Στα σχολικά βιβλία Ιστορίας δεν αναδεικνύονται επαρκώς τα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων
Το ξυπνητήρι του Πλάτωνος: Το ωρολόγιο έχει τη μορφή μιας μεγάλης κλεψύδρας. Αποτελείται από δύο κατακόρυφα δοχεία και μία στεγανή κοίλη βάση, συνδεδεμένα μεταξύ τους με υδραυλικό σιφώνιο. Τα δοχεία και η βάση είναι χάλκινα, εξελασμένα στον τόρνο. Η στεγανή βάση διαθέτει χάλκινη σωληνοειδή σύριγγα (σφυρίχτρα) ικανή να παράγει οξύ ήχο σε προκαθορισμένο χρονικό διάστημα από τη στιγμή ενεργοποίησης του μηχανισμού, μέσω μιας μικρής μπρούτζινης στρόφιγγας. Σχεδιασμός: Δ. Καλλιγερόπουλος Κατασκευή: Μ. Κοτσαμπάσογλου
Συλλογή: ΕΔΑΒυΤ Πηγή:H. Diels, Antike Technik, Berlin 1914
«Υπάρχει μια πολλαπλή έλλειψη και ως εκ τούτου μια πολλαπλή ανάγκη να αποκατασταθεί ένα κρυφό τραύμα εθνικής μνήμης: αγνοούμε ή, για να το θέσω ηπιότερα, υποτιμούμε τον ρόλο της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας ως ουσιώδους συστατικού του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού».
Έτσι ξεκίνησε η κουβέντα μας με τον ομότιμο καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου κ. Θεοδόσιο Τάσιο με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο της Εταιρείας Διερεύνησης της Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (ΕΔΑΒΥΤ) κάποιες από τις ανακοινώσεις του οποίου θα διαβάσετε παρακάτω.
Ιωάννα Σουφλέρη – tovima.gr
Σύμφωνα με τον διακεκριμένο έλληνα καθηγητή, «δεν υπάρχει κανένας πολιτισμός στον κόσμο ο οποίος να μην εδράζεται στην οικονομία και στην τεχνολογία. Δεν γίνεται αλλιώς, έτσι είναι η φύσις των πραγμάτων. Πώς να στηθεί πολιτισμός χωρίς πόλιν, πώς να στηθεί πολιτισμός χωρίς οικονομία, πώς να περπατήσει η οικονομία χωρίς τεχνολογία; Δεν γίνεται! Άρα, είναι προφανέστατον ότι ένας πολιτισμός δεν μπορεί να περιγραφεί ή μάλλον δεν μπορούμε να τον νιώσουμε παρά μόνον αν ξεκινήσουμε από τις ρίζες του, την οικονομία και την τεχνολογία».
Είναι γεγονός ότι από τα σχολικά βιβλία Ιστορίας, τα οποία εστιάζουν πρωτίστως στους πολέμους, λείπουν ή δεν αναδεικνύονται επαρκώς τα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων. Ετσι, η εικόνα που έχουμε για αυτούς είναι μάλλον ελλιπής αφού «δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν η τεχνοφιλία τους, η οποία είναι φανερή ήδη από τη μυθολογία τους, δηλαδή από την ψυχολογική διάθεση αυτών των ανθρώπων» σημείωσε ο κ. Τάσιος, ο οποίος κατά τη διάρκεια της ομιλίας του θύμισε στο ακροατήριο του συνεδρίου ότι «στη ρίζα της ίδιας της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων βρίσκονται δύο ολύμπιοι θεοί-μηχανικοί, ο Ηφαιστος και η Αθηνά».
Πράγματι, από «τα περίτεχνα και άλυτα δεσμά» που όπως αναφέρεται στην «Οδύσσεια» χρησιμοποίησε ο Ηφαιστος για να δέσει στο συζυγικό του κρεβάτι την άπιστη Αφροδίτη και τον εραστή της τον Αρη, μέχρι τα τεράστια εγγειοβελτιωτικά έργα των Μυκηναίων, τις αθηναϊκές τριήρεις (που αποδείχθηκαν το «υπερόπλο» των Αθηναίων στη διάρκεια των Περσικών Πολέμων) και τις ελεπόλεις (δηλαδή τους αυτοκινούμενους πολεμικούς πύργους) που χρησιμοποίησε ο Μέγας Αλέξανδρος στην εκστρατεία του, η ιστορία των ελληνικών φύλων είναι (και) μια ιστορία ανάπτυξης της τεχνολογίας. Την οποία δεν θα πρέπει να αγνοούμε.
Στην επούλωση αυτού του κρυφού τραύματος εθνικής μνήμης στοχεύει τα τελευταία 40 χρόνια η ΕΔΑΒΥΤ μέσω διαλέξεων, μαθημάτων, συνεδρίων αλλά κυρίως μέσω του ερευνητικού έργου των μελών της.
Οι επιστήμονες της ΕΔΑΒΥΤ αφενός μελετούν με σύγχρονα μέσα τα ανασκαφικά ευρήματα, αφετέρου – ανατρέχοντας στις πηγές και μελετώντας τα διεξοδικά – «ζωντανεύουν» τα αρχαία τεχνολογικά επιτεύγματα αποδεικνύοντας τη λειτουργικότητά τους. Με άλλα λόγια συμπληρώνουν κομμάτι-κομμάτι το παζλ της Ιστορίας μας.
Και για αυτό χρωστούμε σε όλους ένα μεγάλο «ευχαριστώ».
1. Πως λειτουργούσε η ελέπολις του Ποσειδωνίου
Η ελέπολις του Ποσειδωνίου αξιοποιήθηκε στην εκστρατεία του μεγάλου στρατηλάτη – Το πρόσφατο συνέδριο της Εταιρείας Διερεύνησης της Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας κατέδειξε την ιδιοφυή σκέψη των προγόνων μας
Ποίηση, θέατρο, δημοκρατία, φιλοσοφία… Πιθανότατα, οι πρώτες λέξεις που μας έρχονται στον νου αν ερωτηθούμε για τα δώρα των αρχαίων προγόνων μας στον δυτικό πολιτισμό. Σπανίως όμως θα προσθέταμε στα παραπάνω και την τεχνολογία. Και θα είχαμε εντελώς άδικο!
Το εύρος των τεχνολογικών ανακαλύψεων των αρχαίων Ελλήνων κάλυπτε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας (λατομική, ναυπηγική, ναυσιπλοΐα, οικοδομική, γεωτεχνία, μηχανολογία, υδραυλικά έργα, κεραμουργία…), πράγμα που φάνηκε περίτρανα στο 3ο Διεθνές Συνέδριο Αρχαίας Ελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας, το οποίο διοργανώθηκε πρόσφατα από την Εταιρεία Διερεύνησης της Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (ΕΔΑΒΥΤ) και το Κέντρο «Νόησις». Το ΒΗΜΑ-Science παρακολούθησε το συνέδριο και σας δίνει σήμερα μια μικρή γεύση από την τεχνολογική ιδιοφυια των αρχαίων Ελλήνων.
Τι είναι όμως η τεχνολογία; «Η τεχνολογία είναι η πρώτη αντίδραση του εγκεφάλου του ανθρώπου έναντι στην «κακία» της φύσης, έναντι, δηλαδή, των συνθηκών που τον απειλούσαν» είπε στην έναρξη του συνεδρίου ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Θεοδόσιος Τάσιος και πρόσθεσε: «Είναι μια πρώτη ενεργή παρέμβαση στον κόσμο – παρέμβαση που αλλοιώνει τον κόσμο: Θαυμάζω ένα ανθισμένο κλαρί, το κόβω όμως και το κάνω δόρυ. Σκοντάφτω σε μια πέτρα στον δρόμο μου, τη λαξεύω όμως και την κάνω μαχαίρι».
Σύμφωνα με τον έλληνα καθηγητή: «Χάρη στα επί χιλιάδες χρόνια θαυμαστά τεχνολογικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας ωρίμασε και η γέννηση της επιστήμης στην Ιωνία του 5ου π.Χ. αιώνα». Εξηγώντας για το ΒΗΜΑScience τη θέση ότι η τεχνολογία «γέννησε» την επιστήμη ο κ. Τάσιος σημείωσε: «Οι άνθρωποι άρχισαν να ικανοποιούν τις ανάγκες τους που δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν με φυσικά μέσα. Αρχισαν λοιπόν να παράγουν καταστάσεις, προϊόντα, έργα και σιγά-σιγά μεγάλωναν οι κλίμακες αυτών των έργων (π.χ. αποξήρανση λιμνών στη Μυκηναϊκή Εποχή). Ετσι, άνοιγε το μυαλό τους, διαπίστωναν ότι μπορούσαν να παράγουν έργα χωρίς τη θεϊκή παρέμβαση. Και επιπλέον είχαν τρόπους να ελέγχουν την ορθότητα και αποτελεσματικότητα των έργων τους μέσω της νόησης.
Οπότε, χάρη στην πείρα που απέκτησε ο άνθρωπος μέσω του τεχνολογικού ενεργήματος, αισθάνθηκε ότι μπορούσε με τη λογική του να ελέγξει και την πορεία των φυσικών πραγμάτων. Σκέφτηκε δηλαδή ως αντικείμενο έρευνας να μην είναι τα δικά του δημιουργήματα (τεχνολογία) αλλά τα υφιστάμενα δημιουργήματα της φύσης. Αυτό όμως είναι επιστήμη! Αν με το μυαλό αρχίζουμε να ελέγχουμε τα πώς και τα γιατί μιας ομάδας γεγονότων ή πραγμάτων, αυτό είναι επιστήμη. Και γεννήθηκε επειδή υπήρξε το προηγούμενο της τεχνολογικής παραγωγής. Συνέβη στην Ιωνία, συνέβη τον 5ο αιώνα, συνέβη στην Ελλάδα!».
Προς επίρρωση των λόγων του ο κ. Τάσιος επεσήμανε ότι «ο Πλάτων θαύμαζε τον Θαλή όχι ως μαθηματικό, αλλά ως μηχανικό (ο οποίος εξέτρεψε τα ρείθρα του ποταμού Αλυος για να περάσουν τα στρατεύματα του Κροίσου). Πράγματι, ο Θαλής πέτυχε εκτροπή ποταμού με τρία φράγματα και αυτό είναι μηχανική μεγάλης κλίμακας που μοιάζει με τα έργα της δημιουργίας».
Σχηματική αναπαράσταση της Ελέπολις του Ποσειδωνίου, το ύψος της οποίας έφτανε τα 29 μέτρα. Credit: MARSDEN TREATISES, Θεοδόσιος Τάσιος
Μοναδική κατασκευή
Μπορεί λοιπόν η επιστήμη να γεννήθηκε από την τεχνολογία, αλλά φαίνεται πως σήμερα η επιστήμη επιστρέφει το χρέος της, καθώς αξιοποιείται για τη μελέτη των αρχαίων τεχνολογιών. Μαθηματικά και φυσική χρησιμοποίησε ο καθηγητής Τάσιος προκειμένου να μελετήσει μια μοναδική στο είδος της κατασκευή, την ελέπολι του Ποσειδωνίου.
«Οι ελεπόλεις ήταν μέρος του στρατιωτικού εξοπλισμού των αρχαίων. Επρόκειτο για ογκώδεις πολυώροφες κατασκευές εξοπλισμένες στο εσωτερικό τους με καταπέλτες. Φτιαγμένες από ξύλο, περιείχαν και λίγα μεταλλικά στοιχεία, ενώ το εξωτερικό τους θωρακιζόταν περιμετρικά με βοδινές δορές ποτισμένες στο ξίδι ώστε να μην πιάνουν φωτιά. Προκειμένου να διευκολύνεται η μεταφορά τους, αποτελούνταν από μικρά προκατασκευασμένα στοιχεία και συναρμολογούνταν εκεί όπου χρειαζόταν. Τα επιμέρους τμήματά τους μεταφέρονταν με βοϊδάμαξες σε απόσταση ασφαλείας από το εχθρικό τείχος που επρόκειτο να πολιορκηθεί και η συναρμολόγηση διαρκούσε μερικές ημέρες. Μετά τη συναρμολόγηση, εκατοντάδες στρατιώτες έσπρωχναν τις ελεπόλεις σε απόσταση βολής ή και μέχρι επαφής με το τείχος».
Ωστόσο, η ελέπολις που σχεδίασε ο μακεδόνας μηχανικός Ποσειδώνιος και η οποία χρησιμοποιήθηκε κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτελεί εξαίρεση καθώς αρκούσαν μερικές δεκάδες στρατιώτες για να μετακινηθεί. Και μάλιστα οι στρατιώτες βρίσκονταν στο εσωτερικό της ελεπόλεως, προστατευμένοι από τον εχθρό. «Την ελέπολι του Ποσειδωνίου περιγράφει ο ιστορικός Βίτων (~230 π.Χ.) ως έναν τροχοφόρο και κριοφόρο πύργο, ύψους 28 μ., του οποίου η βάση είχε διαστάσεις 15×23 μ.
Το συνολικό βάρος της υπολογίζεται γύρω στους 90 τόνους, ενώ η κίνησή της γινόταν μηχανολογικά με ένα γιγάντιο κατακόρυφο βίντσι το οποίο περιέστρεφαν λίγοι στρατιώτες, οι οποίοι βάδιζαν κυκλικά στο δάπεδο του πρώτου ορόφου» σημείωσε κατά τη διάρκεια της παρουσίασής του ο κ. Τάσιος και εξήγησε: «Οι στρατιώτες έσπρωχναν κατά την οριζόντια διεύθυνση 10 μεγάλες χειρολαβές οι οποίες προέβαλλαν ακτινωτά από το κατακόρυφο βίντσι. Η κίνηση των στρατιωτών έθετε σε περιστροφική κίνηση τον κατακόρυφο άξονα από το βίντσι, ο οποίος με τη σειρά του περιέστερεφε έναν ιμάντα που μετέφερε την κίνηση στον άξονα των μπροστινών τροχών. Ετσι οι μπροστινοί τροχοί κυλούσαν πάνω στο έδαφος υπερβαίνοντας την αντίσταση κύλισης. Ανάλογος ιμάντας υπήρχε και για τους πίσω τροχούς».
Το κατά πόσο η περιγραφή του Βίτωνα ευσταθεί και μαθηματικά θέλησε να ελέγξει ο ελληνας καθηγητής. «Η αντίσταση κύλισης είναι γνωστή από άλλες ελεπόλεις, και έτσι μπορούμε να εκτιμήσουμε τη δύναμη που πρέπει να επιβάλλει ο ιμάντας στον άξονα των τροχών ώστε αυτοί να περιστραφούν. Τη δύναμη αυτή θα την έδινε στον ιμάντα ο κατακόρυφος άξονας του βιντσιού καθώς το περιέστρεφαν οι στρατιώτες. Ετσι λοιπόν καταλήγουμε να βρούμε με πόση δύναμη χρειαζόταν να σπρώχνουν οι στρατιώτες τις χειρολαβές του άξονα του βιντσιού».
Οι υπολογισμοί του έλληνα καθηγητή επιβεβαίωσαν την περιγραφή του Βίτωνα: αρκούσαν όντως περί τους 40 στρατιώτες (οι οποίοι σε ομάδες των 4 έσπρωχναν καθεμία από τις 10 χειρολαβές) για να μετακινηθεί η γιγαντιαία κατασκευή που αξιοποιήθηκε στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. https://www.tovima.gr/print/science/i-gnosti-agnosti-arxaia-elliniki-texnologia/
2. Αρχαία Ελεύθερνα: Τι έκρυβε το υπόγειο θησαυροφυλάκιο με το καπάκι των 600 κιλών
Ο ευφυής τρόπος ανοίγματός του σχεδιάστηκε για να δυσκολεύει τους επίδοξους κλέφτες των εσόδων του ναού ή και της πόλης
Στη μνήμη του καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Θανάση Καλπαξή, υπό την εποπτεία του οποίου ξεκίνησαν το 1985 οι ανασκαφές του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης στο κεντρικό πλάτωμα του λόφου Πυργί της Ελεύθερνας (Τομέας ΙΙ – Κεντρικός), ήταν αφιερωμένη η ανακοίνωση του αρχιτέκτονα Ιωάννη Μπίτη, συνεργάτη της διευθύvτριας της ανασκαφής Χριστίνας Τσιγωνάκη και της αρχαιολόγου Νικολίας Σπανού.
Η ομιλία αφορούσε μια υπόγεια κατασκευή η οποία εντοπίζεται σε μνημειακό οικοδόμημα στην ακρόπολη της αρχαίας Ελεύθερνας, στο οποίο ο Καλπαξής είχε αναγνωρίσει λατρευτική χρήση. «Στον σηκό του ναού εντοπίστηκε κάτω από το μεταγενέστερο ρωμαϊκό δάπεδο υπόγεια κατασκευή η οποία χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο. Πρόκειται για έναν μικρό υπόγειο θάλαμο με χρήση θησαυροφυλακίου, ο οποίος σφράγιζε με έναν μονολιθικό κοχλία. Η λειτουργία του συνδέεται με τη φύλαξη των εσόδων του ναού ή και της πόλης» σημείωσε ο κ. Μπίτης και συνέχισε περιγράφοντας την κατασκευή, τα κύρια μέρη της οποίας από κάτω προς τα πάνω είναι «ο υπόγειος κιβωτιόσχημος θάλαμος, μια διαχωριστική πλάκα με κυκλικό άνοιγμα, ένας δακτύλιος με διαμορφωμένο σπείρωμα στην εσωτερική του επιφάνεια και τέλος μια κυκλική διαμόρφωση της ανώτερης στρώσης των λίθων».
Με άλλα λόγια, στο πάτωμα του ναού εντοπίστηκε το 600 κιλών «καπάκι» της κατασκευής η οποία αναπτύσσονταν υπογείως και η οποία ονομάζεται «θησαυρός».
Η ιδέα να φυλάσσονται τα πολύτιμα της πόλης σε ναούς ώστε να αποθαρρύνεται η σύληση δεν είναι αυτό που καθιστά ξεχωριστό τον «θησαυρό» της Ελεύθερνας (τον οποίο μπορούμε να φανταστούμε ως ένα πέτρινο δοχείο που κλείνει με βιδωτό καπάκι). Αυτό που τον καθιστά ξεχωριστό είναι ο ευφυής τρόπος ανοίγματός του, ο οποίος σχεδιάστηκε για να δυσκολεύει τους επίδοξους κλέφτες.
Τομή του θησαυρού της Ελεύθερνας. Διακρίνονται από κάτω προς τα πάνω ο υπόγειος θάλαμος, μια διαχωριστική πλάκα και το «καπάκι» (δηλαδή ο δακτύλιος με το σπείρωμα και η ανώτερη στρώση των λίθων) CREDIT: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑΣ (ΤΟΜΕΑΣ ΙΙ-ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ)
Οπως διαπίστωσαν οι διακεκριμένοι ερευνητές αυτού του μοναδικού τεχνουργήματος, αν «ξετυλίξουμε» τις κυλινδρικές επιφάνειες του κοχλία και του περικοχλίου σε επίπεδα, «οι ελικοειδείς γραμμές των σπειρωμάτων δεν προέρχονται από μια κεκλιμένη ευθεία γραμμή, όπως συμβαίνει συνήθως, αλλά παράγονται από μια ελαφρώς καμπυλωμένη γραμμή. Αν πάνω σε αυτό το ξετυλιγμένο επίπεδο η γραμμή ήταν ευθεία, τότε η ολίσθηση του σπειρώματος του κοχλία πάνω στο σπείρωμα του περικοχλίου θα γινόταν ακριβώς όπως η ολίσθηση ενός στερεού σώματος πάνω σε ένα κεκλιμένο επίπεδο, οπότε ο κοχλίας θα ξεβιδωνόταν παραμένοντας πάντοτε κατακόρυφος.
Τώρα όμως όπου πάνω στο ξετυλιγμένο επίπεδο η γραμμή είναι καμπύλη, η ολίσθηση επάνω της συνεπάγεται και μια συνεχή ελαφρά στροφή του ολισθαίνοντος σώματος. Με άλλα λόγια, στην περίπτωσή μας, καθώς ο κοχλίας θα ξεβιδώνεται, ο άξονάς του θα εκτρέπεται όλο και περισσότερο από την κατακόρυφο». Αυτήν ακριβώς τη μηχανικώς αναγκαία περιδίνηση του άξονα οι υποψήφιοι σφετεριστές του θησαυρού θα τη θεωρούσαν ανωμαλία και πιθανότατα θα χτυπούσαν το καπάκι για να ισιώσει!
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι δεν χρειαζόταν να ανοίξει κανείς το καπάκι για να προσθέσει αντικείμενα στον θησαυρό καθώς είχε προβλεφθεί μια οδός ρίψης αντικειμένων. Τέλος, ένας μικρός γερανός μπορούσε να μετακινήσει το καπάκι όταν άνοιγε. https://www.tovima.gr/print/science/arxaia-eleytherna-ti-ekryve-to-ypogeio-thisayrofylakio-me-to-kapaki-ton-600-kilon/
tinanantsou.blogspot.gr
