2019-02-27 08:10:12
του Νίκου Δαπόντε
«Από την πραγματική καθημερινή πρακτική στο σχολείο, τις έρευνες της Διδακτικής των μαθημάτων και τις επιτεύξεις της τεχνολογίας αντλούμε ιδέες για καινοτόμες δράσεις, αμφιβάλλουμε για την αποτελεσματικότητά τους, τις μετασχηματίζουμε και τις εμπλουτίζουμε με σκοπό να ξαναγυρίσουν σ’ αυτήν και να ελεγχθούν στην πράξη και την ίδια τη ζωή του σχολείου».
Πρόλογος
Αφορμή να στραφώ και πάλι στις ρίζες της διδασκαλίας της Φυσικής στην Ελληνική εκπαίδευση στάθηκε μια ομιλία του Στέφανου Τραχανά στην Ερέτρια (1ο Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Φυσικών, ΕΕΦ, 2008) που μόλις χτες αλίευσα από το διαδίκτυο σε μορφή Power Point.
Σε μια από τις διαφάνειες που αναφέρεται στη διάδοση της επιστημονικής «νοοτροπίας» σήμερα διαβάζουμε:
"Σε μια εποχή υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης ―ή, μήπως, μόνο της τεχνολογίας;― ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών “βγαίνουν” από το εκπαιδευτικό σύστημα έτοιμοι να παραδοθούν χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού και παραεπιστήμης.
Η επιστημονική εκπαίδευση που τους προσφέραμε δεν φαίνεται να επιτυγχάνει ούτε καν τον ελάχιστο (;) στόχο που οραματίστηκε ο Ρήγας Φεραίος όταν έγραφε το «Φυσικής απάνθισμα». Δεν τους προστατεύει ούτε από τις πιο «τρελές» δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Κι ούτε τους προετοιμάζει για την ορθολογική διαχείριση –ως ατόμων ή ως κοινωνίας– σύγχρονων περιβαλλοντικών κινδύνων ή «καταστροφών».
……….και αμέσως παρακάτω παραθέτει τα αποτελέσματα δημοσκόπησης που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ το 1990 και δείχνει την απήχηση του ανορθολογισμού και της παραεπιστήμης:
Ο ίδιος τολμάει να εκφράσει την άποψη του για την απήχηση του ανορθολογισμού στη χώρα μας λέγοντας:
«Ας σκεφτούμε μόνο την «τηλεθέαση» που απολαμβάνουν σχετικές εκπομπές και το πλήθος των εντύπων με παρόμοια θέματα που κυκλοφορούν στη χώρα, και την έκταση της απήχησης που έχουν. Ακόμα και σε ανθρώπους σαν κι εμάς σε τούτη την αίθουσα!»
Επίσης, στο ερώτημα «Τι κάνουμε», που ο ίδιος θέτει, δίνει την απάντηση:
α) Δεν ξέρω
β) και γ) προτείνει ορισμένες προσεγγίσεις για τη διδασκαλίας της Φυσικής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Και στην τελευταία διαφάνεια της εισήγησης του συνοψίζει τη θέση του:
"…και επειδή δεν φταίνε μόνο οι άλλοι για τις ανεπάρκειες της επιστημονικής μας εκπαίδευσης –και την αδυναμία της να εκπληρώσει τους κοινωνικούς της στόχους- θέλω να κλείσω τούτη την ερασιτεχνική παρέμβαση μ’ έναν στίχο του Ναζίμ Χικμέτ:
«κι εσύ αδελφέ μου φταις λιγάκι»
Ολοκληρώνοντας το διάβασμα της εισήγησης του Στέφανου Τραχανά, θυμήθηκα ότι πριν από 32 χρόνια περίπου δημοσίευσα στο περιοδικό «Φυσικός Κόσμος» ένα άρθρο σχετικό με τη «καταπολέμηση των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών» ως διδακτικό στόχο της Φυσικής το 18ο αιώνα και αποφάσισα να το αναδιαμορφώσω, να το συμπληρώσω και να το αναρτήσω στο blog μου.
Εισαγωγή
Πριν από τη θεμελίωση του Εκπαιδευτικού συστήματος στη χώρα μας, υπήρχε ζωντανό και δρούσε μέσα από ποικίλους δρόμους και με διάφορα μέσα, το λεγόμενο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με κύριες εστίες του τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, τα Ελλαδικά αστικά Κέντρα και τις εμπορικές παροικίες της Δύσης. Αυτό το φαινόμενο σε πολύ γενικές γραμμές είναι αποτέλεσμα της επαφής της αστικής τάξης με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Βασικό στοιχείο του η εμπιστοσύνη που δίνεται στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του, η ορθολογιστική σκέψη που στηρίζεται στην αναγνώριση της αξίας των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Χημείας για την πρόοδο της ανθρωπότητας.
Το αναγεννητικό κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού εκφράζει επιδιώξεις των νέων κοινωνικών ομάδων που εμφανίστηκαν στη σκηνή της Ελληνικής Ιστορίας το 18ο αιώνα.
Ακολούθησε μια πορεία, οπωσδήποτε ανοδική όχι όμως και γραμμική καθώς δεν έλειψαν οι αντιθέσεις, οι αντιφάσεις, οι διαμάχες, ακόμα και οι διώξεις των φορέων του Διαφωτισμού (Ενδεικτικά αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Μεθόδιου Ανθρακίτη το 1723 ο οποίος υποχρεώθηκε μέσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να αποκηρύξει τις ιδέες του και να κάψει με τα ίδια του τα χέρια τα συγγράμματά του, του Νικηφόρου Θεοτόκη το 1766 που αναγκάστηκε νύχτα να εγκαταλείψει οριστικά τον Ελλαδικό χώρο, κατατρεγμένος από τους συντηρητικούς – αντιδραστικούς στο Ιάσιο, του Αθανασίου Ψαλίδα ο οποίος έγινε στόχος επιθέσεων για τις προοδευτικές του ιδέες στα Γιάννενα, του Ευγένιου Βούλγαρη που αναχώρησε από την Αθωνιάδα σχολή επειδή δεν ήταν διατεθειμένος να υποταγεί στο σύστημα, του Ιώσηπου Μοισιόδακα ο οποίος δέχτηκε «μια μακρά αλληλουχία από διώξεις, κατατρεγμούς, συκοφαντίες και ότι άλλο έχει αποθηκεύσει στο οπλοστάσιο της η αντίδραση, με την μακρά πείρα της» (Α. Αγγέλου, 1979), του Βενιαμίν του Λέσβιουκ.α.).
Εδώ, ενδιαφερόμαστε για την εξέλιξη των κυριότερων εκφάνσεων ενός από τους γενικούς σκοπούς των Φυσικών Επιστημών (που τόσο έντονα διακήρυτταν οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου) και διατυπώνεται συνοπτικά ως εξής:
1.Η Φυσική στις αρχές του περασμένου αιώνα
Πλάι στα καρυοφύλλια και τα γιαταγάνια των αγωνιστών που αποτίναξαν τον τούρκικο ζυγό το 1821, κειμήλια αποτελούν και τα έργα των δασκάλων του γένους.
Οι ηρωικές μορφές των πρώτων και τα κατορθώματά τους στα πεδία της μάχης είναι γνωστά και προσιτά σε όλους. Λιγότερο ίσως γνωστές είναι οι ζυμώσεις στον πνευματικό χώρο, το κίνημα δηλαδή των Ελλήνων Διαφωτιστών.
Οι αγωνιστές αυτοί δάσκαλοι της προεπαναστατικής Ελλάδας, επηρεασμένοι σε μεγάλο βαθμό από τα θαυμαστά επιτεύγματα των Φυσικών Επιστημών και της Τεχνολογίας στην Ευρώπη και τις ιδέες που έφερε η Γαλλική Επανάσταση του 1789, συνειδητοποίησαν την ανάγκη για πλατιά διαφώτιση του καθυστερημένου υπόδουλου έθνους. Στόχο τους είχαν να ξυπνήσουν τον Έλληνα, να ανοίξουν στη «μεσαιωνική» τρομοκρατούμενη Ελλάδα ένα παράθυρο προς τη Δύση, την παιδεία της και τις κατακτήσεις της στο χώρο της Επιστήμης.
Ένας αντιπροσωπευτικός Έλληνας Διαφωτιστής που έδρασε στις Παραδουνάβιες περιοχές, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, έγραφε στο βιβλίο του «ΑΠΟΛΟΓΙΑ» (1780):
«Πλέον οι Ευρωπαίοι δεν επιφωνούσιν ακούοντες: ο ήλιος έστι κατά κεφαλήν του δράκοντος, ο δράκων καταπίνει τον ήλιον… Πλέον όταν βλέπουσι φάσεις φαινομένων σπανίων ή αγνωρίστων, δεν θροούνται μήτε επιβοώσι: Θαύμα, θαύμα. Η Φιλοσοφία, ταχεία πάντοτε να διακρίνει την αλήθειαν από του ψεύδους, συνέχει αυτούς αθορύβους, και οι άνθρωποι, πεφωτισμένοι, όσον τοις άνθρώποις συμφέρει να είναι πεφωτισμένοι, ησυχάζωσιν, αγαπώνται…».
Το απόσπασμα εκφράζει την πεποίθηση των Ευρωπαίων Διαφωτιστών που θέλει τη Φυσική να εδραιώνει την ορθολογιστική σκέψη και να ανοίγει το δρόμο στην πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, οι Φυσικές Επιστήμες έχουν σαν στόχο τους να καταδείξουν ότι οι προλήψεις όπως, για παράδειγμα:
--κόκκινος ουρανός σημαίνει θάνατο,
--οι κομήτες είναι προάγγελοι μεγάλων συμφορών,
--οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης μαρτυρούν οργισμένη θεότητα,
--τα αστέρια επηρεάζουν την καθημερινή ζωή του ανθρώπου κ.λ.π.
βασίζονται σε φυσικά φαινόμενα που δεν πρέπει να φοβόμαστε και να συσχετίζουμε με τη γέννηση του ανθρώπου , τη βλάστηση της γης, την έκβαση μιας μάχης ή τις ασθένειες.
Ακόμα ως δεισιδαιμονία χαρακτήριζαν οι διαφωτιστές και την εμμονή μερικών να πιστεύουν στο γεωκεντρικό σύστημα δύο ολόκληρους αιώνες μετά την έκδοση του έργου του Κοπέρνικου “De revolutionibus coelestium” (1543) και την ανάπτυξη που γνώρισε η Μηχανική.
Τα παραπάνω είναι εξειδικεύσεις των όρων «δεισιδαιμονία» και «αυθεντία» που αποδέχονταν οι Γάλλοι Διαφωτιστές:
«Δεισιδαιμονία» είναι κάθε τι που μας προκαλεί άκριτο φόβο ή απεριόριστο θαυμασμό, μόνο και μόνο γιατί δεν προσπαθούμε να το εξηγήσουμε λογικά ενώ μια λογική εξήγηση του θα ήταν δυνατή.
«Αυθεντία» είναι κάθε αντίληψη, πίστη, θεσμός, ηθικός, νομικός ή αισθητικός κανόνας, θρησκευτικό δόγμα και φιλοσοφική θεωρία που επιβάλλεται στον ανθρώπινο νου λόγω του κύρους της, δηλαδή επειδή διατυπώθηκε ή καθιερώθηκε από κάποιον του οποίου η γνώμη θεωρείται εκ προοιμίου και αναπόδεικτα έγκυρη (Μπαγιόνας, 1981).
Για την εποχή που μας ενδιαφέρει κυρίως, η διδασκαλία των επιστημών απευθύνεται πρωταρχικά στους νέους και προσπαθεί να τους πείσει ότι τα φυσικά φαινόμενα εξελίσσονται στο φυσικό περιβάλλον υπακούοντας σε νόμους τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει και μπορεί να μελετήσει με σκοπό να τα εκμεταλλευτεί για να πετύχει καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτούς τους νόμους οφείλει ο καθένας να κατανοήσει ώστε να αποφεύγει την πλάνη, να ζει πιο άνετα κι ευχάριστα, απαλλαγμένος από το μάταιο φόβο.
Αυτοί οι στόχοι της Φυσικής συνοψίζονται στο αίτημα:
Οι μαθητές να γνωρίσουν τα αίτια των φαινομένων.
Διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου «Επιτομή Φυσικής» (1812) του Δημητρίου Δάρβαρη:
«…. Πρέπει έκαστος νέος, ότι επάγγελμα του βίου μέλλει να εκλέξει, προ πάντων να κοπιάζη εις τοιαύτην την αναγκαίαν επιστήμην να προκόψη, δια να μη τυφλώττη εις τα φαινόμενα της φύσεως, και να μην ονηρεύηται θαύματα υπ? αγνοίας, όπου δεν είναι, μήτε να φοβήται τα φαντάσματα, τα οποία υπάρχουσι μόνο εις την κενήν κεφαλήν».
Την ίδια εποχή, ο Χατζή – Κωνσταντίνου Πώππ, στο λαϊκό βιβλίο «Δημώδης Φυσική» (1810) παρατηρεί ότι η δεσποτεία της δεισιδαιμονίας αποτελεί «ύβριν του υγιούς ανθρωπίνου λόγου» και διακηρύσσει ότι «η γνώσις της φυσικής αντίκειται εις την δεισιδαιμονίαν ως το πρόχωμα εις το ποτάμιον ρεύμα».
Tην ίδια εποχή, ο Κωνσταντίνος Κούμας στον πρόλογο του βιβλίου του «Σύνοψις Φυσικής» (1812) γράφει – απευθυνόμενος προς τους πρωτόπειρους μαθητές του Φιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης όπου διδάσκει Φυσική και Χημεία - ότι η Φυσική βοηθάει το έθνος να διαλύσει την ομίχλη της κακοδαιμονίας, ερμηνεύει κι εξηγεί τα φαινόμενα απαλλάσσοντας μας από «μύθους γραώδεις» που εκφυλίζουν το νου.
Το καινούργιο όμως μήνυμα που οι φυσικές επιστήμες απευθύνουν στον αγρότη, τον έμπορο, τον ναυτικό, μόνο μέσα από τη διαδικασία της παιδείας είναι δυνατόν να αποδώσει πλούσιους καρπούς. Έτσι, γίνεται συνείδηση ότι διαμέσου της διδασκαλίας της Φυσικής, της Χημείας, της Φυσιολογίας και της Αστρονομίας, μπορεί να φτάσει κανείς στη γνώση των αιτίων των φαινομένων που συμβαίνουν γύρω του και να προχωρήσει στη μάθηση των νόμων της φύσης που θα τον βοηθήσουν να λύσει τα προβλήματα.
Επιπλέον, με τι εκδόσεις βιβλίων και την πειραματική διδασκαλία της στα σχολεία, με την πλούσια αρθρογραφία γύρω από τα ζητήματα Επιστημών και εφαρμογών τους από τις στήλες του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» φαίνεται πόσο συνειδητά προωθείται η ιδέα για μια πορεία προς τις Φυσικές Επιστήμες. Όμως, στη συνέχεια, τα πράγματα δεν ήρθαν όπως τα ονειρεύτηκαν και, όσο μπόρεσαν, τα προετοίμασαν οι έλληνες λόγιοι της εποχής. Απ’ τη μια ο κλασσικός προσανατολισμός της παιδείας κι απ’ την άλλη η αντίδραση του Πατριαρχείου στη μάθηση της Ευρώπης δηλαδή τη Φυσική, τη Χημεία, την Αστρονομία και τα Μαθηματικά, εμπόδισαν την ανάπτυξη και τη διάδοση των επιστημών στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Εδώ, θα περιοριστούμε στη συνεισφορά της Φυσικής και μάλιστα σε ότι έχει σχέση με την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων. Κοντά σε όσα πούμε γι αυτή την τελευταία προεπαναστατική περίοδο, σύντομα θα αναφερθούμε και στο πώς διαμορφώθηκε η κατάσταση μετά την επανάσταση και τέλος πώς δεν διαμορφώνεται σήμερα (1981).
Ο Dufay και τα πρώτα πειράματα ηλεκτρισμού
β. Στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα, η Φυσική στην Ελλάδα είχε καθαρά πρακτικό χαρακτήρα. Ξεκινά από τις ανάγκες της καθημερινής ζωής και προσπαθεί να τις ικανοποιήσει με ή χωρίς επιτυχία.
Γύρω στο 1780 ξέρουμε πως η Φυσική και η Χημεία διδάσκονται στη Σχολή του Βουκουρεστίου από το δάσκαλο Μανασσή Ηλιάδη και μάλιστα όχι θεωρητικά αλλά πειραματικά.
Εγκαινιάζεται έτσι μια περίοδος θεαματικής – εντυπωσιακής – διδασκαλίας της Φυσικής που προκαλεί το θαυμασμό στους ηγεμόνες και τους απλούς εμπόρους που τα παρακολουθούν.
Φαίνεται ότι τα πειράματα αυτά παρακολούθησε και ο Ρήγας Βελεστινλής. Αυτό συνάγεται από το διδακτικό βιβλίο του «Φυσικής Απάνθισμα» (Βιέννη, 1790) όπου περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden που χρησιμοποιούσε ο Ηλιάδης στο Βουκουρέστι. Ο Ρήγας, κοντά στο Δημήτριο Καταρτζή (αρχιδικαστή των ηγεμονικών δικαστηρίων και τυπικό εκπρόσωπο του νεοελληνικού διαφωτισμού) και με την πιθανή μαθητεία του κοντά στον Ιώσηπο Μοισιόδακα, διαμόρφωσε μια διαφωτιστική συνείδηση και βούληση. Ένα μόλις χρόνο μετά τη Γαλλική Επανάσταση κυκλοφορεί βεβιασμένα κάπως η Φυσική του, έργο κατεξοχήν εκλαϊκευτικό.
Για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες των σχολείων σε διδακτικά εγχειρίδια ο Δ. Καταρτζής συσταίνει τη μετάφραση ή το εράνισμα από τα Γαλλικά κυρίως επιστημονικά βιβλία. Από τη μια λοιπόν η διδασκαλία του Δ. Καταρτζή «να εκλαϊκευτούν οι επιστήμες και να φέρωμεν εις το ταλαίπωρον γένος την Ελληνικήν την Παιδεία και την μάθησιν της Ευρώπης» και από την άλλη ο προσανατολισμός που δίνει ο Μοισιόδακας στη Φυσική συμπυκνώνουν τις κύριες κατευθύνσεις του Απανθίσματος.
Ο Ρήγας, στην προσπάθεια του να προσεγγίσει το στόχο «καταπολέμηση των προλήψεων» στη Φυσική του, δεν αντιγράφει κανένα ξένο σύγγραμμα μα ούτε και μπορεί κανείς να πει ότι «συγγράφει». Απλούστατα σταχυολογεί ότι κατά την κρίση του βοηθάει να διαλυθεί το σκοτάδι της αμάθειας ή αναγράφει ειδήσεις τέτοιες ώστε να διεγείρουν την περιέργεια και το θαυμασμό. Μπορούμε να πούμε ότι ο Ρήγας με την απλή γλώσσα που χρησιμοποίησε, με τη διαλογική μέθοδο παρουσίασης των φαινομένων, με τον ιδιαίτερα ικανοποιητικό τρόπο διαπραγμάτευσης των θεμάτων του και με την κατάλληλη επιλογή τους, κάλυπτε τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτούσαν την επίτευξη του στόχου που αναφέραμε πιο πάνω.
Σκοπός της Φυσικής Επιστήμης, σύμφωνα με τους Διαφωτιστές Φυσικούς της εποχής, είναι ο φωτισμός του νου, δηλαδή η απαλλαγή από τις δεισιδαίμονες πεποιθήσεις και η πίστη στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του. Στοχεύει συγκεκριμένα κι επιθυμεί να καταδείξει ότι οι προλήψεις (π.χ. ο κόκκινος ουρανός σημαίνει θάνατο, οι κομήτες είναι προμηνύματα επιδημιών) βασίζονται σε φυσικά φαινόμενα που δεν πρέπει να φοβόμαστε και να συσχετίζομε με τη γέννηση του ανθρώπου, τη βλάστηση της γης, τις ασθένειες κ.λ.π.
Ακόμα, αγωνίζεται μέσα στις δύσκολες συνθήκες της σκλαβιάς να πείσει κυρίως τους νέους ότι τα φυσικά φαινόμενα εξελίσσονται στο φυσικό περιβάλλον υπακούοντας σε καθορισμένους νόμους τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει και μπορεί να μελετήσει με σκοπό να τα εκμεταλλευτεί για να πετύχει καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτούς τους νόμους οφείλει ο καθένας να κατανοήσει ώστε να αποφεύγει την πλάνη, να ζει πιο άνετα, απαλλαγμένος από το φόβο των προλήψεων.
Για την αντίληψη της Φυσικής που έχει σαν άξονα την καταπολέμηση της αμάθειας, ο Δημ. Νικ. Δαρβάρεως γράφει στον πρόλογο του βιβλίου του «Επιτομή Φυσικής» (τόμοι Α’, Β’, Γ’, Βιέννη):
«Αυτή η Φυσική μας ελευθερώνει και από της επιβλαβούς και θλιβεράς δεισιδαιμονίας, υπό της οποίας τον ζυγόν τόσοι άνθρωποι, άπειροι και ανείδεοι της Φυσικής, συνεχώς ταράττονται και δεινώς βασανίζονται: διότι εκλείπουσι και παντελώς χάνονται τα φαντάσματα και τα μορμολύκεια όπου αι φωτειναί της Φυσικής λαμπάδες διασκορπίζουσι τας ακτίνας των».
2. Η διδασκαλία της Φυσικής και η καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας
α. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συγγραφείς των εκλαϊκευτικών-διδακτικών βιβλίων Φυσικών Επιστημών της εποχής αυτής τονίζουν με ιδιαίτερη έμφαση τη διάσταση της Φυσικής που μας απασχολεί. Δεν πρέπει να μας προκαλεί κατάπληξη το γεγονός ότι η «Δημώδης Φυσική» δηλώνει στην προμετωπίδα της αυτήν ακριβώς τη διάσταση:
ΦΥΣΙΚΗ ΔΗΜΩΔΗΣ ΕΙΣ ΠΑΥΣΙΝ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑΣ
κι αυτό για δύο κυρίως λόγους:
i) Την εποχή εκείνη ευρύτατα κυκλοφορούσαν διάφορες αστρολογίες, βροντολόγια και σεισμολόγια βυζαντινής εμπνεύσεως που «έδιναν λαθεμένες δεισιδαίμονες ερμηνείες στις απορίες του ανθρώπου», για τα φαινόμενα που συνέβαιναν γύρω του, και έτσι οι πλάνες και οι δεισιδαιμονίες που όλα αυτά καλλιεργούσαν είχαν σαν άμεσο αποτέλεσμα το φόβο.
Ο φόβος με τη σειρά του ευνοούσε το αίσθημα ανασφάλειας, την υποταγή και την ευκολότερη εκμετάλλευση του ανθρώπου.
ii) Η οικονομική ζωή ήταν καθυστερημένη, πράγμα που καθόριζε τόσο τον τρόπο ζωής όσο και τη σκέψη του ραγιά. Είχε στρέψει το οπτικό του πεδίο σε άλλες κατευθύνσεις, ελάχιστα όμως στα γράμματα. Ήταν τόση η αμάθεια του λαού τα χρόνια εκείνα που η «καταπολέμησις των προλήψεων» σαν στόχος της Φυσικής εμφανίζεται στον «Οδηγό διδακτέας ύλης» της Φυσικής του Δημοτικού Σχολείου το 1841, όπως θα δούμε παρακάτω.
Ας παρακολουθήσουμε τώρα πως οι διαφωτιστές συγκεκριμενοποιούσαν το γενικό στόχο τους, αντλώντας παραδείγματα από τα βιβλία Φυσικής της εποχής.
Δεισιδαιμονία πρώτη
«Σαφής μανία και μεγάλη μωρία» είναι το να φαντάζεται κανείς πώς ο άνθρωπος μπορεί να γίνει άφαντος ή να μεταμορφωθεί σε … γάτα, σκύλο, και χοίρο!
Εξήγηση
Η δεισιδαιμονία αυτή εξηγείται παίρνοντας σαν βάση την κοινή ιδιότητα των στερεών σωμάτων, την έκταση (= τόπος που καταλαμβάνει κάθε σώμα) με την ακόλουθη συλλογιστική:
Για να γίνει άφαντος ο άνθρωπος θα έπρεπε το σώμα του ή (α) να διαιρεθεί σε τόσα μικρά αόρατα μέρη και έπειτα αυτό να συντεθεί και να παρασταθεί στα μάτια μας, ή (β) να θαμπώσουν τα μάτια μας που να μην μπορούμε να δούμε το σώμα. Ο Δάρβαρις συμπεραίνει ότι τέτοια άπειρη δύναμη δεν είναι δυνατή στον άνθρωπο και προχωράει στον αφορισμό του:
«Πόση αφροσύνη και πόση καταισχύνη εις τους λογικούς ανθρώπους το να πιστεύουσι με τα σωστά τα τοιαύτα».
Δεισιδαιμονία δεύτερη
«Δεισιδαιμονία είναι το να πιστεύει κανείς ότι μπορεί ο άνθρωπος να βρίσκεται την ίδια στιγμή σε δύο διαφορετικούς τόπους».
Εξήγηση
Η ερμηνεία βρίσκεται σε μια άλλη κοινή ιδιότητα των υλικών σωμάτων, το αδιαχώρητο (= τα σώματα περιλαμβάνουν πάντα έναν ορισμένο τόπο, από τον οποίον αποκλείουν κάθε άλλο σώμα). Και ο Δάρβαρις αναφωνεί: «Δεν είναι λοιπόν μωρία το να πιστεύει τις, ότι ευρίσκονται άνθρωποι, οι οποίοι εμπορούν εις τον αυτόν καιρόν να είναι εδώ και εκεί, και εις περισσοτέρους τόπους εν ταυτώ να πράττωσι τας ατοπίας των;».
Δεισιδαιμονία τρίτη
3.1.«Εκείνος που δεν έχει σώας τας φρένας πιστεύει ότι μπορούν οι νεκροί να βγουν από τον τάφο τους με εξορκισμούς»
3.2. «Είναι γελοίο να πιστεύει κανείς ότι μπορεί αιφνίδια να παραλύσει μέλος του σώματος, με ψιθυρισμούς λέξεων.
3.3. «Μόνο αυτός που δεν έχει καθόλου μυαλό, πιστεύει ότι μπορεί να «κομβοδέσει» ένα ανδρόγυνο που να μην μπορεί να … «επιτελέσει το έργο του νομίμου γάμου».
Εξήγηση
Και οι τρεις παραπάνω προλήψεις εξηγούνται με την αρχή της Φυσικής που αναφέρει ότι: Κάθε σώμα για να μετακινηθεί, να αλλάξει τόπο, χρειάζεται να επιδράσει πάνω του μια εξωτερική δύναμη. Και η δύναμη αυτή προϋποθέτει την αλληλεπίδραση δύο υλικών σωμάτων και όχι λέξεις.
Δεισιδαιμονία τέταρτη
«Ανυπόστατη είναι η τέχνη που κομπάζουν ότι κατέχουν μερικοί, να κάνουν τους εαυτούς τους άτρωτους από σπαθί ή τουφέκι».
Εξήγηση
Αυτό (σύμφωνα με το Δάρβαρι) αν ήταν δυνατό, έπρεπε το σώμα του ανθρώπου να είναι σκληρό σαν το σίδερο, διότι τότε μόνο δεν θα μπορούσε να το διαπεράσει ή να το βλάψει κάτι. Αν υποτεθεί ότι το σώμα αποκτούσε τέτοια στερεότητα πώς θα μπορούσε να ζήσει αφού θα σταματούσε η κυκλοφορία του αίματος που είναι αναγκαία για τη ζωή του ανθρώπου; Όσοι ισχυρίζονται ότι έκαμαν δοκιμή ρίχνοντας στον εαυτό τους βόλια από τουφέκι χωρίς να πάθουν τίποτα, αυτοί απάτησαν τους θεατές με τέχνασμα (Χρησιμοποιούν βόλια από λεπτό γυαλί, το γεμίζουν με υδράργυρο – ώστε να φαίνονται όμοια με τα πραγματικά και να έχουν το ίδιο βάρος – και με τη βέργα συντρίβουν το γέμισμα).
Δεισιδαιμονία πέμπτη
«Μωρία είναι το να πιστεύει κανείς ότι ο «σκοτεινός» ήχος μιας καμπάνας προμηνύει το θάνατο οικείου ή ότι ο «χτύπος» του ματιού και το σφύριγμα του αυτιού δηλώνουν καλό ή κακό.
Εξήγηση
Για να παραχθεί ήχος πρέπει να χτυπήσει την καμπάνα κάποιο άλλο απλό σώμα (νερό, χιόνι), δηλαδή ο «σκοτεινός» ήχος της καμπάνας έχει φυσική αιτία. Συμβουλεύουν λοιπόν από τα βιβλία Φυσικής: Ας χτυπάει το μάτι όσο θέλει, ας σφυρίζει το αυτί όλη μέρα, ας μη μας φοβίζει καθόλου γιατί και τα δύο έχουν τη φυσική τους αιτία και δεν προμηνύουν καλό ούτε κακό.
Δεισιδαιμονία έκτη
«Είναι προφανής μανία το να πιστεύει κανείς ότι «τα άστρα και οι πλανήτες κυριεύουσιν εις τον κόσμον, και έχουν μεγάλην επιρροήν εις τα πράξεις των ανθρώπων».
Εξήγηση
Η έκλειψη του Ήλιου ή της Σελήνης, η κίνηση των πλανητών υπακούουν σε φυσικούς νόμους. Έτσι οι αστρονόμοι μπορούν να προλέγουν, με μεγάλη ακρίβεια τα φαινόμενα αυτά και να προβλέπουν τις μελλοντικές θέσεις των ουρανίων σωμάτων. Είναι ανόητο να φοβάται τα φαινόμενα του ουρανού και να τα συσχετίζει με ανθρώπινες πράξεις.
Δεισιδαιμονία έβδομη
«Είναι ψέμα ότι όποτε «χτυπά αστραπή» πέφτει ένας λίθος (αστροπελέκι) με μεγάλη ορμή στη Γη, και ανοησία να πιστεύει κανείς ότι όποιος έχει σπίτι του τέτοιο λίθο είναι ασφαλής από τις αστραπές. Ακόμα, πρόληψη είναι το να νομίζει κανείς ότι μόνο με το … γάλα σβήνει η φωτιά που προκαλούν οι αστραπές».
Βενετία, 18ος αιώνας
Εξήγηση
Το φαινόμενο της αστραπής οι παλαιοί θεωρούσαν σαν έκρηξη της θείας οργής. Νόμιζαν μάλιστα ότι οι αστραπές είναι πύρινες φλόγες που έριχνε ο Θεός στους ανθρώπους για να τους τιμωρήσει. Τώρα, οι Φυσικοί γνωρίζουν την ηλεκτρική ύλη και τα πειράματα του Φραγκλίνου. Πρόθεση των Φυσικών είναι να υποδείξουν προσιτά και κατανοητά αίτια των φαινομένων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συγγραφείς των βιβλίων Φυσικής έδιναν, εκτός από τους τρόπους παρακολούθησης μιας αστραπής, και κανόνες που προφυλάσσουν τον άνθρωπο από αυτήν. Για παράδειγμα, βιβλίο Φυσικής στις αρχές του 19ου αιώνα συμβουλεύει τους αναγνώστες του να μη χτυπάνε τις καμπάνες των εκκλησιών τη στιγμή που πέφτουν κεραυνοί. Δίνει μάλιστα την εντυπωσιακή πληροφορία ότι το 1783 θανατώθηκαν από αστραπή στη Γερμανία και Γαλλία μέσα σε τρεις μήνες 96 άνθρωποι που χτυπούσαν τις καμπάνες για να αποτρέψουν τον κεραυνό!
3.Οι Φυσικές Επιστήμες στην εκπαίδευση του 19ου αιώνα
Η μελέτη των κειμένων που δημοσιεύτηκαν και κυκλοφορούσαν στην αμέσως προεπαναστατική περίοδο, φανερώνει ότι οι μωρές προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και μαγγανείες, ήταν βαθιά ριζωμένες στον υπόδουλο έλληνα. Όσο διαρκούσε η άγνοια του για τα φαινόμενα της φύσης τόσο πιο δέσμιος στις προλήψεις γινόταν. Μετά τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος κατά τα Βαυαρικά πρότυπα, το ξερίζωμα, η απαλλαγή από αυτές τις ανόητες πεποιθήσεις ήταν λογικότερο να ξεκινήσει με τη διδασκαλία της Φυσικής ήδη από το τετράχρονο Δημοτικό Σχολείο ή σχολείο του λαού.
Πράγματι, στα 1830 κυκλοφόρησε στην Αίγινα το «Εγχειρίδιον δια τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ή Οδηγός της αλληλοδιδακτικής μεθόδου» του Γάλλου Σαραζίνου, σε μετάφραση Ι. Κοκκώνη. Στο κείμενο αυτό που αναπροσαρμόστηκε στα τοπικά δεδομένα και επανακυκλοφόρησε το 1840, αναφέρεται ως θεμελιακή αρχή – άξονας του μαθήματος των Φυσικών στο Δημοτικό Σχολείο: Εξήγηση των αιτίων και αποτελεσμάτων των Φυσικών φαινομένων
με στόχο την κατάργηση των προλήψεων.
Αμέσως πιο κάτω παρατίθεται αναλυτικά «ό,τι αληθώς ο μαθητής του Δημοτικού πρέπει να γνωρίζει» όπως για παράδειγμα: «περί μετεώρων, περί βροχής και χαλάζης και χιόνος, περί σεισμών, περί διαττόντων αστέρων και τυχαίων πυρών» κ.λ.π.
Στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (τριετές ελληνικό σχολείο και τετραετές Γυμνάσιο) οι Φυσικές επιστήμες, σύμφωνα με το Διάταγμα οργάνωσής της (31 Δεκεμβρίου 1836) πρέπει να διδάσκονται κανονικά σ’ όλες τις τάξεις του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου.
Βέβαια το Ωρολόγιο Πρόγραμμα του Διατάγματος του 1836 προβλέπει αρκετές ώρες για τη διδασκαλία τους αλλά στην πράξη ακολούθησαν 4 βασικές τροποποιήσεις που υποβάθμισαν με ποικίλους τρόπους τη θέση των Επιστημών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Πολύ σχηματικά, η κατάσταση της Φυσικής Παιδείας στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα, χαρακτηρίζεται:
α. Από την απουσία εξειδικευμένων δασκάλων και καθηγητών που να διδάσκουν Φυσική και Χημεία ή Φυσική Ιστορία, και από την έλλειψη κατάλληλων βιβλίων αναγκαίων για τη διδασκαλία τους.
β. Από την έλλειψη σκοπών του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα πέρα από το γενικό και αόριστο εγκυκλοπαιδικό του ρόλο.
γ. Από τη θέση του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα: Θεωρείται …τριτεύον!
δ. Από την έλλειψη αυτόνομης Σχολής Φυσικών Επιστημών στο μοναδικό για την εποχή Πανεπιστήμιο της Αθήνας: Ολόκληρο το 19ο αιώνα η Φυσικομαθηματική Σχολή δεν αποτελεί παρά ένα τμήμα της κυρίαρχης Φιλοσοφικής Σχολής.
Με λίγα λόγια η Φυσική είναι διακοσμητικό μάθημα του προγράμματος του 1886. Μόλις το 1897 μπαίνουν τα θεμέλια ενός προγράμματος Φυσικών Επιστημών, που ολοκληρώνεται κατά τη γνώμη μας το 1906, μετά τη δημιουργία της Φυσικομαθηματικής Σχολής (1903), τις πιέσεις για καλύτερη εκπαίδευση του λαού από τη μεριά της νεοσύστατης «Φυσιοδιφικής Εταιρείας» (1904) και τις ευνοϊκότερες συνθήκες για την αποδοχή του ευρύτερου κοινωνικού ρόλου τους.
Στις αρχές του 20ου αιώνα (22 Μαΐου 1905) η Ελληνική Φυσιοδιφική Εταιρεία (πρόδρομος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών) συνέταξε υπόμνημα προς την Κυβέρνηση όπου περιγράφει την κατάσταση της Εκπαίδευσης. Σ’ αυτό διαπιστώνεται η μικρή διάδοση των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα ο Ελληνικός λαός να βρίσκεται σε βαθύ σκοτάδι.
Στο υπόμνημα υποστηρίζεται ότι οι γνώσεις και οι αλήθειες της Φυσικής πρέπει να γίνουν κτήμα και πεποίθηση του λαού, ώστε να σταματήσει
i) Να καταστρέφει τα μέσα και τα όργανα της επιστήμης από άγνοια και αδεξιότητα (π.χ. να βάζει σημείο σκοποβολής τους μονωτήρες των τηλεγραφικών στύλων, να αφαιρεί τα τηλεγραφικά σύρματα για μηδαμινές ανάγκες του).
ii) Να ζητάει τη θεραπεία της ασθένειας των ζώων αλλά και των παιδιών του με εξορκισμούς.
iii) Να επικαλείται την άμεση θεία μεσολάβηση για να αποκρούσει τις αρρώστιες των αμπελιών και των άλλων φυτειών του.
Σήμερα (1981), παρά την καταπληκτική πρόοδο των Φυσικών Επιστημών και της Τεχνολογίας, οι δεισιδαιμονίες εξακολουθούν να «θριαμβεύουν» σε μερικές περιπτώσεις. «Οργασμός παραγωγής οραμάτων και ελπίδων!» όπως γράφει ο Παντελής Μπουκάλας στο άρθρο του «Ζώδια, UFO και άλλα τινά» στο περιοδικό «Πολίτης».
Στο τεύχος Μαρτίου 1978 του περιοδικού «The Physics Teacher» δημοσιεύονται τα αποτελέσματα μιας πειραματικής έρευνας που έκανε ο H.Kruglak, καθηγητής Αστρονομίας στο Western Michigan University. Ενδεικτικά, σημειώνουμε εδώ δύο χαρακτηριστικές προτάσεις που έθεσε στους φοιτητές του την 1η και την 15η βδομάδα της διδασκαλίας του, μαζί με τις απαντήσεις των φοιτητών του.
Πιστεύουμε ότι οι επιστήμονες και ειδικά οι δάσκαλοι όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, οφείλουν να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια στηριζόμενη στις Φυσικές επιστήμες, ενάντια στην αστρολογία, χρησιμοποιώντας την τελευταία σαν παράδειγμα ψευδοεπιστήμης και ξεσκεπάζοντας τους τσαρλατάνους αστρολόγους.
Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε σήμερα (2013) στη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών;
Η απάντηση στο ερώτημα είναι ιδιαίτερα δύσκολη και παρακινδυνευμένη. Η προσέγγιση μας έχει ως αφετηρία της το ερώτημα: Τι είναι επιστήμη;
Μια απάντηση εντελώς σχηματική, που εξυπηρετεί τους δικούς μας σκοπούς, έχει δοθεί από τη μεριά της κοινότητας των επιστημόνων.
Η επιστήμη αναγνωρίζεται ως ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία εξερευνά το βασίλειο της ανθρώπινης εμπειρίας, το χαρτογραφεί μεθοδικά και με μπόλικη φαντασία. Με την πειθαρχημένη μελέτη των φαινομένων δημιουργεί ένα συνεκτικό σύστημα γνώσεων.
Παρόλη τη γενικότητά της, η διατύπωση αυτή μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τρία βασικά στοιχεία της επιστήμης που είναι αλληλένδετα το ένα με το άλλο:
i) η επιστήμη συμπεριλαμβάνει μεθόδους έρευνας,
ii) αυτή η έρευνα καταλήγει σε ένα αναπτυσσόμενο σώμα γνώσεων.
iii) η επιστημονική γνώση αφορά τον άνθρωπο και το περιβάλλον του.
Η επιστήμη καθιστά τον άνθρωπο ικανό να προκαλεί αλλαγές στις σχέσεις του με το περιβάλλον. Να το πούμε λίγο διαφορετικά:
η επιστήμη είναι ουσιαστικό μέρος του πολιτισμού.
Συνοψίζουμε τα παραπάνω με την «ταυτότητα»
Από τη μεριά των «Διδακτικών» έχει δοθεί μια γενική απάντηση με την εισαγωγή των στόχων της «καλλιέργειας επιστημονικών στάσεων» πλάι στους άλλους στόχους (γνώσης-κατανόησης και μεθόδου έρευνας).
Σύμφωνα με τον Στέφανο Τραχανά με τον όρο επιστημονική «νοοτροπία» (επιστημονική στάση απέναντι στα πράγματα) εννοούμε την αντίληψη ότι «πάνω από τις γνώμες και τις πεποιθήσεις μας είναι τα γεγονότα, κι ότι πρέπει να είμαστε διαρκώς ανοικτοί στο ενδεχόμενο να έχουμε κάνει λάθος. Η επιστημονική “νοοτροπία” ―αυτή που δίνει προτεραιότητα στα γεγονότα και εμπεριέχει την αμφιβολία ως συστατικό της στοιχείο― είναι το πιο αποτελεσματικό αντίδοτο στον φανατισμό και τη μισαλλοδοξία που φαίνεται να απειλούν ξανά τον ανθρώπινο πολιτισμό όπως πολλές φορές στο παρελθόν».
Οι στόχοι διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών που ανήκουν στη κατηγορία των "επιστημονικών στάσεων" συνήθως δεν συμπεριλαμβάνονται ρητά στα προγράμματα σπουδών, φαίνεται ότι οι συντάκτες τους θεωρούν πολύ πιο σημαντικούς τους στόχους γνώσης - κατανόησης και επίλυσης προβλημάτων. Από την άλλη και στα σχολικά βιβλία και στη διδασκαλία δεν γίνεται καμιά προσπάθεια προώθησής τους μια και οι εκπαιδευτικοί σπάνια αναφέρονται συγκεκριμένα σ’ αυτούς. Έτσι, μάλλον σωστά θεωρούμε ότι οι στόχοι καλλιέργειας των επιστημονικών στάσεων αγνοούνται όχι μόνο από τα προγράμματα αλλά και από τη διδασκαλία.
Η καλλιέργεια των επιστημονικών στάσεων ανήκουν στο συναισθηματικό τομέα και γι αυτό το λόγο παρουσιάζουν αρκετές δυσκολίες όχι μόνο στην καλλιέργεια τους αλλά και στην αξιολόγησή τους στο σχολείο.
Ποιοι είναι οι στόχοι "καλλιέργειας επιστημονικών στάσεων" και πώς θα μπορούσαμε να τους περάσουμε στη διδασκαλία μας, μόνο μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα θα μπορούσε να γίνει. Πρόκειται για εννέα παραδείγματα - στόχων που αντλήσαμε από ποικίλα βιβλία «Διδακτικής των Φυσικών επιστημών» και κατά καιρούς δοκιμάσαμε στη διδακτική πράξη.
Στόχος 1: Να καλλιεργηθεί η περιέργεια των μαθητών για την επιστήμη και την Τεχνολογία.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να θέτει ερωτήσεις όταν βρεθεί μπροστά σε ένα όργανο, συσκευή ή φαινόμενο μέσα ή έξω από την τάξη.
β) Να πραγματοποιεί δικές του διερευνήσεις των φαινομένων έξω από την τάξη.
γ) Να διαβάζει αναγνώσματα επιστημονικού χαρακτήρα έξω από την τάξη.
δ) Να συζητάει τα προβλήματα με τους φίλους του ή στην οικογένεια του.
Στόχος 2: Να καλλιεργηθεί η αντικειμενικότητα ως στοιχείο της προσωπικότητας των μαθητών.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να ερευνά στηριζόμενος σε επαληθεύσιμα δεδομένα
β) Να δέχεται ότι δεν είναι σε θέση να βγάζει συμπεράσματα όταν του λείπουν πληροφορίες
γ) να προσφεύγει στον πειραματικό έλεγχο μιας υπόθεσης εφόσον του επιτρέπουν οι συνθήκες.
Στόχος 3: Να δοθούν οι ευκαιρίες ώστε να καλλιεργηθεί η δημιουργικότητα ή η αποκλίνουσα σκέψη των μαθητών.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να διατυπώνει υποθέσεις ή να φαντάζεται νέες λύσεις πέρα από τις τυπικές
β) Να επινοεί κατάλληλη πειραματική διάταξη για κάποιο σκοπό
Στόχος 4: Να καλλιεργηθεί στους μαθητές η διανοητική εντιμότητα, ιδιαίτερο γνώρισμα του επιστήμονα.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να αναγνωρίζει την άγνοια του
β) Να αρνείται να τροποποιήσει ένα αποτέλεσμα μόνο και μόνο για να ευχαριστήσει το δάσκαλό του ή να πετύχει καλύτερη βαθμολογία
Στόχος 5: Να αποκτήσει ο μαθητής ανοιχτό πνεύμα μπροστά σε ιδέες, αποδείξεις και πειράματα.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει προηγούμενες ιδέες του
β) Να προσπαθεί να αναγνωρίζει όλες τις μεταβλητές που μπορούν να επηρεάζουν το αποτέλεσμα ενός προβλήματος ή ενός πειράματος
Στόχος 6: Να αποκτήσει συναίσθηση των κινδύνων και να κατανοήσει την αναγκαιότητα των προληπτικών μέτρων, μέσα και έξω από το σχολείο.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να προβλέπει τις συνέπειες μιας ενέργειας και να παίρνει υπόψη του κατά την προετοιμασίας της
β) Να σέβεται τους κανόνες ασφάλειας μέσα και έξω από την τάξη ή το εργαστήριο
Στόχος 7: Να αποκτήσει υπομονετική στάση
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να είναι υπομονετικός μέχρι να πάρει τα αναμενόμενα προϊόντα μιας χημικής αντίδρασης
Στόχος 8: Να εκτιμήσει το ρόλο της επιστήμης μέσα στην κοινωνία
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να αναγνωρίζει τις επιπτώσεις της τεχνολογίας στον άνθρωπο
β) Να εφαρμόζει την επιστημονική μέθοδο ακόμα και όταν συζητάει κοινωνικά προβλήματα (μόλυνση του περιβάλλοντος, ειρήνη, ρατσισμός)
Στόχος 9: Να αποκτήσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του και να αναπτύξει πνεύμα συνεργασίας
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να μπορεί να διακρίνει προλήψεις από συμπεράσματα θεμελιωμένα στον πειραματικό έλεγχο
β) Να βλέπει τα αποτελέσματα των ενεργειών του και να αποκτήσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του
γ) Να ενδιαφέρεται ειλικρινά για την εργασία των άλλων.
Είναι αλήθεια ότι οι στόχοι καλλιέργειας επιστημονικών στάσεων αποκτώνται με κόπο και αντανακλούν τα ιδιαίτερα γνωρίσματα αυτού που ονομάζουμε «Επιστήμονα» (περιέργεια, αντικειμενικότητα, διανοητική εντιμότητα, ανοιχτό πνεύμα).
Για να τους επιδιώκει ο διδάσκων στην τάξη του, προφανώς, θα πρέπει πρώτα ο ίδιος να τα έχει ενστερνισθεί και καλλιεργήσει.
Επίσης, θα πρέπει και το σχολικό περιβάλλον (Πρόγραμμα Σπουδών, εργαστήριο, ωρολόγιο πρόγραμμα, ……) να είναι ευνοϊκό για κάτι τέτοιο.
Μπορούμε να φέρουμε ξανά στο προσκήνιο το στόχο «καλλιέργεια επιστημονικών στάσεων» παρά τις δυσκολίες που υπάρχουν;
Ο διδάσκων Φυσική, Χημεία, Βιολογία ή Τεχνολογία θα μπορούσε να τους προωθήσει με το να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον με ιδιαίτερη φροντίδα όπως το πράττουν και σήμερα ορισμένοι συνάδελφοι. Πιστεύω ότι η καλλιέργεια αυτών των στάσεων δεν είναι «χαμένος χρόνος» αν αναλογιστούμε ότι κυρίως μόνο μέσα από τη διδασκαλία των παραπάνω μαθημάτων θα μπορούσαν να επιτευχθούν με συστηματικό τρόπο.
Πηγή:https://makolas.blogspot.com/ του Νίκου Δαπόντε
«Από την πραγματική καθημερινή πρακτική στο σχολείο, τις έρευνες της Διδακτικής των μαθημάτων και τις επιτεύξεις της τεχνολογίας αντλούμε ιδέες για καινοτόμες δράσεις, αμφιβάλλουμε για την αποτελεσματικότητά τους, τις μετασχηματίζουμε και τις εμπλουτίζουμε με σκοπό να ξαναγυρίσουν σ’ αυτήν και να ελεγχθούν στην πράξη και την ίδια τη ζωή του σχολείου».
Πρόλογος
Αφορμή να στραφώ και πάλι στις ρίζες της διδασκαλίας της Φυσικής στην Ελληνική εκπαίδευση στάθηκε μια ομιλία του Στέφανου Τραχανά στην Ερέτρια (1ο Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Φυσικών, ΕΕΦ, 2008) που μόλις χτες αλίευσα από το διαδίκτυο σε μορφή Power Point.
Σε μια από τις διαφάνειες που αναφέρεται στη διάδοση της επιστημονικής «νοοτροπίας» σήμερα διαβάζουμε:
"Σε μια εποχή υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης ―ή, μήπως, μόνο της τεχνολογίας;― ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών “βγαίνουν” από το εκπαιδευτικό σύστημα έτοιμοι να παραδοθούν χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού και παραεπιστήμης.
Η επιστημονική εκπαίδευση που τους προσφέραμε δεν φαίνεται να επιτυγχάνει ούτε καν τον ελάχιστο (;) στόχο που οραματίστηκε ο Ρήγας Φεραίος όταν έγραφε το «Φυσικής απάνθισμα». Δεν τους προστατεύει ούτε από τις πιο «τρελές» δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Κι ούτε τους προετοιμάζει για την ορθολογική διαχείριση –ως ατόμων ή ως κοινωνίας– σύγχρονων περιβαλλοντικών κινδύνων ή «καταστροφών».
……….και αμέσως παρακάτω παραθέτει τα αποτελέσματα δημοσκόπησης που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ το 1990 και δείχνει την απήχηση του ανορθολογισμού και της παραεπιστήμης:
Ο ίδιος τολμάει να εκφράσει την άποψη του για την απήχηση του ανορθολογισμού στη χώρα μας λέγοντας:
«Ας σκεφτούμε μόνο την «τηλεθέαση» που απολαμβάνουν σχετικές εκπομπές και το πλήθος των εντύπων με παρόμοια θέματα που κυκλοφορούν στη χώρα, και την έκταση της απήχησης που έχουν. Ακόμα και σε ανθρώπους σαν κι εμάς σε τούτη την αίθουσα!»
Επίσης, στο ερώτημα «Τι κάνουμε», που ο ίδιος θέτει, δίνει την απάντηση:
α) Δεν ξέρω
β) και γ) προτείνει ορισμένες προσεγγίσεις για τη διδασκαλίας της Φυσικής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Και στην τελευταία διαφάνεια της εισήγησης του συνοψίζει τη θέση του:
"…και επειδή δεν φταίνε μόνο οι άλλοι για τις ανεπάρκειες της επιστημονικής μας εκπαίδευσης –και την αδυναμία της να εκπληρώσει τους κοινωνικούς της στόχους- θέλω να κλείσω τούτη την ερασιτεχνική παρέμβαση μ’ έναν στίχο του Ναζίμ Χικμέτ:
«κι εσύ αδελφέ μου φταις λιγάκι»
Ολοκληρώνοντας το διάβασμα της εισήγησης του Στέφανου Τραχανά, θυμήθηκα ότι πριν από 32 χρόνια περίπου δημοσίευσα στο περιοδικό «Φυσικός Κόσμος» ένα άρθρο σχετικό με τη «καταπολέμηση των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών» ως διδακτικό στόχο της Φυσικής το 18ο αιώνα και αποφάσισα να το αναδιαμορφώσω, να το συμπληρώσω και να το αναρτήσω στο blog μου.
Εισαγωγή
Πριν από τη θεμελίωση του Εκπαιδευτικού συστήματος στη χώρα μας, υπήρχε ζωντανό και δρούσε μέσα από ποικίλους δρόμους και με διάφορα μέσα, το λεγόμενο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με κύριες εστίες του τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, τα Ελλαδικά αστικά Κέντρα και τις εμπορικές παροικίες της Δύσης. Αυτό το φαινόμενο σε πολύ γενικές γραμμές είναι αποτέλεσμα της επαφής της αστικής τάξης με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Βασικό στοιχείο του η εμπιστοσύνη που δίνεται στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του, η ορθολογιστική σκέψη που στηρίζεται στην αναγνώριση της αξίας των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Χημείας για την πρόοδο της ανθρωπότητας.
Το αναγεννητικό κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού εκφράζει επιδιώξεις των νέων κοινωνικών ομάδων που εμφανίστηκαν στη σκηνή της Ελληνικής Ιστορίας το 18ο αιώνα.
Ακολούθησε μια πορεία, οπωσδήποτε ανοδική όχι όμως και γραμμική καθώς δεν έλειψαν οι αντιθέσεις, οι αντιφάσεις, οι διαμάχες, ακόμα και οι διώξεις των φορέων του Διαφωτισμού (Ενδεικτικά αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Μεθόδιου Ανθρακίτη το 1723 ο οποίος υποχρεώθηκε μέσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να αποκηρύξει τις ιδέες του και να κάψει με τα ίδια του τα χέρια τα συγγράμματά του, του Νικηφόρου Θεοτόκη το 1766 που αναγκάστηκε νύχτα να εγκαταλείψει οριστικά τον Ελλαδικό χώρο, κατατρεγμένος από τους συντηρητικούς – αντιδραστικούς στο Ιάσιο, του Αθανασίου Ψαλίδα ο οποίος έγινε στόχος επιθέσεων για τις προοδευτικές του ιδέες στα Γιάννενα, του Ευγένιου Βούλγαρη που αναχώρησε από την Αθωνιάδα σχολή επειδή δεν ήταν διατεθειμένος να υποταγεί στο σύστημα, του Ιώσηπου Μοισιόδακα ο οποίος δέχτηκε «μια μακρά αλληλουχία από διώξεις, κατατρεγμούς, συκοφαντίες και ότι άλλο έχει αποθηκεύσει στο οπλοστάσιο της η αντίδραση, με την μακρά πείρα της» (Α. Αγγέλου, 1979), του Βενιαμίν του Λέσβιουκ.α.).
Εδώ, ενδιαφερόμαστε για την εξέλιξη των κυριότερων εκφάνσεων ενός από τους γενικούς σκοπούς των Φυσικών Επιστημών (που τόσο έντονα διακήρυτταν οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου) και διατυπώνεται συνοπτικά ως εξής:
1.Η Φυσική στις αρχές του περασμένου αιώνα
Πλάι στα καρυοφύλλια και τα γιαταγάνια των αγωνιστών που αποτίναξαν τον τούρκικο ζυγό το 1821, κειμήλια αποτελούν και τα έργα των δασκάλων του γένους.
Οι ηρωικές μορφές των πρώτων και τα κατορθώματά τους στα πεδία της μάχης είναι γνωστά και προσιτά σε όλους. Λιγότερο ίσως γνωστές είναι οι ζυμώσεις στον πνευματικό χώρο, το κίνημα δηλαδή των Ελλήνων Διαφωτιστών.
Οι αγωνιστές αυτοί δάσκαλοι της προεπαναστατικής Ελλάδας, επηρεασμένοι σε μεγάλο βαθμό από τα θαυμαστά επιτεύγματα των Φυσικών Επιστημών και της Τεχνολογίας στην Ευρώπη και τις ιδέες που έφερε η Γαλλική Επανάσταση του 1789, συνειδητοποίησαν την ανάγκη για πλατιά διαφώτιση του καθυστερημένου υπόδουλου έθνους. Στόχο τους είχαν να ξυπνήσουν τον Έλληνα, να ανοίξουν στη «μεσαιωνική» τρομοκρατούμενη Ελλάδα ένα παράθυρο προς τη Δύση, την παιδεία της και τις κατακτήσεις της στο χώρο της Επιστήμης.
Ένας αντιπροσωπευτικός Έλληνας Διαφωτιστής που έδρασε στις Παραδουνάβιες περιοχές, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, έγραφε στο βιβλίο του «ΑΠΟΛΟΓΙΑ» (1780):
«Πλέον οι Ευρωπαίοι δεν επιφωνούσιν ακούοντες: ο ήλιος έστι κατά κεφαλήν του δράκοντος, ο δράκων καταπίνει τον ήλιον… Πλέον όταν βλέπουσι φάσεις φαινομένων σπανίων ή αγνωρίστων, δεν θροούνται μήτε επιβοώσι: Θαύμα, θαύμα. Η Φιλοσοφία, ταχεία πάντοτε να διακρίνει την αλήθειαν από του ψεύδους, συνέχει αυτούς αθορύβους, και οι άνθρωποι, πεφωτισμένοι, όσον τοις άνθρώποις συμφέρει να είναι πεφωτισμένοι, ησυχάζωσιν, αγαπώνται…».
Το απόσπασμα εκφράζει την πεποίθηση των Ευρωπαίων Διαφωτιστών που θέλει τη Φυσική να εδραιώνει την ορθολογιστική σκέψη και να ανοίγει το δρόμο στην πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, οι Φυσικές Επιστήμες έχουν σαν στόχο τους να καταδείξουν ότι οι προλήψεις όπως, για παράδειγμα:
--κόκκινος ουρανός σημαίνει θάνατο,
--οι κομήτες είναι προάγγελοι μεγάλων συμφορών,
--οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης μαρτυρούν οργισμένη θεότητα,
--τα αστέρια επηρεάζουν την καθημερινή ζωή του ανθρώπου κ.λ.π.
βασίζονται σε φυσικά φαινόμενα που δεν πρέπει να φοβόμαστε και να συσχετίζουμε με τη γέννηση του ανθρώπου , τη βλάστηση της γης, την έκβαση μιας μάχης ή τις ασθένειες.
Ακόμα ως δεισιδαιμονία χαρακτήριζαν οι διαφωτιστές και την εμμονή μερικών να πιστεύουν στο γεωκεντρικό σύστημα δύο ολόκληρους αιώνες μετά την έκδοση του έργου του Κοπέρνικου “De revolutionibus coelestium” (1543) και την ανάπτυξη που γνώρισε η Μηχανική.
Τα παραπάνω είναι εξειδικεύσεις των όρων «δεισιδαιμονία» και «αυθεντία» που αποδέχονταν οι Γάλλοι Διαφωτιστές:
«Δεισιδαιμονία» είναι κάθε τι που μας προκαλεί άκριτο φόβο ή απεριόριστο θαυμασμό, μόνο και μόνο γιατί δεν προσπαθούμε να το εξηγήσουμε λογικά ενώ μια λογική εξήγηση του θα ήταν δυνατή.
«Αυθεντία» είναι κάθε αντίληψη, πίστη, θεσμός, ηθικός, νομικός ή αισθητικός κανόνας, θρησκευτικό δόγμα και φιλοσοφική θεωρία που επιβάλλεται στον ανθρώπινο νου λόγω του κύρους της, δηλαδή επειδή διατυπώθηκε ή καθιερώθηκε από κάποιον του οποίου η γνώμη θεωρείται εκ προοιμίου και αναπόδεικτα έγκυρη (Μπαγιόνας, 1981).
Για την εποχή που μας ενδιαφέρει κυρίως, η διδασκαλία των επιστημών απευθύνεται πρωταρχικά στους νέους και προσπαθεί να τους πείσει ότι τα φυσικά φαινόμενα εξελίσσονται στο φυσικό περιβάλλον υπακούοντας σε νόμους τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει και μπορεί να μελετήσει με σκοπό να τα εκμεταλλευτεί για να πετύχει καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτούς τους νόμους οφείλει ο καθένας να κατανοήσει ώστε να αποφεύγει την πλάνη, να ζει πιο άνετα κι ευχάριστα, απαλλαγμένος από το μάταιο φόβο.
Αυτοί οι στόχοι της Φυσικής συνοψίζονται στο αίτημα:
Οι μαθητές να γνωρίσουν τα αίτια των φαινομένων.
Διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου «Επιτομή Φυσικής» (1812) του Δημητρίου Δάρβαρη:
«…. Πρέπει έκαστος νέος, ότι επάγγελμα του βίου μέλλει να εκλέξει, προ πάντων να κοπιάζη εις τοιαύτην την αναγκαίαν επιστήμην να προκόψη, δια να μη τυφλώττη εις τα φαινόμενα της φύσεως, και να μην ονηρεύηται θαύματα υπ? αγνοίας, όπου δεν είναι, μήτε να φοβήται τα φαντάσματα, τα οποία υπάρχουσι μόνο εις την κενήν κεφαλήν».
Την ίδια εποχή, ο Χατζή – Κωνσταντίνου Πώππ, στο λαϊκό βιβλίο «Δημώδης Φυσική» (1810) παρατηρεί ότι η δεσποτεία της δεισιδαιμονίας αποτελεί «ύβριν του υγιούς ανθρωπίνου λόγου» και διακηρύσσει ότι «η γνώσις της φυσικής αντίκειται εις την δεισιδαιμονίαν ως το πρόχωμα εις το ποτάμιον ρεύμα».
Tην ίδια εποχή, ο Κωνσταντίνος Κούμας στον πρόλογο του βιβλίου του «Σύνοψις Φυσικής» (1812) γράφει – απευθυνόμενος προς τους πρωτόπειρους μαθητές του Φιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης όπου διδάσκει Φυσική και Χημεία - ότι η Φυσική βοηθάει το έθνος να διαλύσει την ομίχλη της κακοδαιμονίας, ερμηνεύει κι εξηγεί τα φαινόμενα απαλλάσσοντας μας από «μύθους γραώδεις» που εκφυλίζουν το νου.
Το καινούργιο όμως μήνυμα που οι φυσικές επιστήμες απευθύνουν στον αγρότη, τον έμπορο, τον ναυτικό, μόνο μέσα από τη διαδικασία της παιδείας είναι δυνατόν να αποδώσει πλούσιους καρπούς. Έτσι, γίνεται συνείδηση ότι διαμέσου της διδασκαλίας της Φυσικής, της Χημείας, της Φυσιολογίας και της Αστρονομίας, μπορεί να φτάσει κανείς στη γνώση των αιτίων των φαινομένων που συμβαίνουν γύρω του και να προχωρήσει στη μάθηση των νόμων της φύσης που θα τον βοηθήσουν να λύσει τα προβλήματα.
Επιπλέον, με τι εκδόσεις βιβλίων και την πειραματική διδασκαλία της στα σχολεία, με την πλούσια αρθρογραφία γύρω από τα ζητήματα Επιστημών και εφαρμογών τους από τις στήλες του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» φαίνεται πόσο συνειδητά προωθείται η ιδέα για μια πορεία προς τις Φυσικές Επιστήμες. Όμως, στη συνέχεια, τα πράγματα δεν ήρθαν όπως τα ονειρεύτηκαν και, όσο μπόρεσαν, τα προετοίμασαν οι έλληνες λόγιοι της εποχής. Απ’ τη μια ο κλασσικός προσανατολισμός της παιδείας κι απ’ την άλλη η αντίδραση του Πατριαρχείου στη μάθηση της Ευρώπης δηλαδή τη Φυσική, τη Χημεία, την Αστρονομία και τα Μαθηματικά, εμπόδισαν την ανάπτυξη και τη διάδοση των επιστημών στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Εδώ, θα περιοριστούμε στη συνεισφορά της Φυσικής και μάλιστα σε ότι έχει σχέση με την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων. Κοντά σε όσα πούμε γι αυτή την τελευταία προεπαναστατική περίοδο, σύντομα θα αναφερθούμε και στο πώς διαμορφώθηκε η κατάσταση μετά την επανάσταση και τέλος πώς δεν διαμορφώνεται σήμερα (1981).
Ο Dufay και τα πρώτα πειράματα ηλεκτρισμού
β. Στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα, η Φυσική στην Ελλάδα είχε καθαρά πρακτικό χαρακτήρα. Ξεκινά από τις ανάγκες της καθημερινής ζωής και προσπαθεί να τις ικανοποιήσει με ή χωρίς επιτυχία.
Γύρω στο 1780 ξέρουμε πως η Φυσική και η Χημεία διδάσκονται στη Σχολή του Βουκουρεστίου από το δάσκαλο Μανασσή Ηλιάδη και μάλιστα όχι θεωρητικά αλλά πειραματικά.
Εγκαινιάζεται έτσι μια περίοδος θεαματικής – εντυπωσιακής – διδασκαλίας της Φυσικής που προκαλεί το θαυμασμό στους ηγεμόνες και τους απλούς εμπόρους που τα παρακολουθούν.
Φαίνεται ότι τα πειράματα αυτά παρακολούθησε και ο Ρήγας Βελεστινλής. Αυτό συνάγεται από το διδακτικό βιβλίο του «Φυσικής Απάνθισμα» (Βιέννη, 1790) όπου περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden που χρησιμοποιούσε ο Ηλιάδης στο Βουκουρέστι. Ο Ρήγας, κοντά στο Δημήτριο Καταρτζή (αρχιδικαστή των ηγεμονικών δικαστηρίων και τυπικό εκπρόσωπο του νεοελληνικού διαφωτισμού) και με την πιθανή μαθητεία του κοντά στον Ιώσηπο Μοισιόδακα, διαμόρφωσε μια διαφωτιστική συνείδηση και βούληση. Ένα μόλις χρόνο μετά τη Γαλλική Επανάσταση κυκλοφορεί βεβιασμένα κάπως η Φυσική του, έργο κατεξοχήν εκλαϊκευτικό.
Για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες των σχολείων σε διδακτικά εγχειρίδια ο Δ. Καταρτζής συσταίνει τη μετάφραση ή το εράνισμα από τα Γαλλικά κυρίως επιστημονικά βιβλία. Από τη μια λοιπόν η διδασκαλία του Δ. Καταρτζή «να εκλαϊκευτούν οι επιστήμες και να φέρωμεν εις το ταλαίπωρον γένος την Ελληνικήν την Παιδεία και την μάθησιν της Ευρώπης» και από την άλλη ο προσανατολισμός που δίνει ο Μοισιόδακας στη Φυσική συμπυκνώνουν τις κύριες κατευθύνσεις του Απανθίσματος.
Ο Ρήγας, στην προσπάθεια του να προσεγγίσει το στόχο «καταπολέμηση των προλήψεων» στη Φυσική του, δεν αντιγράφει κανένα ξένο σύγγραμμα μα ούτε και μπορεί κανείς να πει ότι «συγγράφει». Απλούστατα σταχυολογεί ότι κατά την κρίση του βοηθάει να διαλυθεί το σκοτάδι της αμάθειας ή αναγράφει ειδήσεις τέτοιες ώστε να διεγείρουν την περιέργεια και το θαυμασμό. Μπορούμε να πούμε ότι ο Ρήγας με την απλή γλώσσα που χρησιμοποίησε, με τη διαλογική μέθοδο παρουσίασης των φαινομένων, με τον ιδιαίτερα ικανοποιητικό τρόπο διαπραγμάτευσης των θεμάτων του και με την κατάλληλη επιλογή τους, κάλυπτε τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτούσαν την επίτευξη του στόχου που αναφέραμε πιο πάνω.
Σκοπός της Φυσικής Επιστήμης, σύμφωνα με τους Διαφωτιστές Φυσικούς της εποχής, είναι ο φωτισμός του νου, δηλαδή η απαλλαγή από τις δεισιδαίμονες πεποιθήσεις και η πίστη στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του. Στοχεύει συγκεκριμένα κι επιθυμεί να καταδείξει ότι οι προλήψεις (π.χ. ο κόκκινος ουρανός σημαίνει θάνατο, οι κομήτες είναι προμηνύματα επιδημιών) βασίζονται σε φυσικά φαινόμενα που δεν πρέπει να φοβόμαστε και να συσχετίζομε με τη γέννηση του ανθρώπου, τη βλάστηση της γης, τις ασθένειες κ.λ.π.
Ακόμα, αγωνίζεται μέσα στις δύσκολες συνθήκες της σκλαβιάς να πείσει κυρίως τους νέους ότι τα φυσικά φαινόμενα εξελίσσονται στο φυσικό περιβάλλον υπακούοντας σε καθορισμένους νόμους τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει και μπορεί να μελετήσει με σκοπό να τα εκμεταλλευτεί για να πετύχει καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτούς τους νόμους οφείλει ο καθένας να κατανοήσει ώστε να αποφεύγει την πλάνη, να ζει πιο άνετα, απαλλαγμένος από το φόβο των προλήψεων.
Για την αντίληψη της Φυσικής που έχει σαν άξονα την καταπολέμηση της αμάθειας, ο Δημ. Νικ. Δαρβάρεως γράφει στον πρόλογο του βιβλίου του «Επιτομή Φυσικής» (τόμοι Α’, Β’, Γ’, Βιέννη):
«Αυτή η Φυσική μας ελευθερώνει και από της επιβλαβούς και θλιβεράς δεισιδαιμονίας, υπό της οποίας τον ζυγόν τόσοι άνθρωποι, άπειροι και ανείδεοι της Φυσικής, συνεχώς ταράττονται και δεινώς βασανίζονται: διότι εκλείπουσι και παντελώς χάνονται τα φαντάσματα και τα μορμολύκεια όπου αι φωτειναί της Φυσικής λαμπάδες διασκορπίζουσι τας ακτίνας των».
2. Η διδασκαλία της Φυσικής και η καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας
α. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συγγραφείς των εκλαϊκευτικών-διδακτικών βιβλίων Φυσικών Επιστημών της εποχής αυτής τονίζουν με ιδιαίτερη έμφαση τη διάσταση της Φυσικής που μας απασχολεί. Δεν πρέπει να μας προκαλεί κατάπληξη το γεγονός ότι η «Δημώδης Φυσική» δηλώνει στην προμετωπίδα της αυτήν ακριβώς τη διάσταση:
ΦΥΣΙΚΗ ΔΗΜΩΔΗΣ ΕΙΣ ΠΑΥΣΙΝ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑΣ
κι αυτό για δύο κυρίως λόγους:
i) Την εποχή εκείνη ευρύτατα κυκλοφορούσαν διάφορες αστρολογίες, βροντολόγια και σεισμολόγια βυζαντινής εμπνεύσεως που «έδιναν λαθεμένες δεισιδαίμονες ερμηνείες στις απορίες του ανθρώπου», για τα φαινόμενα που συνέβαιναν γύρω του, και έτσι οι πλάνες και οι δεισιδαιμονίες που όλα αυτά καλλιεργούσαν είχαν σαν άμεσο αποτέλεσμα το φόβο.
Ο φόβος με τη σειρά του ευνοούσε το αίσθημα ανασφάλειας, την υποταγή και την ευκολότερη εκμετάλλευση του ανθρώπου.
ii) Η οικονομική ζωή ήταν καθυστερημένη, πράγμα που καθόριζε τόσο τον τρόπο ζωής όσο και τη σκέψη του ραγιά. Είχε στρέψει το οπτικό του πεδίο σε άλλες κατευθύνσεις, ελάχιστα όμως στα γράμματα. Ήταν τόση η αμάθεια του λαού τα χρόνια εκείνα που η «καταπολέμησις των προλήψεων» σαν στόχος της Φυσικής εμφανίζεται στον «Οδηγό διδακτέας ύλης» της Φυσικής του Δημοτικού Σχολείου το 1841, όπως θα δούμε παρακάτω.
Ας παρακολουθήσουμε τώρα πως οι διαφωτιστές συγκεκριμενοποιούσαν το γενικό στόχο τους, αντλώντας παραδείγματα από τα βιβλία Φυσικής της εποχής.
Δεισιδαιμονία πρώτη
«Σαφής μανία και μεγάλη μωρία» είναι το να φαντάζεται κανείς πώς ο άνθρωπος μπορεί να γίνει άφαντος ή να μεταμορφωθεί σε … γάτα, σκύλο, και χοίρο!
Εξήγηση
Η δεισιδαιμονία αυτή εξηγείται παίρνοντας σαν βάση την κοινή ιδιότητα των στερεών σωμάτων, την έκταση (= τόπος που καταλαμβάνει κάθε σώμα) με την ακόλουθη συλλογιστική:
Για να γίνει άφαντος ο άνθρωπος θα έπρεπε το σώμα του ή (α) να διαιρεθεί σε τόσα μικρά αόρατα μέρη και έπειτα αυτό να συντεθεί και να παρασταθεί στα μάτια μας, ή (β) να θαμπώσουν τα μάτια μας που να μην μπορούμε να δούμε το σώμα. Ο Δάρβαρις συμπεραίνει ότι τέτοια άπειρη δύναμη δεν είναι δυνατή στον άνθρωπο και προχωράει στον αφορισμό του:
«Πόση αφροσύνη και πόση καταισχύνη εις τους λογικούς ανθρώπους το να πιστεύουσι με τα σωστά τα τοιαύτα».
Δεισιδαιμονία δεύτερη
«Δεισιδαιμονία είναι το να πιστεύει κανείς ότι μπορεί ο άνθρωπος να βρίσκεται την ίδια στιγμή σε δύο διαφορετικούς τόπους».
Εξήγηση
Η ερμηνεία βρίσκεται σε μια άλλη κοινή ιδιότητα των υλικών σωμάτων, το αδιαχώρητο (= τα σώματα περιλαμβάνουν πάντα έναν ορισμένο τόπο, από τον οποίον αποκλείουν κάθε άλλο σώμα). Και ο Δάρβαρις αναφωνεί: «Δεν είναι λοιπόν μωρία το να πιστεύει τις, ότι ευρίσκονται άνθρωποι, οι οποίοι εμπορούν εις τον αυτόν καιρόν να είναι εδώ και εκεί, και εις περισσοτέρους τόπους εν ταυτώ να πράττωσι τας ατοπίας των;».
Δεισιδαιμονία τρίτη
3.1.«Εκείνος που δεν έχει σώας τας φρένας πιστεύει ότι μπορούν οι νεκροί να βγουν από τον τάφο τους με εξορκισμούς»
3.2. «Είναι γελοίο να πιστεύει κανείς ότι μπορεί αιφνίδια να παραλύσει μέλος του σώματος, με ψιθυρισμούς λέξεων.
3.3. «Μόνο αυτός που δεν έχει καθόλου μυαλό, πιστεύει ότι μπορεί να «κομβοδέσει» ένα ανδρόγυνο που να μην μπορεί να … «επιτελέσει το έργο του νομίμου γάμου».
Εξήγηση
Και οι τρεις παραπάνω προλήψεις εξηγούνται με την αρχή της Φυσικής που αναφέρει ότι: Κάθε σώμα για να μετακινηθεί, να αλλάξει τόπο, χρειάζεται να επιδράσει πάνω του μια εξωτερική δύναμη. Και η δύναμη αυτή προϋποθέτει την αλληλεπίδραση δύο υλικών σωμάτων και όχι λέξεις.
Δεισιδαιμονία τέταρτη
«Ανυπόστατη είναι η τέχνη που κομπάζουν ότι κατέχουν μερικοί, να κάνουν τους εαυτούς τους άτρωτους από σπαθί ή τουφέκι».
Εξήγηση
Αυτό (σύμφωνα με το Δάρβαρι) αν ήταν δυνατό, έπρεπε το σώμα του ανθρώπου να είναι σκληρό σαν το σίδερο, διότι τότε μόνο δεν θα μπορούσε να το διαπεράσει ή να το βλάψει κάτι. Αν υποτεθεί ότι το σώμα αποκτούσε τέτοια στερεότητα πώς θα μπορούσε να ζήσει αφού θα σταματούσε η κυκλοφορία του αίματος που είναι αναγκαία για τη ζωή του ανθρώπου; Όσοι ισχυρίζονται ότι έκαμαν δοκιμή ρίχνοντας στον εαυτό τους βόλια από τουφέκι χωρίς να πάθουν τίποτα, αυτοί απάτησαν τους θεατές με τέχνασμα (Χρησιμοποιούν βόλια από λεπτό γυαλί, το γεμίζουν με υδράργυρο – ώστε να φαίνονται όμοια με τα πραγματικά και να έχουν το ίδιο βάρος – και με τη βέργα συντρίβουν το γέμισμα).
Δεισιδαιμονία πέμπτη
«Μωρία είναι το να πιστεύει κανείς ότι ο «σκοτεινός» ήχος μιας καμπάνας προμηνύει το θάνατο οικείου ή ότι ο «χτύπος» του ματιού και το σφύριγμα του αυτιού δηλώνουν καλό ή κακό.
Εξήγηση
Για να παραχθεί ήχος πρέπει να χτυπήσει την καμπάνα κάποιο άλλο απλό σώμα (νερό, χιόνι), δηλαδή ο «σκοτεινός» ήχος της καμπάνας έχει φυσική αιτία. Συμβουλεύουν λοιπόν από τα βιβλία Φυσικής: Ας χτυπάει το μάτι όσο θέλει, ας σφυρίζει το αυτί όλη μέρα, ας μη μας φοβίζει καθόλου γιατί και τα δύο έχουν τη φυσική τους αιτία και δεν προμηνύουν καλό ούτε κακό.
Δεισιδαιμονία έκτη
«Είναι προφανής μανία το να πιστεύει κανείς ότι «τα άστρα και οι πλανήτες κυριεύουσιν εις τον κόσμον, και έχουν μεγάλην επιρροήν εις τα πράξεις των ανθρώπων».
Εξήγηση
Η έκλειψη του Ήλιου ή της Σελήνης, η κίνηση των πλανητών υπακούουν σε φυσικούς νόμους. Έτσι οι αστρονόμοι μπορούν να προλέγουν, με μεγάλη ακρίβεια τα φαινόμενα αυτά και να προβλέπουν τις μελλοντικές θέσεις των ουρανίων σωμάτων. Είναι ανόητο να φοβάται τα φαινόμενα του ουρανού και να τα συσχετίζει με ανθρώπινες πράξεις.
Δεισιδαιμονία έβδομη
«Είναι ψέμα ότι όποτε «χτυπά αστραπή» πέφτει ένας λίθος (αστροπελέκι) με μεγάλη ορμή στη Γη, και ανοησία να πιστεύει κανείς ότι όποιος έχει σπίτι του τέτοιο λίθο είναι ασφαλής από τις αστραπές. Ακόμα, πρόληψη είναι το να νομίζει κανείς ότι μόνο με το … γάλα σβήνει η φωτιά που προκαλούν οι αστραπές».
Βενετία, 18ος αιώνας
Εξήγηση
Το φαινόμενο της αστραπής οι παλαιοί θεωρούσαν σαν έκρηξη της θείας οργής. Νόμιζαν μάλιστα ότι οι αστραπές είναι πύρινες φλόγες που έριχνε ο Θεός στους ανθρώπους για να τους τιμωρήσει. Τώρα, οι Φυσικοί γνωρίζουν την ηλεκτρική ύλη και τα πειράματα του Φραγκλίνου. Πρόθεση των Φυσικών είναι να υποδείξουν προσιτά και κατανοητά αίτια των φαινομένων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συγγραφείς των βιβλίων Φυσικής έδιναν, εκτός από τους τρόπους παρακολούθησης μιας αστραπής, και κανόνες που προφυλάσσουν τον άνθρωπο από αυτήν. Για παράδειγμα, βιβλίο Φυσικής στις αρχές του 19ου αιώνα συμβουλεύει τους αναγνώστες του να μη χτυπάνε τις καμπάνες των εκκλησιών τη στιγμή που πέφτουν κεραυνοί. Δίνει μάλιστα την εντυπωσιακή πληροφορία ότι το 1783 θανατώθηκαν από αστραπή στη Γερμανία και Γαλλία μέσα σε τρεις μήνες 96 άνθρωποι που χτυπούσαν τις καμπάνες για να αποτρέψουν τον κεραυνό!
3.Οι Φυσικές Επιστήμες στην εκπαίδευση του 19ου αιώνα
Η μελέτη των κειμένων που δημοσιεύτηκαν και κυκλοφορούσαν στην αμέσως προεπαναστατική περίοδο, φανερώνει ότι οι μωρές προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και μαγγανείες, ήταν βαθιά ριζωμένες στον υπόδουλο έλληνα. Όσο διαρκούσε η άγνοια του για τα φαινόμενα της φύσης τόσο πιο δέσμιος στις προλήψεις γινόταν. Μετά τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος κατά τα Βαυαρικά πρότυπα, το ξερίζωμα, η απαλλαγή από αυτές τις ανόητες πεποιθήσεις ήταν λογικότερο να ξεκινήσει με τη διδασκαλία της Φυσικής ήδη από το τετράχρονο Δημοτικό Σχολείο ή σχολείο του λαού.
Πράγματι, στα 1830 κυκλοφόρησε στην Αίγινα το «Εγχειρίδιον δια τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ή Οδηγός της αλληλοδιδακτικής μεθόδου» του Γάλλου Σαραζίνου, σε μετάφραση Ι. Κοκκώνη. Στο κείμενο αυτό που αναπροσαρμόστηκε στα τοπικά δεδομένα και επανακυκλοφόρησε το 1840, αναφέρεται ως θεμελιακή αρχή – άξονας του μαθήματος των Φυσικών στο Δημοτικό Σχολείο: Εξήγηση των αιτίων και αποτελεσμάτων των Φυσικών φαινομένων
με στόχο την κατάργηση των προλήψεων.
Αμέσως πιο κάτω παρατίθεται αναλυτικά «ό,τι αληθώς ο μαθητής του Δημοτικού πρέπει να γνωρίζει» όπως για παράδειγμα: «περί μετεώρων, περί βροχής και χαλάζης και χιόνος, περί σεισμών, περί διαττόντων αστέρων και τυχαίων πυρών» κ.λ.π.
Στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (τριετές ελληνικό σχολείο και τετραετές Γυμνάσιο) οι Φυσικές επιστήμες, σύμφωνα με το Διάταγμα οργάνωσής της (31 Δεκεμβρίου 1836) πρέπει να διδάσκονται κανονικά σ’ όλες τις τάξεις του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου.
Βέβαια το Ωρολόγιο Πρόγραμμα του Διατάγματος του 1836 προβλέπει αρκετές ώρες για τη διδασκαλία τους αλλά στην πράξη ακολούθησαν 4 βασικές τροποποιήσεις που υποβάθμισαν με ποικίλους τρόπους τη θέση των Επιστημών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Πολύ σχηματικά, η κατάσταση της Φυσικής Παιδείας στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα, χαρακτηρίζεται:
α. Από την απουσία εξειδικευμένων δασκάλων και καθηγητών που να διδάσκουν Φυσική και Χημεία ή Φυσική Ιστορία, και από την έλλειψη κατάλληλων βιβλίων αναγκαίων για τη διδασκαλία τους.
β. Από την έλλειψη σκοπών του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα πέρα από το γενικό και αόριστο εγκυκλοπαιδικό του ρόλο.
γ. Από τη θέση του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα: Θεωρείται …τριτεύον!
δ. Από την έλλειψη αυτόνομης Σχολής Φυσικών Επιστημών στο μοναδικό για την εποχή Πανεπιστήμιο της Αθήνας: Ολόκληρο το 19ο αιώνα η Φυσικομαθηματική Σχολή δεν αποτελεί παρά ένα τμήμα της κυρίαρχης Φιλοσοφικής Σχολής.
Με λίγα λόγια η Φυσική είναι διακοσμητικό μάθημα του προγράμματος του 1886. Μόλις το 1897 μπαίνουν τα θεμέλια ενός προγράμματος Φυσικών Επιστημών, που ολοκληρώνεται κατά τη γνώμη μας το 1906, μετά τη δημιουργία της Φυσικομαθηματικής Σχολής (1903), τις πιέσεις για καλύτερη εκπαίδευση του λαού από τη μεριά της νεοσύστατης «Φυσιοδιφικής Εταιρείας» (1904) και τις ευνοϊκότερες συνθήκες για την αποδοχή του ευρύτερου κοινωνικού ρόλου τους.
Στις αρχές του 20ου αιώνα (22 Μαΐου 1905) η Ελληνική Φυσιοδιφική Εταιρεία (πρόδρομος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών) συνέταξε υπόμνημα προς την Κυβέρνηση όπου περιγράφει την κατάσταση της Εκπαίδευσης. Σ’ αυτό διαπιστώνεται η μικρή διάδοση των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα ο Ελληνικός λαός να βρίσκεται σε βαθύ σκοτάδι.
Στο υπόμνημα υποστηρίζεται ότι οι γνώσεις και οι αλήθειες της Φυσικής πρέπει να γίνουν κτήμα και πεποίθηση του λαού, ώστε να σταματήσει
i) Να καταστρέφει τα μέσα και τα όργανα της επιστήμης από άγνοια και αδεξιότητα (π.χ. να βάζει σημείο σκοποβολής τους μονωτήρες των τηλεγραφικών στύλων, να αφαιρεί τα τηλεγραφικά σύρματα για μηδαμινές ανάγκες του).
ii) Να ζητάει τη θεραπεία της ασθένειας των ζώων αλλά και των παιδιών του με εξορκισμούς.
iii) Να επικαλείται την άμεση θεία μεσολάβηση για να αποκρούσει τις αρρώστιες των αμπελιών και των άλλων φυτειών του.
Σήμερα (1981), παρά την καταπληκτική πρόοδο των Φυσικών Επιστημών και της Τεχνολογίας, οι δεισιδαιμονίες εξακολουθούν να «θριαμβεύουν» σε μερικές περιπτώσεις. «Οργασμός παραγωγής οραμάτων και ελπίδων!» όπως γράφει ο Παντελής Μπουκάλας στο άρθρο του «Ζώδια, UFO και άλλα τινά» στο περιοδικό «Πολίτης».
Στο τεύχος Μαρτίου 1978 του περιοδικού «The Physics Teacher» δημοσιεύονται τα αποτελέσματα μιας πειραματικής έρευνας που έκανε ο H.Kruglak, καθηγητής Αστρονομίας στο Western Michigan University. Ενδεικτικά, σημειώνουμε εδώ δύο χαρακτηριστικές προτάσεις που έθεσε στους φοιτητές του την 1η και την 15η βδομάδα της διδασκαλίας του, μαζί με τις απαντήσεις των φοιτητών του.
Πιστεύουμε ότι οι επιστήμονες και ειδικά οι δάσκαλοι όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, οφείλουν να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια στηριζόμενη στις Φυσικές επιστήμες, ενάντια στην αστρολογία, χρησιμοποιώντας την τελευταία σαν παράδειγμα ψευδοεπιστήμης και ξεσκεπάζοντας τους τσαρλατάνους αστρολόγους.
Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε σήμερα (2013) στη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών;
Η απάντηση στο ερώτημα είναι ιδιαίτερα δύσκολη και παρακινδυνευμένη. Η προσέγγιση μας έχει ως αφετηρία της το ερώτημα: Τι είναι επιστήμη;
Μια απάντηση εντελώς σχηματική, που εξυπηρετεί τους δικούς μας σκοπούς, έχει δοθεί από τη μεριά της κοινότητας των επιστημόνων.
Η επιστήμη αναγνωρίζεται ως ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία εξερευνά το βασίλειο της ανθρώπινης εμπειρίας, το χαρτογραφεί μεθοδικά και με μπόλικη φαντασία. Με την πειθαρχημένη μελέτη των φαινομένων δημιουργεί ένα συνεκτικό σύστημα γνώσεων.
Παρόλη τη γενικότητά της, η διατύπωση αυτή μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τρία βασικά στοιχεία της επιστήμης που είναι αλληλένδετα το ένα με το άλλο:
i) η επιστήμη συμπεριλαμβάνει μεθόδους έρευνας,
ii) αυτή η έρευνα καταλήγει σε ένα αναπτυσσόμενο σώμα γνώσεων.
iii) η επιστημονική γνώση αφορά τον άνθρωπο και το περιβάλλον του.
Η επιστήμη καθιστά τον άνθρωπο ικανό να προκαλεί αλλαγές στις σχέσεις του με το περιβάλλον. Να το πούμε λίγο διαφορετικά:
η επιστήμη είναι ουσιαστικό μέρος του πολιτισμού.
Συνοψίζουμε τα παραπάνω με την «ταυτότητα»
Από τη μεριά των «Διδακτικών» έχει δοθεί μια γενική απάντηση με την εισαγωγή των στόχων της «καλλιέργειας επιστημονικών στάσεων» πλάι στους άλλους στόχους (γνώσης-κατανόησης και μεθόδου έρευνας).
Σύμφωνα με τον Στέφανο Τραχανά με τον όρο επιστημονική «νοοτροπία» (επιστημονική στάση απέναντι στα πράγματα) εννοούμε την αντίληψη ότι «πάνω από τις γνώμες και τις πεποιθήσεις μας είναι τα γεγονότα, κι ότι πρέπει να είμαστε διαρκώς ανοικτοί στο ενδεχόμενο να έχουμε κάνει λάθος. Η επιστημονική “νοοτροπία” ―αυτή που δίνει προτεραιότητα στα γεγονότα και εμπεριέχει την αμφιβολία ως συστατικό της στοιχείο― είναι το πιο αποτελεσματικό αντίδοτο στον φανατισμό και τη μισαλλοδοξία που φαίνεται να απειλούν ξανά τον ανθρώπινο πολιτισμό όπως πολλές φορές στο παρελθόν».
Οι στόχοι διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών που ανήκουν στη κατηγορία των "επιστημονικών στάσεων" συνήθως δεν συμπεριλαμβάνονται ρητά στα προγράμματα σπουδών, φαίνεται ότι οι συντάκτες τους θεωρούν πολύ πιο σημαντικούς τους στόχους γνώσης - κατανόησης και επίλυσης προβλημάτων. Από την άλλη και στα σχολικά βιβλία και στη διδασκαλία δεν γίνεται καμιά προσπάθεια προώθησής τους μια και οι εκπαιδευτικοί σπάνια αναφέρονται συγκεκριμένα σ’ αυτούς. Έτσι, μάλλον σωστά θεωρούμε ότι οι στόχοι καλλιέργειας των επιστημονικών στάσεων αγνοούνται όχι μόνο από τα προγράμματα αλλά και από τη διδασκαλία.
Η καλλιέργεια των επιστημονικών στάσεων ανήκουν στο συναισθηματικό τομέα και γι αυτό το λόγο παρουσιάζουν αρκετές δυσκολίες όχι μόνο στην καλλιέργεια τους αλλά και στην αξιολόγησή τους στο σχολείο.
Ποιοι είναι οι στόχοι "καλλιέργειας επιστημονικών στάσεων" και πώς θα μπορούσαμε να τους περάσουμε στη διδασκαλία μας, μόνο μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα θα μπορούσε να γίνει. Πρόκειται για εννέα παραδείγματα - στόχων που αντλήσαμε από ποικίλα βιβλία «Διδακτικής των Φυσικών επιστημών» και κατά καιρούς δοκιμάσαμε στη διδακτική πράξη.
Στόχος 1: Να καλλιεργηθεί η περιέργεια των μαθητών για την επιστήμη και την Τεχνολογία.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να θέτει ερωτήσεις όταν βρεθεί μπροστά σε ένα όργανο, συσκευή ή φαινόμενο μέσα ή έξω από την τάξη.
β) Να πραγματοποιεί δικές του διερευνήσεις των φαινομένων έξω από την τάξη.
γ) Να διαβάζει αναγνώσματα επιστημονικού χαρακτήρα έξω από την τάξη.
δ) Να συζητάει τα προβλήματα με τους φίλους του ή στην οικογένεια του.
Στόχος 2: Να καλλιεργηθεί η αντικειμενικότητα ως στοιχείο της προσωπικότητας των μαθητών.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να ερευνά στηριζόμενος σε επαληθεύσιμα δεδομένα
β) Να δέχεται ότι δεν είναι σε θέση να βγάζει συμπεράσματα όταν του λείπουν πληροφορίες
γ) να προσφεύγει στον πειραματικό έλεγχο μιας υπόθεσης εφόσον του επιτρέπουν οι συνθήκες.
Στόχος 3: Να δοθούν οι ευκαιρίες ώστε να καλλιεργηθεί η δημιουργικότητα ή η αποκλίνουσα σκέψη των μαθητών.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να διατυπώνει υποθέσεις ή να φαντάζεται νέες λύσεις πέρα από τις τυπικές
β) Να επινοεί κατάλληλη πειραματική διάταξη για κάποιο σκοπό
Στόχος 4: Να καλλιεργηθεί στους μαθητές η διανοητική εντιμότητα, ιδιαίτερο γνώρισμα του επιστήμονα.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να αναγνωρίζει την άγνοια του
β) Να αρνείται να τροποποιήσει ένα αποτέλεσμα μόνο και μόνο για να ευχαριστήσει το δάσκαλό του ή να πετύχει καλύτερη βαθμολογία
Στόχος 5: Να αποκτήσει ο μαθητής ανοιχτό πνεύμα μπροστά σε ιδέες, αποδείξεις και πειράματα.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει προηγούμενες ιδέες του
β) Να προσπαθεί να αναγνωρίζει όλες τις μεταβλητές που μπορούν να επηρεάζουν το αποτέλεσμα ενός προβλήματος ή ενός πειράματος
Στόχος 6: Να αποκτήσει συναίσθηση των κινδύνων και να κατανοήσει την αναγκαιότητα των προληπτικών μέτρων, μέσα και έξω από το σχολείο.
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να προβλέπει τις συνέπειες μιας ενέργειας και να παίρνει υπόψη του κατά την προετοιμασίας της
β) Να σέβεται τους κανόνες ασφάλειας μέσα και έξω από την τάξη ή το εργαστήριο
Στόχος 7: Να αποκτήσει υπομονετική στάση
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να είναι υπομονετικός μέχρι να πάρει τα αναμενόμενα προϊόντα μιας χημικής αντίδρασης
Στόχος 8: Να εκτιμήσει το ρόλο της επιστήμης μέσα στην κοινωνία
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να αναγνωρίζει τις επιπτώσεις της τεχνολογίας στον άνθρωπο
β) Να εφαρμόζει την επιστημονική μέθοδο ακόμα και όταν συζητάει κοινωνικά προβλήματα (μόλυνση του περιβάλλοντος, ειρήνη, ρατσισμός)
Στόχος 9: Να αποκτήσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του και να αναπτύξει πνεύμα συνεργασίας
Τι πρέπει να "κάνει" ο μαθητής για να πούμε ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί;
α) Να μπορεί να διακρίνει προλήψεις από συμπεράσματα θεμελιωμένα στον πειραματικό έλεγχο
β) Να βλέπει τα αποτελέσματα των ενεργειών του και να αποκτήσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του
γ) Να ενδιαφέρεται ειλικρινά για την εργασία των άλλων.
Είναι αλήθεια ότι οι στόχοι καλλιέργειας επιστημονικών στάσεων αποκτώνται με κόπο και αντανακλούν τα ιδιαίτερα γνωρίσματα αυτού που ονομάζουμε «Επιστήμονα» (περιέργεια, αντικειμενικότητα, διανοητική εντιμότητα, ανοιχτό πνεύμα).
Για να τους επιδιώκει ο διδάσκων στην τάξη του, προφανώς, θα πρέπει πρώτα ο ίδιος να τα έχει ενστερνισθεί και καλλιεργήσει.
Επίσης, θα πρέπει και το σχολικό περιβάλλον (Πρόγραμμα Σπουδών, εργαστήριο, ωρολόγιο πρόγραμμα, ……) να είναι ευνοϊκό για κάτι τέτοιο.
Μπορούμε να φέρουμε ξανά στο προσκήνιο το στόχο «καλλιέργεια επιστημονικών στάσεων» παρά τις δυσκολίες που υπάρχουν;
Ο διδάσκων Φυσική, Χημεία, Βιολογία ή Τεχνολογία θα μπορούσε να τους προωθήσει με το να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον με ιδιαίτερη φροντίδα όπως το πράττουν και σήμερα ορισμένοι συνάδελφοι. Πιστεύω ότι η καλλιέργεια αυτών των στάσεων δεν είναι «χαμένος χρόνος» αν αναλογιστούμε ότι κυρίως μόνο μέσα από τη διδασκαλία των παραπάνω μαθημάτων θα μπορούσαν να επιτευχθούν με συστηματικό τρόπο.
Πηγή:https://makolas.blogspot.com/ του Νίκου Δαπόντε
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Τι σημαίνει το 5G για το gaming;
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
