2017-08-28 23:55:21
Όσος καιρός κι αν πέρασε από τότε (...) το τερατώδες στίγμα που ακούει στο όνομα Άουσβιτς, επειδή δεν παρομοιάζεται, επειδή δεν μπορεί με τίποτα να στηριχθεί ιστορικά, επειδή δεν γίνεται αντιληπτό μέσα από καμιά ομολογία ενοχής, παραμένει κάτι το ασύλληπτο και κάτι που αποτελεί τέτοια τομή, ώστε να είναι σχεδόν αυτονόητο να χρονολογούμε την ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς και τη δική μας έννοια της ανθρώπινης ύπαρξης, με γεγονότα που συνέβησαν προ και μετά το Άουσβιτς.». Gunter Grass, «Γράφοντας μετά το Άουσβιτς».
Αναμφισβήτητα, το Ολοκαύτωμα αποτέλεσε το συστηματικό, προγραμματικό διωγμό και εξολόθρευση 9-11 εκατομμυρίων ανθρώπων, στην πλειοψηφία τους Εβραίων αλλά και άλλων εθνικών, θρησκευτικών, κοινωνικών και πολιτικών ομάδων από το Γ’ Ράιχ και τους συνεργάτες του. Πριν ακόμη από την άνοδο των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία, στο διαβόητο πόνημα του Χίτλερ «ο Αγών μου» (1925), οι Εβραίοι χαρακτηρίζονται «φυλετικά κατώτεροι» και «υπάνθρωποι». Με την ανάληψη της καγκελαρίας από τον Χίτλερ το 1933 οι Εβραίοι στοχοποιούνται από το ναζιστικό καθεστώς ως υπεύθυνοι για όλα τα δεινά της χειμαζόμενης από την οικονομική κρίση Γερμανίας και διώκονται ανηλεώς.
Με τους νόμους της Νυρεμβέργης το 1935 περιστέλλονται δραματικά τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των Εβραίων. Στην εφιαλτική «νύχτα των κρυστάλλων», στις 9 Νοεμβρίου 1938, οι Εβραίοι της Γερμανίας αντιμετώπισαν τη μανία και την απροκάλυπτη βία των SS και των λοιπών δολοφονικών παρακρατικών και κρατικών μηχανισμών των εθνικοσοσιαλιστών. Ακολούθησαν η κατάσχεση και λεηλασία περιουσιών, το κίτρινο αστέρι στο στήθος, ο εγκλεισμός σε γκέτο, οι μαζικές εκτελέσεις από ειδικά τάγματα των SS, η ομηρία στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και η συστηματική εξολόθρευση των Εβραίων σε θαλάμους αερίων. Υπολογίζεται ότι στο πλαίσιο της διαβόητης «Τελικής Λύσης», που προέβλεπε την εξόντωση όλων των Εβραίων της Ευρώπης και την καταστροφή των τεκμηρίων της παρουσίας τους (αρχείων, συναγωγών κλπ.), έξι εκατομμύρια Εβραίων, τα δύο τρίτα των Εβραίων της Ευρώπης, είχαν εξολοθρευθεί μέχρι το 1945.
Τους τελευταίους μήνες του Β’ Π.Π. λίγο πριν σημάνει η απελευθέρωση, κυρίως από τον Κόκκινο Στρατό αλλά και από αμερικανικά και αγγλικά στρατεύματα, και η λύτρωση για τους κρατούμενους των στρατοπέδων συγκέντρωσης, άρχισαν οι πορείες θανάτου γιατί «οι ναζί ήθελαν να αφανίσουν όχι μόνο τους Εβραίους αλλά και την ανάμνηση του αφανισμού τους»: οι κρατούμενοι υποχρεώνονταν να περπατούν επί μέρες και βδομάδες σε μία εξαντλητική, βασανιστική πορεία προς ένα άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο εσωτερικό της Γερμανίας ή, πιο σωστά, προς το θάνατο, καθώς οι περισσότεροι δεν προλάβαιναν να φτάσουν στο νέο τους κολαστήριο και πέθαιναν, αποκαμωμένοι από την εξάντληση.
Οι φοβερές αυτές πορείες κράτησαν μέχρι τις 7 Μαρτίου 1945. Η λήξη, λοιπόν, του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου με την άνευ όρων συνθηκολόγηση της ναζιστικής Γερμανίας, που σήμανε την αντιφασιστική νίκη των λαών, έλαβε και το χαρακτήρα λύτρωσης των Εβραίων αλλά και όλων των άλλων κρατουμένων στα χιτλερικά στρατόπεδα (κομμουνιστών, σοσιαλιστών, δημοκρατών από τη Γερμανία και όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, σοβιετικών στρατιωτών, τσιγγάνων, ομοφυλόφιλων, παρτιζάνων, κ.α.).
Αλληλεγγύη και κοινή μοίρα των θυμάτων του ναζισμού όπου γης
Ως πολίτης της Ελλάδας, της χώρας που κατέβαλε βαρύτατο φόρο αίματος στη διάρκεια της Κατοχής, αντιστεκόμενη στη βαρβαρότητα της ναζιστικής νέας τάξης πραγμάτων, αλλά και, ιδίως, ως μέλος οικογένειας με πολλά θύματα στο Ολοκαύτωμα της Βιάννου, το μαύρο Σεπτέμβρη του 1943, αισθάνομαι ισχυρούς δεσμούς αλληλεγγύης και κοινής μοίρας με τους Εβραίους αδελφούς μας, που τράβηξαν τα πάνδεινα, υπέστησαν ανείπωτες διώξεις, βασανιστήρια και εξευτελισμούς, μαρτύρησαν, θυσιάστηκαν, εξολοθρεύθηκαν από τη ναζιστική Γερμανία.
Απλώς και μόνο διότι ήταν Εβραίοι... Όπως εύστοχα επισημαίνει η Annete Wieviorka, αν και πλέον μπορεί να περιγραφεί πώς έλαβε χώρα η γενοκτονία των Εβραίων, εντούτοις «ένα κεντρικό σημείο της υπόθεσης παραμένει πραγματικά ακατανόητο και συνεπώς ανεξήγητο: γιατί οι Ναζί θέλησαν να εξαλείψουν τους Εβραίους από προσώπου γης; Γιατί ανάλωσαν τόση ενέργεια αναζητώντας τους σε κάθε γωνιά της Ευρώπης που είχαν καταλάβει, από το Άμστερνταμ ως το Μπορντό, από τη Βαρσοβία ως τη Θεσσαλονίκη, παιδιά και ηλικιωμένους, με μοναδικό σκοπό να τους σκοτώσουν;».
Και αναπόφευκτα η συγκίνησή μου γίνεται μεγαλύτερη όταν μαζί με την δραματική ιστορία του ηρωικού Ισαάκ Μιζάν αναλογίζομαι το δράμα του μαρτυρικού Κομμένου, του εμβληματικού αυτού τόπου θυσίας και μαρτυρίου 317 Ελλήνων, στην πλειοψηφία τους παιδιών και γυναικών, που δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ, άνανδρα και κτηνωδώς από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής στις 16 Αυγούστου 1943. Αλλά και των άλλων μαρτυρικών χωριών της Ηπείρου (Μουσιωτίτσα, Λυγκιάδες, Παραμυθιά, Κρυοπηγή, Φανάρι κ.α.) και ολόκληρης της Ελλάδας, που σηματοδοτεί τη συμβολή της Ελλάδας στην αντιφασιστική νίκη των λαών και νοηματοδοτεί την ιερή μας υποχρέωση να αγωνιστούμε για Δικαιοσύνη και Αποζημίωση.
Το δράμα των Ελλήνων Εβραίων
Ήταν 24 Μαρτίου του 1944, παραμονή της εθνικής μας εορτής, όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής συγκέντρωσαν αιφνιδίως όλους τους Εβραίους της Άρτας και δια της βίας τους επιβίβασαν σε τρένο με τελικό προορισμό το Άουσβιτς και το θάνατο. Την επομένη, στις 25 Μαρτίου 1944, άλλοι 1725 Εβραίοι των Ιωαννίνων επιβιβάζονται στα τρένα του θανάτου. Είχε προηγηθεί, στις 15 Μαρτίου 1943, η αποστολή στα στρατόπεδα εξόντωσης σχεδόν πενήντα χιλιάδων Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Μίας κοινότητας, που είχε ήδη χάσει το 12% των ανθρώπων της λόγω της βάρβαρης μεταχείρισής τους σε καταναγκαστικά έργα, μετά από το δημόσιο εξευτελισμό των αρρένων μελών της, στην πλατεία Ελευθερίας το μαύρο Σάββατο της 11ης Ιουλίου 1942.
Το βιβλίο του Δημήτρη Βλαχοπάνου έχει μεγάλη αξία διότι δεν περιορίζεται απλώς να αναπαράξει και να διαδώσει μία συγκλονιστική ιστορία αγωνιστικότητας, θέλησης για ζωή και ανθρώπινης δύναμης, πέρα από τα όρια της φαντασίας, την ιστορία δηλαδή του Ισαάκ Μιζάν, που έφηβος στην τρυφερή ηλικία των δεκάξι χρόνων γνώρισε από κοντά τη ναζιστική βαρβαρότητα στην πιο ακραία της μορφή. Αλλά γιατί κυρίως δεν παραλείπει να αναδείξει και πτυχές που μας πληγώνουν. Βλέπουμε λοιπόν πώς κάποιοι επωφελήθηκαν του δράματος των Εβραίων αδελφών μας κλέβοντας την περιουσία τους. Πώς οι δωσίλογοι, οι ταγματασφαλίτες, οι καιροσκόποι πλούτισαν από τη δυστυχία και το θάνατο των Εβραίων (αλλά και των Χριστιανών) αδελφών μας. Αλλά και από την άλλη, βλέπουμε τα παραδείγματα μίας άλλης, ανθρωπιστικής, ανώτερης στάσης και πώς η Ορθόδοξη Εκκλησία, οι απλοί πολίτες, οι Αντιστασιακές Οργανώσεις βοήθησαν να σωθούν Εβραίοι.
Αξιομνημόνευτο παράδειγμα θάρρους και αποφασιστικότητας ήταν η στάση του Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομου και του Δημάρχου του νησιού Λουκά Καρρέρ, που έσωσαν και τους 272 Έλληνες Εβραίους της Ζακύνθου, τον Δεκέμβριο του 1943. Μείζονος ιστορικής σημασίας επίσης τα δύο μνημόνια διαμαρτυρίας που συνέταξε και απέστειλε προς τον κατοχικό δωσιλογικό «πρωθυπουργό» Λογοθετόπουλο και τον πληρεξούσιο του Γ’ Ράιχ Άλτενμπουργκ ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός, τα οποία συνυπέγραφαν σημαντικοί εκπρόσωποι όλου του φάσματος της Ελληνικής κοινωνίας.
Εξαιρετικά σημαντική η παράτολμη επιχείρηση απόκρυψης και διάσωσης των αδελφών μας της εβραϊκής Κοινότητας Αθήνας, που είχε ως αποτέλεσμα τη διάσωση των περισσότερων εξ αυτών, με τη συμβολή ανθρώπων του Δήμου Αθηναίων και της Αστυνομίας (Άγγελος Έβερτ). Οφείλουμε επίσης να σημειώσουμε τον καθοριστικό ρόλο του ΕΑΜ στη διάσωση πολλών Εβραίων της Αθήνας, της Θεσσαλίας κ.α., γεγονός που έχει αναγνωριστεί από την ίδια την εβραϊκή κοινότητα κι αποτελεί (μία ακόμη) αποστομωτική απάντηση σε όσους ανιστόρητους κι ιδιοτελείς επιχειρούν, ελαφρά τη καρδία, την εξομοίωση του ναζισμού με τον κομμουνισμό. Συγκινητικές τέλος ήταν και η προσπάθεια του Προέδρου Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης Άγγελου Κουτσουμάρη που απέτυχε μεν να διασώσει τα εβραιόπουλα της Θεσσαλονίκης με τη μέθοδο της υιοθεσίας τους από Χριστιανούς, έμεινε όμως στην ιστορία για το σπάνιο θάρρος και την αλληλεγγύη που επέδειξε.
«Αθεράπευτο ρήγμα στην ιστορία του πολιτισμού»
Σύμφωνα με τον Theodor W. Adorno, το Άουσβιτς «εκλαμβάνεται ως τομή και ως αθεράπευτο ρήγμα στην ιστορία του πολιτισμού». Κατά τον Giorgio Agamben, η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων ήταν «η απόλυτη επαλήθευση της ναζιστικής πολιτικής». Όμως, όπως υποστηρίζει ο Primo Levi, που επίσης επέζησε του Άουσβιτς, οι «δήμιοι» δεν ήσαν κάποια τέρατα της φύσεως, ήσαν «φυσιολογικοί» άνθρωποι, «φτιαγμένοι από τη δική μας στόφα», υπήρξαν όμως καρποί του ολοκληρωτικού συστήματος.
Ο ίδιος τονίζει τη «συλλογική ευθύνη της γερμανικής κοινωνίας, χωρίς τη συγκατάθεση της οποίας δεν θα μπορούσε να εφαρμόσει τόσο επιτυχώς τα σχέδιά του». Αυτό ακριβώς περιγράφει έξοχα κι ο Δημήτρης Βλαχοπάνος, μέσα από τα μάτια του μάρτυρα Ισαάκ Μιζάν: «οι πολίτες υπάκουαν στο δόγμα «βλέπε, άκου, σώπα». Εκείνοι που ήξεραν, δεν μιλούσαν. Αυτοί που δεν ήξεραν, δεν ήθελαν να μάθουν. Κι αυτοί που είχαν την περιέργεια κι ήθελαν να ρωτήσουν, φοβούνταν και τον ίσκιο τους και δεν άνοιγαν στόμα. Κι όλοι βολεύονταν πίσω από τη δήθεν άγνοια, έχοντας την ψευδαίσθηση της αθωότητας κι αφήνοντας το καθεστώς να εγκληματεί και το έγκλημα αυτό να στρέφεται εντέλει εναντίον τους.».
Κι όμως: οι σφαγείς δεν τιμωρήθηκαν!
Παρά τις δεσμεύσεις των Συμμάχων, ελάχιστοι φυσικοί και ηθικοί αυτουργοί των φρικτών ναζιστικών εγκλημάτων τιμωρήθηκαν. Πλέον χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του διαβόητου Μαξ Μέρτεν, σφαγέα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που, αν και καταδικασμένος από την ελληνική Δικαιοσύνη σε εικοσιπενταετή κάθειρξη, εντούτοις παραδόθηκε στη Γερμανία, βάσει της επαίσχυντης συμφωνίας του 1959-1960 μεταξύ Βασιλείου της Ελλάδος και Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, και στη συνέχεια σκανδαλωδώς απελευθερώθηκε! Όμως, ακόμη πιο σκανδαλώδης ήταν η μεταχείριση των εταιρειών – κολοσσών, που χρηματοδότησαν αφειδώς την πολιτική και τα εγκλήματα του Χίτλερ, ενώ κάποιοι εξ αυτών εμπλέκονται άμεσα στην εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων.
Πλέον χαρακτηριστική η περίπτωση της IG Farben, της εταιρείας που παρασκεύασε το Zyklon B (Κυκλώνας B), το οποίο χρησιμοποιήθηκε στους θαλάμους αερίων για τη μαζική εξόντωση ανθρώπων: για την κατασκευή των εγκαταστάσεών της η εταιρεία αυτή εκμεταλλεύτηκε την καταναγκαστική εργασία 85.000 κρατουμένων των στρατοπέδων συγκέντρωσης, εκ των οποίων 25.000 πέθαναν. Ούτε, βέβαια, η Deutsche Bank που χρηματοδότησε τη δημιουργία του Άουσβιτς, ούτε δεκάδες άλλες εταιρείες – κολοσσοί (Krupp, Mercedes, Siemens, κ.α.) που συνεργάστηκαν απροκάλυπτα με το ναζιστικό καθεστώς και θησαύρισαν από τον ιδρώτα και το αίμα των ομήρων του ναζισμού πλήρωσαν το τίμημα της εγκληματικής τους στάσης.
Αντίθετα, με περισσή ευκολία συνεργάστηκαν και με τους Συμμάχους και συνέχισαν απρόσκοπτα και κυνικά την γιγαντιαία συσσώρευση πλούτου χωρίς ποτέ να κληθούν να αποζημιώσουν, έστω, τα θύματά τους. Οφείλουμε ιδίως να σταθούμε στην επονείδιστη απόδοση τιμών από σύγχρονες «δημοκρατικές» χώρες – μέλη της Ε.Ε. (κυρίως της Βαλτικής) σε όσους συνεργάστηκαν ενόπλως με τους Γερμανούς κατακτητές της πατρίδας τους, στελεχώνοντας τα SS και διαπράττοντας φοβερά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας! Πρόκειται για χυδαία προσβολή της μνήμης όσων αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για την υπεράσπιση των ανθρωπιστικών ιδεωδών αλλά και ωμή καταπάτηση των ευρωπαϊκών αξιών, τις οποίες επικαλούνται μάλιστα οι σύγχρονοι απολογητές του ναζισμού!
Η 9η Μάη ορόσημο του αγώνα για Ελευθερία και Δικαιοσύνη
Στην επέτειο της αντιφασιστικής νίκης των λαών, ημέρα μνήμης και ελπίδας διότι ο ναζισμός τελικά ηττήθηκε, έχουμε ηθική υποχρέωση να αποδώσουμε τη δέουσα τιμή σε όλα τα θύματα του φασισμού και όσους αντιστάθηκαν σ’ αυτόν, και μέσα στη Γερμανία. Οφείλουμε να αποδώσουμε τιμή στους Συμμάχους αλλά και στη λαϊκή ευρωπαϊκή Αντίσταση, σε όλους τους λαούς που αντιστάθηκαν στο ναζισμό και τη φρίκη του, με προεξάρχουσα την Αντίσταση και τη Θυσία του λαού της ΕΣΣΔ με τα είκοσι εκατομμύρια θυμάτων και την καθοριστική συμβολή στην εξέλιξη του πολέμου, των Γιουγκοσλάβων, των Πολωνών, των Γάλλων, των Ιταλών (ιδίως μετά την πτώση του Μουσολίνι), των Τσέχων, χωρίς να παραγνωρίζουμε τελικά τη συμβολή όλων των ευρωπαϊκών λαών, που αγωνίστηκαν για τη συντριβή του φασισμού.
Η Ελλάδα δικαιούται να είναι υπερήφανη διότι πρωτοστάτησε στον μεγάλο αυτό πατριωτικό, αντιφασιστικό, εθνικοαμυντικό και εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα: το έπος στα βουνά της Πίνδου, η ηρωική Μάχη στα Οχυρά, ο πάνδημος ξεσηκωμός της Μάχης της Κρήτης – εναρκτήρια πράξη της ευρωπαϊκής λαϊκής Αντίστασης, η εποποιία της Εθνικής μας Αντίστασης, αποτελούν διαχρονικά φωτεινά ορόσημα στον αγώνα του ανθρώπου ενάντια στον φασισμό. Η Θυσία της Ελλάδας, που υπέφερε τα πάνδεινα στην Κατοχή, έχασε πάνω από το 10% του πληθυσμού της και καταστράφηκε ολοσχερώς απαιτεί δικαίωση!
Ιααάκ Μιζάν: παράδειγμα νίκης του ανθρώπου
Στο πρόσωπο του μάρτυρα Ισαάκ Μιζάν αποκρυσταλλώνεται ένα σπάνιο παράδειγμα του αγώνα για ζωή, αξιοπρέπεια και δημοκρατία, του αγώνα για μνήμη και δικαιοσύνη. Ο Ισαάκ Μιζάν, ένας ρομαντικός νοσταλγός του γενέθλιου τόπου του, που τον έζησε στις μεγάλες στιγμές του θριάμβου αλλά και της τραγωδίας του. Ένας θαρραλέος μαχητής της ζωής, που χώρεσε στην ψυχή του όλη την έκταση του ανθρώπινου πόνου αλλά στάθηκε όρθιος χωρίς αισθήματα μίσους κι εκδίκησης. Είναι η χαρακτηριστική περίπτωση νίκης του ανθρώπου, σύμβολο δικαίωσης του ανθρώπινου πολιτισμού και καταδίκης του ναζισμού. Ένα σύγχρονο παράδειγμα της προαιώνιας πάλης του ανθρώπου για ελευθερία και δικαιοσύνη. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στον ίδιο γιατί έχει αφιερώσει τη ζωή του στον αγώνα την επικράτηση των ανθρωπιστικών αξιών και την οριστική καταδίκη του φασισμού, καθώς και στην οικογένειά του για την πολύτιμη συμπαράστασή της, όπως επίσης και στον συγγραφέα Δημήτρη Βλαχοπάνο για το σημαντικό αυτό βιβλίο.
Στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε, το αίτημα για την υπεράσπιση της ιστορίας από την αποσιώπηση, την παραχάραξη και την αντιδραστική συγγραφή της, το αίτημα για Μνήμη και Δικαιοσύνη, επανέρχονται ορμητικά στο προσκήνιο, σε πείσμα εκείνων που επενδύουν στη λήθη, το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, και δίνουν ελπίδα και δύναμη σε όσους και σήμερα αντιστέκονται στον φασισμό και τη βαρβαρότητα όπου γης. Στο πλαίσιο αυτό, ο αγώνας για «Δικαιοσύνη κι Αποζημίωση!» είναι ταυτόσημος με τον αγώνα υπεράσπισης της ιστορικής μνήμης και της ίδιας της Δημοκρατίας και καθίσταται επιτακτικός!
Σημείωση: Το κείμενο σε μία μικρότερη εκδοχή δημοσιεύθηκε στο Περιοδικό «Επίκαιρα» και στηρίζεται στην ομιλία που πραγματοποίησε ο Αριστομένης Ι. Συγγελάκης στην παρουσίαση του βιβλίου του Δημήτρη Βλαχοπάνου με τίτλο «Ισαάκ Μιζάν: αριθμός βραχίονα 182641» (Αθήνα, 8.5.2017). Το βιβλίο κυκλοφόρησε προ ολίγων μηνών από τις Εκδόσεις «Άπειρος Χώρα».
1. Το Άουσβιτς κατασκευάστηκε και πρωτολειτούργησε το 1940 αλλά την άνοιξη του 1942, με εντολή του Χίμλερ, μετατρέπεται σε κέντρο εξόντωσης (σύμφωνα με την ιστοσελίδα του United States Holocaust Memorial Museum – www.ushmm.org). Συνεπώς αυτή η ημερομηνία χρησιμοποιείται ως ορόσημο της ανθρώπινης βαρβαρότητας.
2. https://www.kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=369:2009 3. Βαρόν – Βασάρ Ο. Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης - Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2012, σελ. 108.
4. Wieviorka A. Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου. Εκδόσεις «Πόλις», Αθήνα 2013.
5. Όπως περιλαμβάνεται στο: Grass G. Γράφοντας μετά το Άουσβιτς. Εκδόσεις University Studio Press, Αθήνα 2005, σελ. 20.
6. Όπως αναφέρεται στο Βαρόν – Βασάρ Ο, ό.π., σελ. 103.
7. Μπογιόπουλος Ν. Το Άουσβιτς απελευθερώθηκε; Ιστοσελίδα «The Press Project», 28.1.2017 (https://www.thepressproject.gr/article/106432/To-Aousbits-apeleutherothike)
Αριστομένης Ι. Συγγελάκης
Οδοντίατρος - Πολιτικός Επιστήμων, Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών
Συγγραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα και Μέλος της Ένωσης Θυμάτων Ολοκαυτώματος Δήμου Βιάννου.
[email protected]
ΠΗΓΗ: http://protagorasnews.blogspot.gr/2017/08/2017-75.html
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Αναμφισβήτητα, το Ολοκαύτωμα αποτέλεσε το συστηματικό, προγραμματικό διωγμό και εξολόθρευση 9-11 εκατομμυρίων ανθρώπων, στην πλειοψηφία τους Εβραίων αλλά και άλλων εθνικών, θρησκευτικών, κοινωνικών και πολιτικών ομάδων από το Γ’ Ράιχ και τους συνεργάτες του. Πριν ακόμη από την άνοδο των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία, στο διαβόητο πόνημα του Χίτλερ «ο Αγών μου» (1925), οι Εβραίοι χαρακτηρίζονται «φυλετικά κατώτεροι» και «υπάνθρωποι». Με την ανάληψη της καγκελαρίας από τον Χίτλερ το 1933 οι Εβραίοι στοχοποιούνται από το ναζιστικό καθεστώς ως υπεύθυνοι για όλα τα δεινά της χειμαζόμενης από την οικονομική κρίση Γερμανίας και διώκονται ανηλεώς.
Με τους νόμους της Νυρεμβέργης το 1935 περιστέλλονται δραματικά τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των Εβραίων. Στην εφιαλτική «νύχτα των κρυστάλλων», στις 9 Νοεμβρίου 1938, οι Εβραίοι της Γερμανίας αντιμετώπισαν τη μανία και την απροκάλυπτη βία των SS και των λοιπών δολοφονικών παρακρατικών και κρατικών μηχανισμών των εθνικοσοσιαλιστών. Ακολούθησαν η κατάσχεση και λεηλασία περιουσιών, το κίτρινο αστέρι στο στήθος, ο εγκλεισμός σε γκέτο, οι μαζικές εκτελέσεις από ειδικά τάγματα των SS, η ομηρία στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και η συστηματική εξολόθρευση των Εβραίων σε θαλάμους αερίων. Υπολογίζεται ότι στο πλαίσιο της διαβόητης «Τελικής Λύσης», που προέβλεπε την εξόντωση όλων των Εβραίων της Ευρώπης και την καταστροφή των τεκμηρίων της παρουσίας τους (αρχείων, συναγωγών κλπ.), έξι εκατομμύρια Εβραίων, τα δύο τρίτα των Εβραίων της Ευρώπης, είχαν εξολοθρευθεί μέχρι το 1945.
Τους τελευταίους μήνες του Β’ Π.Π. λίγο πριν σημάνει η απελευθέρωση, κυρίως από τον Κόκκινο Στρατό αλλά και από αμερικανικά και αγγλικά στρατεύματα, και η λύτρωση για τους κρατούμενους των στρατοπέδων συγκέντρωσης, άρχισαν οι πορείες θανάτου γιατί «οι ναζί ήθελαν να αφανίσουν όχι μόνο τους Εβραίους αλλά και την ανάμνηση του αφανισμού τους»: οι κρατούμενοι υποχρεώνονταν να περπατούν επί μέρες και βδομάδες σε μία εξαντλητική, βασανιστική πορεία προς ένα άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο εσωτερικό της Γερμανίας ή, πιο σωστά, προς το θάνατο, καθώς οι περισσότεροι δεν προλάβαιναν να φτάσουν στο νέο τους κολαστήριο και πέθαιναν, αποκαμωμένοι από την εξάντληση.
Οι φοβερές αυτές πορείες κράτησαν μέχρι τις 7 Μαρτίου 1945. Η λήξη, λοιπόν, του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου με την άνευ όρων συνθηκολόγηση της ναζιστικής Γερμανίας, που σήμανε την αντιφασιστική νίκη των λαών, έλαβε και το χαρακτήρα λύτρωσης των Εβραίων αλλά και όλων των άλλων κρατουμένων στα χιτλερικά στρατόπεδα (κομμουνιστών, σοσιαλιστών, δημοκρατών από τη Γερμανία και όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, σοβιετικών στρατιωτών, τσιγγάνων, ομοφυλόφιλων, παρτιζάνων, κ.α.).
Αλληλεγγύη και κοινή μοίρα των θυμάτων του ναζισμού όπου γης
Ως πολίτης της Ελλάδας, της χώρας που κατέβαλε βαρύτατο φόρο αίματος στη διάρκεια της Κατοχής, αντιστεκόμενη στη βαρβαρότητα της ναζιστικής νέας τάξης πραγμάτων, αλλά και, ιδίως, ως μέλος οικογένειας με πολλά θύματα στο Ολοκαύτωμα της Βιάννου, το μαύρο Σεπτέμβρη του 1943, αισθάνομαι ισχυρούς δεσμούς αλληλεγγύης και κοινής μοίρας με τους Εβραίους αδελφούς μας, που τράβηξαν τα πάνδεινα, υπέστησαν ανείπωτες διώξεις, βασανιστήρια και εξευτελισμούς, μαρτύρησαν, θυσιάστηκαν, εξολοθρεύθηκαν από τη ναζιστική Γερμανία.
Απλώς και μόνο διότι ήταν Εβραίοι... Όπως εύστοχα επισημαίνει η Annete Wieviorka, αν και πλέον μπορεί να περιγραφεί πώς έλαβε χώρα η γενοκτονία των Εβραίων, εντούτοις «ένα κεντρικό σημείο της υπόθεσης παραμένει πραγματικά ακατανόητο και συνεπώς ανεξήγητο: γιατί οι Ναζί θέλησαν να εξαλείψουν τους Εβραίους από προσώπου γης; Γιατί ανάλωσαν τόση ενέργεια αναζητώντας τους σε κάθε γωνιά της Ευρώπης που είχαν καταλάβει, από το Άμστερνταμ ως το Μπορντό, από τη Βαρσοβία ως τη Θεσσαλονίκη, παιδιά και ηλικιωμένους, με μοναδικό σκοπό να τους σκοτώσουν;».
Και αναπόφευκτα η συγκίνησή μου γίνεται μεγαλύτερη όταν μαζί με την δραματική ιστορία του ηρωικού Ισαάκ Μιζάν αναλογίζομαι το δράμα του μαρτυρικού Κομμένου, του εμβληματικού αυτού τόπου θυσίας και μαρτυρίου 317 Ελλήνων, στην πλειοψηφία τους παιδιών και γυναικών, που δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ, άνανδρα και κτηνωδώς από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής στις 16 Αυγούστου 1943. Αλλά και των άλλων μαρτυρικών χωριών της Ηπείρου (Μουσιωτίτσα, Λυγκιάδες, Παραμυθιά, Κρυοπηγή, Φανάρι κ.α.) και ολόκληρης της Ελλάδας, που σηματοδοτεί τη συμβολή της Ελλάδας στην αντιφασιστική νίκη των λαών και νοηματοδοτεί την ιερή μας υποχρέωση να αγωνιστούμε για Δικαιοσύνη και Αποζημίωση.
Το δράμα των Ελλήνων Εβραίων
Ήταν 24 Μαρτίου του 1944, παραμονή της εθνικής μας εορτής, όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής συγκέντρωσαν αιφνιδίως όλους τους Εβραίους της Άρτας και δια της βίας τους επιβίβασαν σε τρένο με τελικό προορισμό το Άουσβιτς και το θάνατο. Την επομένη, στις 25 Μαρτίου 1944, άλλοι 1725 Εβραίοι των Ιωαννίνων επιβιβάζονται στα τρένα του θανάτου. Είχε προηγηθεί, στις 15 Μαρτίου 1943, η αποστολή στα στρατόπεδα εξόντωσης σχεδόν πενήντα χιλιάδων Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Μίας κοινότητας, που είχε ήδη χάσει το 12% των ανθρώπων της λόγω της βάρβαρης μεταχείρισής τους σε καταναγκαστικά έργα, μετά από το δημόσιο εξευτελισμό των αρρένων μελών της, στην πλατεία Ελευθερίας το μαύρο Σάββατο της 11ης Ιουλίου 1942.
Το βιβλίο του Δημήτρη Βλαχοπάνου έχει μεγάλη αξία διότι δεν περιορίζεται απλώς να αναπαράξει και να διαδώσει μία συγκλονιστική ιστορία αγωνιστικότητας, θέλησης για ζωή και ανθρώπινης δύναμης, πέρα από τα όρια της φαντασίας, την ιστορία δηλαδή του Ισαάκ Μιζάν, που έφηβος στην τρυφερή ηλικία των δεκάξι χρόνων γνώρισε από κοντά τη ναζιστική βαρβαρότητα στην πιο ακραία της μορφή. Αλλά γιατί κυρίως δεν παραλείπει να αναδείξει και πτυχές που μας πληγώνουν. Βλέπουμε λοιπόν πώς κάποιοι επωφελήθηκαν του δράματος των Εβραίων αδελφών μας κλέβοντας την περιουσία τους. Πώς οι δωσίλογοι, οι ταγματασφαλίτες, οι καιροσκόποι πλούτισαν από τη δυστυχία και το θάνατο των Εβραίων (αλλά και των Χριστιανών) αδελφών μας. Αλλά και από την άλλη, βλέπουμε τα παραδείγματα μίας άλλης, ανθρωπιστικής, ανώτερης στάσης και πώς η Ορθόδοξη Εκκλησία, οι απλοί πολίτες, οι Αντιστασιακές Οργανώσεις βοήθησαν να σωθούν Εβραίοι.
Αξιομνημόνευτο παράδειγμα θάρρους και αποφασιστικότητας ήταν η στάση του Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομου και του Δημάρχου του νησιού Λουκά Καρρέρ, που έσωσαν και τους 272 Έλληνες Εβραίους της Ζακύνθου, τον Δεκέμβριο του 1943. Μείζονος ιστορικής σημασίας επίσης τα δύο μνημόνια διαμαρτυρίας που συνέταξε και απέστειλε προς τον κατοχικό δωσιλογικό «πρωθυπουργό» Λογοθετόπουλο και τον πληρεξούσιο του Γ’ Ράιχ Άλτενμπουργκ ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός, τα οποία συνυπέγραφαν σημαντικοί εκπρόσωποι όλου του φάσματος της Ελληνικής κοινωνίας.
Εξαιρετικά σημαντική η παράτολμη επιχείρηση απόκρυψης και διάσωσης των αδελφών μας της εβραϊκής Κοινότητας Αθήνας, που είχε ως αποτέλεσμα τη διάσωση των περισσότερων εξ αυτών, με τη συμβολή ανθρώπων του Δήμου Αθηναίων και της Αστυνομίας (Άγγελος Έβερτ). Οφείλουμε επίσης να σημειώσουμε τον καθοριστικό ρόλο του ΕΑΜ στη διάσωση πολλών Εβραίων της Αθήνας, της Θεσσαλίας κ.α., γεγονός που έχει αναγνωριστεί από την ίδια την εβραϊκή κοινότητα κι αποτελεί (μία ακόμη) αποστομωτική απάντηση σε όσους ανιστόρητους κι ιδιοτελείς επιχειρούν, ελαφρά τη καρδία, την εξομοίωση του ναζισμού με τον κομμουνισμό. Συγκινητικές τέλος ήταν και η προσπάθεια του Προέδρου Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης Άγγελου Κουτσουμάρη που απέτυχε μεν να διασώσει τα εβραιόπουλα της Θεσσαλονίκης με τη μέθοδο της υιοθεσίας τους από Χριστιανούς, έμεινε όμως στην ιστορία για το σπάνιο θάρρος και την αλληλεγγύη που επέδειξε.
«Αθεράπευτο ρήγμα στην ιστορία του πολιτισμού»
Σύμφωνα με τον Theodor W. Adorno, το Άουσβιτς «εκλαμβάνεται ως τομή και ως αθεράπευτο ρήγμα στην ιστορία του πολιτισμού». Κατά τον Giorgio Agamben, η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων ήταν «η απόλυτη επαλήθευση της ναζιστικής πολιτικής». Όμως, όπως υποστηρίζει ο Primo Levi, που επίσης επέζησε του Άουσβιτς, οι «δήμιοι» δεν ήσαν κάποια τέρατα της φύσεως, ήσαν «φυσιολογικοί» άνθρωποι, «φτιαγμένοι από τη δική μας στόφα», υπήρξαν όμως καρποί του ολοκληρωτικού συστήματος.
Ο ίδιος τονίζει τη «συλλογική ευθύνη της γερμανικής κοινωνίας, χωρίς τη συγκατάθεση της οποίας δεν θα μπορούσε να εφαρμόσει τόσο επιτυχώς τα σχέδιά του». Αυτό ακριβώς περιγράφει έξοχα κι ο Δημήτρης Βλαχοπάνος, μέσα από τα μάτια του μάρτυρα Ισαάκ Μιζάν: «οι πολίτες υπάκουαν στο δόγμα «βλέπε, άκου, σώπα». Εκείνοι που ήξεραν, δεν μιλούσαν. Αυτοί που δεν ήξεραν, δεν ήθελαν να μάθουν. Κι αυτοί που είχαν την περιέργεια κι ήθελαν να ρωτήσουν, φοβούνταν και τον ίσκιο τους και δεν άνοιγαν στόμα. Κι όλοι βολεύονταν πίσω από τη δήθεν άγνοια, έχοντας την ψευδαίσθηση της αθωότητας κι αφήνοντας το καθεστώς να εγκληματεί και το έγκλημα αυτό να στρέφεται εντέλει εναντίον τους.».
Κι όμως: οι σφαγείς δεν τιμωρήθηκαν!
Παρά τις δεσμεύσεις των Συμμάχων, ελάχιστοι φυσικοί και ηθικοί αυτουργοί των φρικτών ναζιστικών εγκλημάτων τιμωρήθηκαν. Πλέον χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του διαβόητου Μαξ Μέρτεν, σφαγέα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που, αν και καταδικασμένος από την ελληνική Δικαιοσύνη σε εικοσιπενταετή κάθειρξη, εντούτοις παραδόθηκε στη Γερμανία, βάσει της επαίσχυντης συμφωνίας του 1959-1960 μεταξύ Βασιλείου της Ελλάδος και Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, και στη συνέχεια σκανδαλωδώς απελευθερώθηκε! Όμως, ακόμη πιο σκανδαλώδης ήταν η μεταχείριση των εταιρειών – κολοσσών, που χρηματοδότησαν αφειδώς την πολιτική και τα εγκλήματα του Χίτλερ, ενώ κάποιοι εξ αυτών εμπλέκονται άμεσα στην εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων.
Πλέον χαρακτηριστική η περίπτωση της IG Farben, της εταιρείας που παρασκεύασε το Zyklon B (Κυκλώνας B), το οποίο χρησιμοποιήθηκε στους θαλάμους αερίων για τη μαζική εξόντωση ανθρώπων: για την κατασκευή των εγκαταστάσεών της η εταιρεία αυτή εκμεταλλεύτηκε την καταναγκαστική εργασία 85.000 κρατουμένων των στρατοπέδων συγκέντρωσης, εκ των οποίων 25.000 πέθαναν. Ούτε, βέβαια, η Deutsche Bank που χρηματοδότησε τη δημιουργία του Άουσβιτς, ούτε δεκάδες άλλες εταιρείες – κολοσσοί (Krupp, Mercedes, Siemens, κ.α.) που συνεργάστηκαν απροκάλυπτα με το ναζιστικό καθεστώς και θησαύρισαν από τον ιδρώτα και το αίμα των ομήρων του ναζισμού πλήρωσαν το τίμημα της εγκληματικής τους στάσης.
Αντίθετα, με περισσή ευκολία συνεργάστηκαν και με τους Συμμάχους και συνέχισαν απρόσκοπτα και κυνικά την γιγαντιαία συσσώρευση πλούτου χωρίς ποτέ να κληθούν να αποζημιώσουν, έστω, τα θύματά τους. Οφείλουμε ιδίως να σταθούμε στην επονείδιστη απόδοση τιμών από σύγχρονες «δημοκρατικές» χώρες – μέλη της Ε.Ε. (κυρίως της Βαλτικής) σε όσους συνεργάστηκαν ενόπλως με τους Γερμανούς κατακτητές της πατρίδας τους, στελεχώνοντας τα SS και διαπράττοντας φοβερά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας! Πρόκειται για χυδαία προσβολή της μνήμης όσων αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για την υπεράσπιση των ανθρωπιστικών ιδεωδών αλλά και ωμή καταπάτηση των ευρωπαϊκών αξιών, τις οποίες επικαλούνται μάλιστα οι σύγχρονοι απολογητές του ναζισμού!
Η 9η Μάη ορόσημο του αγώνα για Ελευθερία και Δικαιοσύνη
Στην επέτειο της αντιφασιστικής νίκης των λαών, ημέρα μνήμης και ελπίδας διότι ο ναζισμός τελικά ηττήθηκε, έχουμε ηθική υποχρέωση να αποδώσουμε τη δέουσα τιμή σε όλα τα θύματα του φασισμού και όσους αντιστάθηκαν σ’ αυτόν, και μέσα στη Γερμανία. Οφείλουμε να αποδώσουμε τιμή στους Συμμάχους αλλά και στη λαϊκή ευρωπαϊκή Αντίσταση, σε όλους τους λαούς που αντιστάθηκαν στο ναζισμό και τη φρίκη του, με προεξάρχουσα την Αντίσταση και τη Θυσία του λαού της ΕΣΣΔ με τα είκοσι εκατομμύρια θυμάτων και την καθοριστική συμβολή στην εξέλιξη του πολέμου, των Γιουγκοσλάβων, των Πολωνών, των Γάλλων, των Ιταλών (ιδίως μετά την πτώση του Μουσολίνι), των Τσέχων, χωρίς να παραγνωρίζουμε τελικά τη συμβολή όλων των ευρωπαϊκών λαών, που αγωνίστηκαν για τη συντριβή του φασισμού.
Η Ελλάδα δικαιούται να είναι υπερήφανη διότι πρωτοστάτησε στον μεγάλο αυτό πατριωτικό, αντιφασιστικό, εθνικοαμυντικό και εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα: το έπος στα βουνά της Πίνδου, η ηρωική Μάχη στα Οχυρά, ο πάνδημος ξεσηκωμός της Μάχης της Κρήτης – εναρκτήρια πράξη της ευρωπαϊκής λαϊκής Αντίστασης, η εποποιία της Εθνικής μας Αντίστασης, αποτελούν διαχρονικά φωτεινά ορόσημα στον αγώνα του ανθρώπου ενάντια στον φασισμό. Η Θυσία της Ελλάδας, που υπέφερε τα πάνδεινα στην Κατοχή, έχασε πάνω από το 10% του πληθυσμού της και καταστράφηκε ολοσχερώς απαιτεί δικαίωση!
Ιααάκ Μιζάν: παράδειγμα νίκης του ανθρώπου
Στο πρόσωπο του μάρτυρα Ισαάκ Μιζάν αποκρυσταλλώνεται ένα σπάνιο παράδειγμα του αγώνα για ζωή, αξιοπρέπεια και δημοκρατία, του αγώνα για μνήμη και δικαιοσύνη. Ο Ισαάκ Μιζάν, ένας ρομαντικός νοσταλγός του γενέθλιου τόπου του, που τον έζησε στις μεγάλες στιγμές του θριάμβου αλλά και της τραγωδίας του. Ένας θαρραλέος μαχητής της ζωής, που χώρεσε στην ψυχή του όλη την έκταση του ανθρώπινου πόνου αλλά στάθηκε όρθιος χωρίς αισθήματα μίσους κι εκδίκησης. Είναι η χαρακτηριστική περίπτωση νίκης του ανθρώπου, σύμβολο δικαίωσης του ανθρώπινου πολιτισμού και καταδίκης του ναζισμού. Ένα σύγχρονο παράδειγμα της προαιώνιας πάλης του ανθρώπου για ελευθερία και δικαιοσύνη. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στον ίδιο γιατί έχει αφιερώσει τη ζωή του στον αγώνα την επικράτηση των ανθρωπιστικών αξιών και την οριστική καταδίκη του φασισμού, καθώς και στην οικογένειά του για την πολύτιμη συμπαράστασή της, όπως επίσης και στον συγγραφέα Δημήτρη Βλαχοπάνο για το σημαντικό αυτό βιβλίο.
Στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε, το αίτημα για την υπεράσπιση της ιστορίας από την αποσιώπηση, την παραχάραξη και την αντιδραστική συγγραφή της, το αίτημα για Μνήμη και Δικαιοσύνη, επανέρχονται ορμητικά στο προσκήνιο, σε πείσμα εκείνων που επενδύουν στη λήθη, το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, και δίνουν ελπίδα και δύναμη σε όσους και σήμερα αντιστέκονται στον φασισμό και τη βαρβαρότητα όπου γης. Στο πλαίσιο αυτό, ο αγώνας για «Δικαιοσύνη κι Αποζημίωση!» είναι ταυτόσημος με τον αγώνα υπεράσπισης της ιστορικής μνήμης και της ίδιας της Δημοκρατίας και καθίσταται επιτακτικός!
Σημείωση: Το κείμενο σε μία μικρότερη εκδοχή δημοσιεύθηκε στο Περιοδικό «Επίκαιρα» και στηρίζεται στην ομιλία που πραγματοποίησε ο Αριστομένης Ι. Συγγελάκης στην παρουσίαση του βιβλίου του Δημήτρη Βλαχοπάνου με τίτλο «Ισαάκ Μιζάν: αριθμός βραχίονα 182641» (Αθήνα, 8.5.2017). Το βιβλίο κυκλοφόρησε προ ολίγων μηνών από τις Εκδόσεις «Άπειρος Χώρα».
1. Το Άουσβιτς κατασκευάστηκε και πρωτολειτούργησε το 1940 αλλά την άνοιξη του 1942, με εντολή του Χίμλερ, μετατρέπεται σε κέντρο εξόντωσης (σύμφωνα με την ιστοσελίδα του United States Holocaust Memorial Museum – www.ushmm.org). Συνεπώς αυτή η ημερομηνία χρησιμοποιείται ως ορόσημο της ανθρώπινης βαρβαρότητας.
2. https://www.kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=369:2009 3. Βαρόν – Βασάρ Ο. Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης - Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2012, σελ. 108.
4. Wieviorka A. Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου. Εκδόσεις «Πόλις», Αθήνα 2013.
5. Όπως περιλαμβάνεται στο: Grass G. Γράφοντας μετά το Άουσβιτς. Εκδόσεις University Studio Press, Αθήνα 2005, σελ. 20.
6. Όπως αναφέρεται στο Βαρόν – Βασάρ Ο, ό.π., σελ. 103.
7. Μπογιόπουλος Ν. Το Άουσβιτς απελευθερώθηκε; Ιστοσελίδα «The Press Project», 28.1.2017 (https://www.thepressproject.gr/article/106432/To-Aousbits-apeleutherothike)
Αριστομένης Ι. Συγγελάκης
Οδοντίατρος - Πολιτικός Επιστήμων, Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών
Συγγραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα και Μέλος της Ένωσης Θυμάτων Ολοκαυτώματος Δήμου Βιάννου.
[email protected]
ΠΗΓΗ: http://protagorasnews.blogspot.gr/2017/08/2017-75.html
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
ΕΛΤΟΝ ΧΗΜΙΚΑ: Εξαγοράζουμε και δεν εξαγοραζόμαστε.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
