίο μέ τίς δύο εἰσηγήσεις του, τά Πρακτικά τῶν Συνεδριάσεων τῆς Συνόδου, Συνοδικές Ἐπιστολές καί Δελτία Τύπου τῆς Συνόδου γιά τό θέμα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν.
5. Τόν Μάρτιο 2017 συγκαλεῖται ἡ Ἱεραρχία σέ ἔκτακτη συνεδρίαση, κατά τήν ὁποία γίνεται ἐνημέρωση γιά τήν πορεία τοῦ διαλόγου καί ἀποφασίζεται ἡ συνέχισή του.
Εἶναι σημαντικό ὅτι ἡ ψηφοφορία τῆς Ἱεραρχίας ἀφοροῦσε τρία σημεῖα: (1) Νά συνεχισθῆ ὁ διάλογος μέ νομικό παραστάτη, (2) νά γίνη προσπάθεια ἀποδόμησης τοῦ νέου προγράμματος καί (3) νά ἔλθη ἡ συμφωνία τῆς Ἐπιτροπῆς πού ὅρισε ἡ Ἱεραρχία μέ τούς ἐκπροσώπους τῆς Πολιτείας (ἄν ὑπάρξῃ) στήν Ἱεραρχία γιά ἀποδοχή, προφανῶς πρίν δημοσιευθοῦν οἱ Ὑπουργικές ἀποφάσεις στήν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως καί πρίν οἱ φάκελλοι τῶν μαθημάτων ἀναρτηθοῦν στό διαδίκτυο.
6. Στίς 19-6-2017 δημοσιεύονται στήν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως δύο Ὑπουργικές Ἀποφάσεις γιά τούς φακέλλους τῶν μαθητῶν (ΦΕΚ 2104 καί 2015, τόμος Β) σύμφωνα μέ τά Νέα Προγράμματα Σπουδῶν γιά τά Θρησκευτικά, πρίν συγκληθῇ ἡ Ἱεραρχία γιά νά ἀποδεχθῇ τήν «συμφωνία» τῆς Ἐπιτροπῆς διαλόγου μέ τήν Πολιτεία.
7. Στίς 27-6-2017 συγκαλεῖται ἡ Ἱεραρχία, ἡ ὁποία ἐνημερώνεται γιά τίς ἐξελίξεις καί ἀποφασίζει νά συνεχισθῆ ὁ Διάλογος τῆς Ἐπιτροπῆς μέχρι τήν ἔκδοση τῶν νέων βιβλίων.
Στήν σχετική εἰσήγηση ἐκφράζεται ἕνας ἐνθουσιασμός, ὅπως:
«Διάλογος, μεταξύ Ἐκκλησίας καί Πολιτείας γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση ἔγινε γιά πρώτη φορά. Καί μάλιστα ἐτονίσθη ὅτι ἡ Ἐκκλησία συναποφασίζει μέ τήν Πολιτεία διά θέματα ἀφορῶντα εἰς αὐτήν ... Τοῦτο πλέον ἀποτελεῖ ἕνα κεκτημένο γιά τήν Ἐκκλησία μας».
«Ὁ Ὀρθόδοξος Προσανατολισμός αὐτοῦ (τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν) καταδεικνύεται, κατά τήν γνώμην μας, καί μετά τίς γενόμενες ἀλλαγές και τροποποιήσεις τόσον στό Πρόγραμμα Σπουδών, ὅσον καί κυρίως στούς Φακέλους Μαθητοῦ, τούς ὁποίους ἐξετάσαμε ἅμα τῇ δημοσιεύσει αὐτῶν καί διεπιστώσαμεν ὅτι ἡ διαμόρφωσίς των ἔλαβε ὑπ’ ὄψιν τόν διάλογον...».
«Ἄς μή λησμονοῦμε τήν δυνατότητα πού μᾶς παρέχεται, πλέον, ὥστε νά παρέμβουμε εἰς τήν διαμόρφωσιν τῶν τελικῶν βιβλίων διά τούς μαθητάς». κ.ἄ.
8. Ὁ ἐνθουσιασμός γιά τόν διάλογο, «μεταξύ Ἐκκλησίας καί Πολιτείας γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση», δέν τεκμηριώνεται ἀπό τά γεγονότα, διότι ἡ Ἐκκλησία δέν θά ἔχει λόγο γενικῶς γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση, ἀλλά μόνον γιά ὅ,τι ἀναφέρεται στήν δογματική της διδασκαλία, ἡ ὁποία θά προσφέρεται στούς μαθητές, χωρίς συγκρίσεις καί κριτική, μαζί μέ τίς ἄλλες χριστιανικές ὁμολογίες καί τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου, ἀλλά καί μέ κείμενα στοχαστῶν καί συγγραφέων πού ἀναφέρονται στόν Χριστό, χωρίς να πιστεύουν σ’ Αὐτόν, διαστρεβλώντας τήν ἱστορία καί τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας.
Οἱ ὑπεύθυνοι τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας, Ἔρευνας καί Θρησκευμάτων (πρώην καί νῦν) προβαίνουν σέ ἐπίσημες δηλώσεις ἐπί τοῦ θέματος, πού «ἀποδομοῦν» τόν ἐνθουσιασμό γιά τόν διάλογο.
• Στίς 27-6-2017 ὁ πρ. Ὑπουργός Παιδείας Νίκος Φίλης δηλώνει:
«Σε ό,τι αφορά στο νέο μάθημα των Θρησκευτικών, ισχύουν απολύτως όσα κατά καιρούς έχω δηλώσει με κατακλείδα την εκτίμηση "Ο Φίλης έφυγε, οι αλλαγές στα Θρησκευτικά έμειναν". ... ‘Οσα ισχυρίζεται ο κ. Ιερώνυμος και τινές περί αυτόν περί «συναπόφασης» και «διαλόγου από μηδενική βάση», ανήκουν στη σφαίρα των ευσεβών τους πόθων. Επικαλούνται, σήμερα, αυτά τα στοιχεία για να αποκρύψουν τη στρατηγική υποχώρηση στην οποία εξαναγκάζονται λόγω της αποδοχής του νέου μαθήματος από τους μαθητές αλλά και τη συντριπτική πλειοψηφία των θεολόγων. ... Όσο για ορισμένες δευτερεύουσες τεχνικής φύσεως αλλαγές στη διάταξη της ύλης, αυτές, κρίθηκαν χρήσιμες και απαραίτητες από το αρμόδιο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και ενσωματώθηκαν στο μάθημα, μέσω έκδοσης ΦΕΚ, όπως άλλωστε συμβαίνει κατά πάγια πρακτική, με όλα τα μαθήματα. Η ουσία δεν αλλάζει. Το νέο μάθημα των Θρησκευτικών ήρθε για να μείνει» (syriza.gr, 27-6-2017).
• Στίς 29-6-2017 ὁ Ὑπουργός Παιδείας Κων. Γαβρόγλου δηλώνει μέ ἀνακοίνωσή του, ὅπως παρουσιάσθηκε σέ ἐπίσημο Ἐκκλησιαστικό Πρακτορεῖο Εἰδήσεων:
«Το μάθημα των Θρησκευτικών άλλαξε και δεν υπάρχει επιστροφή στο παρελθόν ξεκαθαρίζει το Υπουργείο Παιδείας σε ανακοίνωσή του τονίζοντας ότι ο διάλογος μεταξύ Πολιτείας και Εκκλησίας αφορούσε τα Προγράμματα Σπουδών, ενώ το προτεινόμενο διδακτικό υλικό δεν αποτέλεσε αντικείμενο του διαλόγου. "Όποιες προσθαφαιρέσεις έγιναν ή πρόκειται να γίνουν, όπως είναι απολύτως φυσικό και συμβαίνει σε όλα τα μαθήματα, αποφασίζονται από το επιστημονικό προσωπικό του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ)" επισημαίνεται» (romfea.gr, 29-6-2017).
• Στίς 2-7-2017 ὁ Πρόεδρος τοῦ ΙΕΠ Γεράσιμος Κουζέλης δηλώνει σέ συνέντευξή του: «Να μου επιτραπεί να κάνω μια παρατήρηση: το βοηθητικό υλικό από φωτογραφίες, ζωγραφικούς πίνακες, παραδείγματα από άλλες θρησκείες είναι τεράστιο. Έγιναν κάποιες μικρές παραχωρήσεις σε παρατηρήσεις της Εκκλησίας. Αντιλαμβάνομαι τη διάσταση που δόθηκε, αλλά δεν είναι εκεί το θέμα. Το δια ταύτα, κι αυτό έχει σημασία, είναι ότι καταλήξαμε σε μια συμφωνία, η οποία διατηρεί και τον πυρήνα και τη φιλοσοφία του προγράμματος σπουδών. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι τα προγράμματα σπουδών που έγιναν νόμος του κράτους επί υπουργίας Νίκου Φίλη, βελτιώθηκαν στα προγράμματα σπουδών που έγιναν νόμος του κράτους επί υπουργίας Κώστα Γαβρόγλου με τις πολύ πολύ μικρές αλλαγές που υπήρξαν. [...] –Το επόμενο βήμα ποιο είναι; –Το υπουργείο Παιδείας θα αναθέσει τώρα στο ΙΕΠ τη διαδικασία συγγραφής νέων βιβλίων με βάση τα προγράμματα σπουδών που πλέον έχουν και τη σύμφωνη γνώμη της Εκκλησίας. –Στα βιβλία θα έχει λόγο η Εκκλησία; –Όχι, πρέπει να δει μόνο, εάν στέκει η δογματική απόδοση των αποσπασμάτων, που έχουν να κάνουν με την ορθόδοξη πίστη» (Συνέντευξη στό ΑΠΕ-ΜΠΕ, 2-7-2017).
Κατόπιν ὅλων τῶν ἀνωτέρω, γίνεται φανερόν ὅτι:
Ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεος ἔμεινε πιστός καί σταθερός ἀπό τήν ἀρχή μέχρι τέλους στίς στοιχειοθετημένες καί μετριοπαθεῖς ἀπόψεις του, τίς ὁποῖες κατέθεσε εὐθαρσῶς ἐγκαίρως καί ἁρμοδίως στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο καί στήν Ἱεραρχία σέ κάθε συνεδρίασή της, οἱ ὁποῖες καί ἔγιναν ἀρχικῶς ἀποδεκτές ἀπό τήν Ἱεραρχία.
Στήν συνέχεια δέν δέχθηκε νά συμβάλη στήν ὑπονόμευση τῆς πρώτης ἀπόφασης τῆς Ἱεραρχίας, δέν δέχθηκε νά γίνη πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Διαλόγου, ὅταν διαπίστωσε ὅτι ὁ διάλογος δέν θά γινόταν σύμφωνα μέ τήν ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας οὔτε θά γινόταν ἀπό μηδενική βάση, ἀντίθετα ἀντιστάθηκε καί προειδοποίησε ἁρμοδίως γιά τήν ὑπονόμευση αὐτή.
Τελικά, ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος δικαιώνεται ἀπό τίς ἐξελίξεις, ἀφοῦ ἡ Πολιτεία προχώρησε τά σχέδιά της, ἤτοι στήν προώθηση τῶν Νέων Προγραμμάτων Σπουδῶν ὡς ἔχουν, χωρίς νά γίνουν οὐσιαστικές ἀλλαγές, καί χρησιμοποίησε τίς συναντήσεις μέ τήν Ἐπιτροπή τῆς Συνόδου ὡς ἄλλοθι διαλόγου.
*
Ἡ παραπάνω καταγραφή τῶν πραγματικῶν περιστατικῶν καί γεγονότων καί ἡ διατύπωση τοῦ αὐτονόητου συμπεράσματος περί δικαιώσεως τῶν ἀπόψεων καί τῆς στάσεως τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ἱεροθέου στό θέμα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν κρίνονται ἀναγκαῖα χάριν τῆς ἀληθείας καί τῆς ἱστορίας.
Θ. Β.
Παρέμβασις
thriskeftika
Μιά εἰλικρινής καί σταθερή ἄποψη, πού δικαιώθηκε
Μετά τίς τελευταῖες ἐξελίξεις γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα, τό συμπέρασμα εἶναι τό ἑξῆς:
–Ἡ Πολιτεία προχώρησε στήν ἔκδοση δύο νέων Ὑπουργικῶν Ἀποφάσεων (μιᾶς γιά τά Δημοτικά καί τά Γυμνάσια καί μιᾶς γιά τά Γενικά καί τά Ἐπαγγελματικά Λύκεια) μέ τό περιεχόμενο τοῦ φακέλλου τῶν μαθητῶν γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, βάσει τοῦ Νέου Προγράμματος Σπουδῶν.–Ἡ ἀρχική πρόταση τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (Μάρτιος 2016) νά γίνη διάλογος ὡς πρός τά μέχρι τότε ἰσχύοντα Ἀναλυτικά Προγράμματα Σπουδῶν καί ὅποιες ἀλλαγές νά συζητηθοῦν μέ βάση αὐτά, ἐξέπεσε.–Ἡ δεύτερη ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας (Ὀκτώβριος 2016 καί Μάρτιος 2017) περί Διαλόγου Τριμελοῦς Ἐπιτροπῆς Ἀρχιερέων μέ τό ΙΕΠ (Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς) γιά τήν ἀλλαγή τῶν Προγραμμάτων τῶν Θρησκευτικῶν, δέν εὐοδώθηκε, ἀφοῦ ὁ «διάλογος» ἔγινε πάνω στά Νέα Προγράμματα Σπουδῶν καί δέν εἶχε κανένα οὐσιαστικό ἀποτέλεσμα.–Ἐφέτος γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα θά χρησιμοποιηθοῦν οἱ φάκελλοι τῶν Μαθητῶν βάσει τοῦ Νέου Προγράμματος Σπουδῶν, ὅπως προβλέπεται ἀπό τίς σχετικές Ὑπουργικές Ἀποφάσεις, καί τοῦ χρόνου θά χρησιμοποιηθοῦν καί τά ἀνάλογα βιβλία πού θά καταρτισθοῦν ἀπό τό ΙΕΠ χωρίς καμμία ἄλλη δυνατότητα προτάσεως ἀπό τήν Ἐκκλησία, πλήν τοῦ «να δει μόνο, εάν στέκει η δογματική απόδοση των αποσπασμάτων, που έχουν να κάνουν με την ορθόδοξη πίστη» (Γεράσιμος Κουζέλης, Πρόεδρος ΙΕΠ)
Κατόπιν τῶν ἀνωτέρω ἐξελίξεων, ὑπενθυμίζεται ὅτι ἡ στάση, τά ἐπιχειρήματα, ὁ λόγος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου στό θέμα αὐτό ἦταν «προφητικά» καί οἱ ἐξελίξεις δικαίωσαν τίς ἀπόψεις του, πού ἦταν ἀποτέλεσμα μελέτης, ἀλλά καί συζητήσεων μέ εἰδικούς ἐπιστήμονες.
Διά τοῦ λόγου τό ἀληθές καί πρός ἐνημέρωση τῶν ἀναγνωστῶν παρατίθενται τά παρακάτω γεγονότα καί οἱ ἐνέργειες καί οἱ ἀπόψεις τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου γιά τό θέμα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα πρωτοβάθμιας καί δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης.
1. Στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο τοῦ Δεκεμβρίου 2015, ὅπου συζητεῖτο τό θέμα τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν στήν Ἐκπαίδευση, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Ἱερόθεος κάνει παρέμβαση μέ τήν ὁποία ὑποστηρίζει ὅτι τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα, ὅπως γινόταν τότε (μέχρι καί τά Προγράμματα τοῦ 2006), δέν ἦταν κατηχητικό, ἀλλά ἐπί τό πλεῖστον θρησκειολογικό καί γνωσιολογικό. Ἡ παρέμβασή του συνοδεύεται ἀπό συγκεκριμένη πρόταση γιά τήν λύση τοῦ προβλήματος, καθώς καί ἀπό πρόταση σύγκλησης τῆς Ἱεραρχίας γιά τό θέμα αὐτό. Ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν κ. Ἱερώνυμος προτείνει νά συνταχθῆ ἰδιαίτερη εἰσήγηση ἀπό τόν κ. Ἱερόθεο καί νά παρουσιασθῆ στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο.
2. Τόν Ἰανουάριο τοῦ 2016 συγκαλεῖται ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος σέ μία εἰδική συνεδρία μέ τήν συμμετοχή τῶν Κοσμητόρων καί τῶν Προέδρων τῶν Τμημάτων τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης καί τῶν ἐκπροσώπων τῶν Θεολογικῶν Συλλόγων (ΠΕΘ καί «Καιροῦ»), στήν ὁποία ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος παρουσιάζει τήν εἰσήγησή του, καρπό μελέτης καί συνεργασίας μέ ἐπιστήμονες τῆς διδακτικῆς τῶν Θρησκευτικῶν καί πεπειραμένους ἐκπαιδευτικούς, στήν ὁποία ἀναλύονται καί συγκρίνονται οἱ ὅροι τῶν Ἀναλυτικῶν Προγραμμάτων καί τῶν Προγραμμάτων Σπουδῶν καί παρουσιάζονται κριτικά τά ἑκατέρωθεν ἐπιχειρήματα.
Ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος, παρουσίᾳ καί τῶν ἀνωτέρω παραγόντων, υἱοθετεῖ τήν πρόταση τοῦ Σεβασμιωτάτου πού συνοψίζεται στά ἑξῆς: «να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον στο τρέχον Πρόγραμμα Σπουδών με την δική του θεματική μεθοδολογία, στο οποίο όμως να γίνουν μερικές βελτιώσεις, εντάσσοντάς το στα σύγχρονα παιδευτικά δεδομένα, οπότε να εισαχθούν σε κάθε βιβλίο –όχι σε κάθε μάθημα– μερικά κεφάλαια θρησκειολογικά, ανάλογα με την θεματολογία του βιβλίου, αφού όμως δοθεί προτεραιότητα στην ορθόδοξη παράδοση, την οποία ακολουθεί η πλειοψηφία των ελλήνων πολιτών, αλλά και να χρησιμοποιηθούν ως εφαρμογές και τα καλά στοιχεία του Νέου Προγράμματος Σπουδών».
Ἡ ἀπόφαση αὐτή ἦταν ἰσορροπημένη καί ἑνωτική καί ἐπαινέθηκε ἀπ' ὅλους τούς συμμετέχοντες σέ αὐτή τήν κοινή Συνεδρίαση.
3. Ἡ ἀπόφαση αὐτή τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου ἐπικυρώθηκε καί ἀπό τήν Ἱεραρχία στίς 9-3-2016.
4. Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 2016 ἡ Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μετακινεῖται ἀπό τήν πρώτη ἀπόφασή της –νά παραμείνουν τά παλαιά προγράμματα καί ὅποια συζήτηση γίνει γιά βελτίωση νά ἔχη ὡς βάση τά παλαιά προγράμματα– καί ὁρίζει Τριμελῆ Ἐπιτροπή Διαλόγου μέ τό Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς (ΙΕΠ).
Σύμφωνα μέ τό Δελτίον Τύπου τῆς Ἱεραρχίας τῆς 6-10-2016 «καταστάλλαγμα» τῶν συζητήσεων ἦταν: «1. Άμεσος διάλογος για το τρέχον Πρόγραμμα Σπουδών προκειμένου αυτό να εξετασθεί και εν τέλει να αξιολογηθεί στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Προς τούτο η Ιεραρχία θα ορίσει εξ Αρχιερέων Επιτροπή. Η Επιτροπή θα εμπλουτισθεί και με ειδήμονες προκειμένου άμεσα να ξεκινήσει ο διάλογος με το Υπουργείο Παιδείας. 2. Για την τρέχουσα χρονιά θα αξιοποιηθούν τα υπάρχοντα βιβλία Θρησκευτικών, τα οποία έχουν ήδη διανεμηθεί στους μαθητές. Κατόπιν των τοποθετήσεων των Αρχιερέων απεφασίσθη όπως η περαιτέρω στάση της Εκκλησίας της Ελλάδος θα εξαρτηθεί από την πρόοδο των εργασιών της Επιτροπής διαλόγου».
Πάντως, οἱ δηλώσεις τῶν ἐμπλεκομένων εἶναι ἀντίθετες: Ἄλλοι κάνουν λόγο γιά διάλογο ἀπό μηδενική βάση καί ἄλλοι κάνουν λόγο γιά προτάσεις βελτιώσεων στά νέα Προγράμματα Σπουδῶν.
Ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος διαπιστώνει τήν μετακίνηση ἀπό τήν ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας τοῦ Μαρτίου 2016, δηλώνει ὅτι δέν δέχεται νά συμμετάσχη στήν ὑπονόμευση τῆς πρώτης ἀπόφασης τῆς Ἱεραρχίας, προειδοποιεῖ ὅτι ὁ Διάλογος δέν θά ὁδηγήση πουθενά καί ἁπλῶς θά ἀποτελέση ἄλλοθι γιά τήν Πολιτεία, ὅτι δῆθεν διαλέχθηκε μέ τήν Ἐκκλησία, καί βεβαίως δηλώνει τήν ἀντίθεσή του στήν ἀντικατάσταση τῶν Ἀναλυτικῶν Προγραμμάτων ἀπό τά νέα Προγράμματα Σπουδῶν.
Ὁ Σεβασμιώτατος κατόπιν τούτων δέν δέχθηκε τήν πρόταση τῶν Ἱεραρχῶν νά εἶναι Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Διαλόγου.
Μετά δέ τό πέρας τῆς Ἱεραρχίας ἐξέδωσε βιβλίο μέ τίς δύο εἰσηγήσεις του, τά Πρακτικά τῶν Συνεδριάσεων τῆς Συνόδου, Συνοδικές Ἐπιστολές καί Δελτία Τύπου τῆς Συνόδου γιά τό θέμα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν.
5. Τόν Μάρτιο 2017 συγκαλεῖται ἡ Ἱεραρχία σέ ἔκτακτη συνεδρίαση, κατά τήν ὁποία γίνεται ἐνημέρωση γιά τήν πορεία τοῦ διαλόγου καί ἀποφασίζεται ἡ συνέχισή του.
Εἶναι σημαντικό ὅτι ἡ ψηφοφορία τῆς Ἱεραρχίας ἀφοροῦσε τρία σημεῖα: (1) Νά συνεχισθῆ ὁ διάλογος μέ νομικό παραστάτη, (2) νά γίνη προσπάθεια ἀποδόμησης τοῦ νέου προγράμματος καί (3) νά ἔλθη ἡ συμφωνία τῆς Ἐπιτροπῆς πού ὅρισε ἡ Ἱεραρχία μέ τούς ἐκπροσώπους τῆς Πολιτείας (ἄν ὑπάρξῃ) στήν Ἱεραρχία γιά ἀποδοχή, προφανῶς πρίν δημοσιευθοῦν οἱ Ὑπουργικές ἀποφάσεις στήν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως καί πρίν οἱ φάκελλοι τῶν μαθημάτων ἀναρτηθοῦν στό διαδίκτυο.
6. Στίς 19-6-2017 δημοσιεύονται στήν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως δύο Ὑπουργικές Ἀποφάσεις γιά τούς φακέλλους τῶν μαθητῶν (ΦΕΚ 2104 καί 2015, τόμος Β) σύμφωνα μέ τά Νέα Προγράμματα Σπουδῶν γιά τά Θρησκευτικά, πρίν συγκληθῇ ἡ Ἱεραρχία γιά νά ἀποδεχθῇ τήν «συμφωνία» τῆς Ἐπιτροπῆς διαλόγου μέ τήν Πολιτεία.
7. Στίς 27-6-2017 συγκαλεῖται ἡ Ἱεραρχία, ἡ ὁποία ἐνημερώνεται γιά τίς ἐξελίξεις καί ἀποφασίζει νά συνεχισθῆ ὁ Διάλογος τῆς Ἐπιτροπῆς μέχρι τήν ἔκδοση τῶν νέων βιβλίων.
Στήν σχετική εἰσήγηση ἐκφράζεται ἕνας ἐνθουσιασμός, ὅπως:
«Διάλογος, μεταξύ Ἐκκλησίας καί Πολιτείας γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση ἔγινε γιά πρώτη φορά. Καί μάλιστα ἐτονίσθη ὅτι ἡ Ἐκκλησία συναποφασίζει μέ τήν Πολιτεία διά θέματα ἀφορῶντα εἰς αὐτήν ... Τοῦτο πλέον ἀποτελεῖ ἕνα κεκτημένο γιά τήν Ἐκκλησία μας».
«Ὁ Ὀρθόδοξος Προσανατολισμός αὐτοῦ (τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν) καταδεικνύεται, κατά τήν γνώμην μας, καί μετά τίς γενόμενες ἀλλαγές και τροποποιήσεις τόσον στό Πρόγραμμα Σπουδών, ὅσον καί κυρίως στούς Φακέλους Μαθητοῦ, τούς ὁποίους ἐξετάσαμε ἅμα τῇ δημοσιεύσει αὐτῶν καί διεπιστώσαμεν ὅτι ἡ διαμόρφωσίς των ἔλαβε ὑπ’ ὄψιν τόν διάλογον...».
«Ἄς μή λησμονοῦμε τήν δυνατότητα πού μᾶς παρέχεται, πλέον, ὥστε νά παρέμβουμε εἰς τήν διαμόρφωσιν τῶν τελικῶν βιβλίων διά τούς μαθητάς». κ.ἄ.
8. Ὁ ἐνθουσιασμός γιά τόν διάλογο, «μεταξύ Ἐκκλησίας καί Πολιτείας γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση», δέν τεκμηριώνεται ἀπό τά γεγονότα, διότι ἡ Ἐκκλησία δέν θά ἔχει λόγο γενικῶς γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση, ἀλλά μόνον γιά ὅ,τι ἀναφέρεται στήν δογματική της διδασκαλία, ἡ ὁποία θά προσφέρεται στούς μαθητές, χωρίς συγκρίσεις καί κριτική, μαζί μέ τίς ἄλλες χριστιανικές ὁμολογίες καί τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου, ἀλλά καί μέ κείμενα στοχαστῶν καί συγγραφέων πού ἀναφέρονται στόν Χριστό, χωρίς να πιστεύουν σ’ Αὐτόν, διαστρεβλώντας τήν ἱστορία καί τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας.
Οἱ ὑπεύθυνοι τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας, Ἔρευνας καί Θρησκευμάτων (πρώην καί νῦν) προβαίνουν σέ ἐπίσημες δηλώσεις ἐπί τοῦ θέματος, πού «ἀποδομοῦν» τόν ἐνθουσιασμό γιά τόν διάλογο.
• Στίς 27-6-2017 ὁ πρ. Ὑπουργός Παιδείας Νίκος Φίλης δηλώνει:
«Σε ό,τι αφορά στο νέο μάθημα των Θρησκευτικών, ισχύουν απολύτως όσα κατά καιρούς έχω δηλώσει με κατακλείδα την εκτίμηση "Ο Φίλης έφυγε, οι αλλαγές στα Θρησκευτικά έμειναν". ... ‘Οσα ισχυρίζεται ο κ. Ιερώνυμος και τινές περί αυτόν περί «συναπόφασης» και «διαλόγου από μηδενική βάση», ανήκουν στη σφαίρα των ευσεβών τους πόθων. Επικαλούνται, σήμερα, αυτά τα στοιχεία για να αποκρύψουν τη στρατηγική υποχώρηση στην οποία εξαναγκάζονται λόγω της αποδοχής του νέου μαθήματος από τους μαθητές αλλά και τη συντριπτική πλειοψηφία των θεολόγων. ... Όσο για ορισμένες δευτερεύουσες τεχνικής φύσεως αλλαγές στη διάταξη της ύλης, αυτές, κρίθηκαν χρήσιμες και απαραίτητες από το αρμόδιο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και ενσωματώθηκαν στο μάθημα, μέσω έκδοσης ΦΕΚ, όπως άλλωστε συμβαίνει κατά πάγια πρακτική, με όλα τα μαθήματα. Η ουσία δεν αλλάζει. Το νέο μάθημα των Θρησκευτικών ήρθε για να μείνει» (syriza.gr, 27-6-2017).
• Στίς 29-6-2017 ὁ Ὑπουργός Παιδείας Κων. Γαβρόγλου δηλώνει μέ ἀνακοίνωσή του, ὅπως παρουσιάσθηκε σέ ἐπίσημο Ἐκκλησιαστικό Πρακτορεῖο Εἰδήσεων:
«Το μάθημα των Θρησκευτικών άλλαξε και δεν υπάρχει επιστροφή στο παρελθόν ξεκαθαρίζει το Υπουργείο Παιδείας σε ανακοίνωσή του τονίζοντας ότι ο διάλογος μεταξύ Πολιτείας και Εκκλησίας αφορούσε τα Προγράμματα Σπουδών, ενώ το προτεινόμενο διδακτικό υλικό δεν αποτέλεσε αντικείμενο του διαλόγου. "Όποιες προσθαφαιρέσεις έγιναν ή πρόκειται να γίνουν, όπως είναι απολύτως φυσικό και συμβαίνει σε όλα τα μαθήματα, αποφασίζονται από το επιστημονικό προσωπικό του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ)" επισημαίνεται» (romfea.gr, 29-6-2017).
• Στίς 2-7-2017 ὁ Πρόεδρος τοῦ ΙΕΠ Γεράσιμος Κουζέλης δηλώνει σέ συνέντευξή του: «Να μου επιτραπεί να κάνω μια παρατήρηση: το βοηθητικό υλικό από φωτογραφίες, ζωγραφικούς πίνακες, παραδείγματα από άλλες θρησκείες είναι τεράστιο. Έγιναν κάποιες μικρές παραχωρήσεις σε παρατηρήσεις της Εκκλησίας. Αντιλαμβάνομαι τη διάσταση που δόθηκε, αλλά δεν είναι εκεί το θέμα. Το δια ταύτα, κι αυτό έχει σημασία, είναι ότι καταλήξαμε σε μια συμφωνία, η οποία διατηρεί και τον πυρήνα και τη φιλοσοφία του προγράμματος σπουδών. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι τα προγράμματα σπουδών που έγιναν νόμος του κράτους επί υπουργίας Νίκου Φίλη, βελτιώθηκαν στα προγράμματα σπουδών που έγιναν νόμος του κράτους επί υπουργίας Κώστα Γαβρόγλου με τις πολύ πολύ μικρές αλλαγές που υπήρξαν. [...] –Το επόμενο βήμα ποιο είναι; –Το υπουργείο Παιδείας θα αναθέσει τώρα στο ΙΕΠ τη διαδικασία συγγραφής νέων βιβλίων με βάση τα προγράμματα σπουδών που πλέον έχουν και τη σύμφωνη γνώμη της Εκκλησίας. –Στα βιβλία θα έχει λόγο η Εκκλησία; –Όχι, πρέπει να δει μόνο, εάν στέκει η δογματική απόδοση των αποσπασμάτων, που έχουν να κάνουν με την ορθόδοξη πίστη» (Συνέντευξη στό ΑΠΕ-ΜΠΕ, 2-7-2017).
Κατόπιν ὅλων τῶν ἀνωτέρω, γίνεται φανερόν ὅτι:
Ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεος ἔμεινε πιστός καί σταθερός ἀπό τήν ἀρχή μέχρι τέλους στίς στοιχειοθετημένες καί μετριοπαθεῖς ἀπόψεις του, τίς ὁποῖες κατέθεσε εὐθαρσῶς ἐγκαίρως καί ἁρμοδίως στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο καί στήν Ἱεραρχία σέ κάθε συνεδρίασή της, οἱ ὁποῖες καί ἔγιναν ἀρχικῶς ἀποδεκτές ἀπό τήν Ἱεραρχία.
Στήν συνέχεια δέν δέχθηκε νά συμβάλη στήν ὑπονόμευση τῆς πρώτης ἀπόφασης τῆς Ἱεραρχίας, δέν δέχθηκε νά γίνη πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Διαλόγου, ὅταν διαπίστωσε ὅτι ὁ διάλογος δέν θά γινόταν σύμφωνα μέ τήν ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας οὔτε θά γινόταν ἀπό μηδενική βάση, ἀντίθετα ἀντιστάθηκε καί προειδοποίησε ἁρμοδίως γιά τήν ὑπονόμευση αὐτή.
Τελικά, ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος δικαιώνεται ἀπό τίς ἐξελίξεις, ἀφοῦ ἡ Πολιτεία προχώρησε τά σχέδιά της, ἤτοι στήν προώθηση τῶν Νέων Προγραμμάτων Σπουδῶν ὡς ἔχουν, χωρίς νά γίνουν οὐσιαστικές ἀλλαγές, καί χρησιμοποίησε τίς συναντήσεις μέ τήν Ἐπιτροπή τῆς Συνόδου ὡς ἄλλοθι διαλόγου.
*
Ἡ παραπάνω καταγραφή τῶν πραγματικῶν περιστατικῶν καί γεγονότων καί ἡ διατύπωση τοῦ αὐτονόητου συμπεράσματος περί δικαιώσεως τῶν ἀπόψεων καί τῆς στάσεως τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ἱεροθέου στό θέμα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν κρίνονται ἀναγκαῖα χάριν τῆς ἀληθείας καί τῆς ἱστορίας.
Θ. Β.
Παρέμβασις
thriskeftika
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Ημερίδα "Στρατιωτικών Λεσχών" στο ΓΕΣ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
