2013-12-21 01:48:14
«Της ΖΩΗΣ φυσικά, και μάλιστα θα είναι ανάλογη με το πώς της φερθήκαμε, με το πώς τη ζήσαμε και κυρίως με πόσα λάθη την ολοκληρώσαμε. Άλλωστε και τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά αυτό έχουν σαν κύριο θέμα· το πόσο λάθος ζήσαμε».
Η λύση θα είναι της ζωής και θα δοθεί οπωσδήποτε! Έτσι μας είπε σε μια συνέντευξη εκ βαθέων ο Κώστας Μουρσελάς. ΤαΒαμμένα κόκκινα μαλλιά ξαναβγαίνουν, οι ήρωές του θα μας θυμίσουν και πάλι το πόσο λάθος ζήσαμε, κι εκείνος θα συνεχίσει να επιμένει σε χαρακτήρες αγαπημένους: «Και οι αντισυμβατικοί, και οι ενδίδοντες και οι απελπισμένοι και οι συμβιβασμένοι και οι περιθωριακοί και οι ηττημένοι και αποτυχημένοι και και... Όλοι αυτοί είναι οι συνήθεις ήρωές μου». Γιατί όπως είπε και είπαμε, «στον αιώνα τον άπαντα οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να βασανίζονται από τα ίδια πράγματα. Από τις ιδιοτέλειές τους και από τα αδιέξοδα της φύσης τους. Οι ιστορίες τους, νομίζω, θα συνεχίσουν να μας διηγούνται την ανθρώπινη περιπέτεια του κόσμου μας».
Κώστας Μουρσελάς, ακριβοθώρητος κι αγαπημένος! Και οι ερωτήσεις πάντοτε στον πληθυντικό, γιατί ο συγγραφέας είναι πέρα και πάνω από την όποια οικειότητα και φιλία.
Βαμμένα κόκκινα μαλλιά, πόσα χρόνια μετά, κύριε Μουρσελά;
Δεν είναι καλύτερα να μη μιλάμε για χρονολογίες; Αυτές θα προδώσουν και την ηλικία μας. Άλλωστε, τα καλά έργα δεν παλιώνουν εύκολα. Τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά είχαν την τύχη να εκδοθούν ήδη άλλες δύο φορές (Κέδρος, Ελληνικά Γράμματα) και τώρα έρχεται και η τρίτη από τον Πατάκη. Ας ελπίσουμε ότι δεν πάλιωσαν ακόμη.
Και τι έχει αλλάξει και τι έχει μείνει ίδιο και απαράλλαχτο στο μεταξύ;
Μάλλον προς το χειρότερο φαίνεται ν' αλλάζουν τα πράγματα. Αν και εκείνο που θα 'πρεπε πράγματι ν' αλλάζει είναι ο άνθρωπος. Εκείνο που είναι βέβαιo ότι αλλάζει είναι οι συνθήκες ζωής μας. Αυτό βλέπω μόνο ν' αλλάζει, γιατί, το ξαναλέω, οι άνθρωποι στα βασικά στοιχεία της ύπαρξής τους μένουν ίδιοι. Ανέκαθεν ίδιοι· ιδιοτελείς ήταν και είναι, τα ίδια πάθη, οι ίδιες προδοσίες συμβαίνουν, για τα ίδια θέματα υποφέρουν, οι συνθήκες καταργούν αξίες, αυξάνουν τη διαφθορά, αυξάνουν το έγκλημα, την απληστία, όχι δηλαδή ότι οι άνθρωποι δεν ήταν ανέκαθεν άπληστοι, αλλά όταν ξεπερνάς τα όρια θα μετατραπείς οικονομικά σε κανίβαλο.
Ίδια και απαράλλαχτη μένει η ανάγκη των ανθρώπων να ονειρεύονται έναν καλύτερο και πιο δίκαιο κόσμο, αλλά για την ώρα –και εκεί κόβεται η μαγιονέζα– αυτό τον καλύτερο κόσμο τον ονειρευόμαστε μόνο για τον εαυτό μας και όχι για τους άλλους. Πριν απ' όλα δηλαδή το δικό μου σπίτι θέλω να σώσω μη μου το φάνε, αλλά εγώ αντίθετα πολύ άνετα, αν μπορέσω, θα φάω το σπίτι του άλλου, ακόμα και αν αυτός ο άλλος είναι ο αδελφός μου. Παλιόκοσμος και παλιοκοινωνία, που λέει και το τραγούδι. Ο άνθρωπος έχει εξημερώσει τις γάτες, τα σκυλιά και τόσα άλλα ζώα, αργεί όμως να εξημερώσει τα ένστικτά του.
Συναντάμε σήμερα Κωνσταντίνο και Λούη;
Για να απαντήσω σ' αυτό, θα πρέπει οι αναγνώστες να έχουν διαβάσει το βιβλίο μου ή τουλάχιστον να το έχουν αγοράσει. Εν πάση περιπτώσει, ο Κωνσταντίνος (ή Μανωλόπουλος) και ο Λούης, οι δυο πρωταγωνιστές του βιβλίου, αν έχω καταφέρει να τους έχω ολοκληρώσει στις συμπεριφορές τους, αν κατάφερα δηλαδή να λειτουργούν ως αρχέτυπα, τότε θα συνεχίσουν να κυκλοφορούν ανάμεσά μας και σήμερα. Είπαμε ότι στον αιώνα τον άπαντα οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να βασανίζονται από τα ίδια πράγματα. Από τις ιδιοτέλειές τους και από τα αδιέξοδα της φύσης τους. Οι ιστορίες τους, νομίζω, θα συνεχίσουν να μας διηγούνται την ανθρώπινη περιπέτεια του κόσμου μας.
«Χαθήκαμε σε μίζερες σκέψεις και μικρότητες, χωρίς να λύσουμε το μέγα μυστήριο του κόσμου, για να μένει το ερώτημα άλυτο και αδυσώπητο: Πώς έζησες, γιατί έζησες έτσι όπως έζησες, τι θα μπορούσες να κάνεις και δεν έκανες, για άλλο δρόμο έψαχνες, για άλλο νόημα, λάθος κουδούνια, λάθος πόρτες χτύπησες, λάθος δρόμους πήρες, λάθος ανθρώπους αγάπησες, σε λάθος κρεβάτια κοιμήθηκες, σε λάθος σπίτια έζησες. Γιατί τέτοια περιφρόνηση σ' αυτό που ονειρεύτηκες, σ' αυτό που σχεδίασες;» γράφατε. Αυτό μας έφερε «ως εκεί»;
Ναι, σίγουρα, εκτός των άλλων, αυτό μας έφερε ως εδώ· τίποτα δεν είναι τυχαίο. Ας είχαμε μυαλό και ψυχή να το προλάβουμε. Αλλά είπαμε, οι αναγνώστες θα πρέπει να διαβάσουν πρώτα το βιβλίο για να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν. Αλλά βέβαια, για να το διαβάσουν θα πρέπει πρώτα να το αγοράσουν, είπαμε, βλέπεις όλα έχουν ένα τίμημα. Και το καλό και το κακό.
Αλήθεια, κύριε Μουρσελά, την είχατε ποτέ φανταστεί όλη αυτή την ιστορική και κοινωνική καμπή-στροφή;
Φυσικά θα εννοείς την οικονομική κρίση, που δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και ηθική και συνειδήσεως και αξιών, που μόνο τυχαία δεν προέκυψαν. Ήταν η φυσική κατάληξη. Όσο βολευόμαστε, όσο κατακάθεται το μυαλό μας, όσο μας εξυπηρετούσε το «ο θάνατός σου η ζωή μου», είχαμε πάψει να σκεφτόμαστε, να προβλέπουμε το αύριο, γινόμασταν όλο και πιο απαιτητικοί, όλο και πιο κυνικοί και αδίστακτοι. Όλα τα τελευταία χρόνια ποτέ δε με έπεισαν ούτε οι συνδικαλιστές, οι απεργίες τους, ούτε οι πολιτικοί, κυρίως αυτοί· ανθρωπάκια στην πλειονότητά τους. Δεν έχω δει περισσότερους Ταρτούφους συγκεντρωμένους στη Βουλή. Προσωπεία χωρίς πρόσωπα. Δεν έχω δει τόσους ψεύτες συγκεντρωμένους σε μια αίθουσα. Άλλα να λένε, άλλα να πιστεύουν, άλλα να κάνουν. Οι πρώτοι φοροφυγάδες, οι πρώτοι παραβάτες, οι πρώτοι παράνομοι. Κι εγώ, δε λέω, ποτέ δεν έπαιρνα απόδειξη από γιατρό, από τεχνίτη, από δικηγόρο. Πέρα από το προσωπικό μας συμφέρον δε βλέπαμε τίποτε άλλο. Λες και μας είχαν υπνωτίσει. Αλλά δε μας είχαν υπνωτίσει. Μας εξαγόρασαν. Ακούγαμε «βρόμικο χρήμα, οφσόρ εταιρείες, βγάζουν έξω τα λεφτά τους», παίρναμε και τις αυξήσεις μας. Μια απεργία, «πάρε τρία τα εκατό», σου 'λεγαν, «και βούλωσ' το». Όχι ότι πιστεύαμε τους εργατοπατέρες μας, αλλά συνειδητά ή ασυνείδητα τους μισοπιστεύαμε· μαζί με τους υπουργούς μας, κάναμε κι εμείς το κορόιδο. «Μα δε βλέπει ο Σημίτης ότι ο Τσοχατζόπουλος έχει κατακλέψει το Δημόσιο; Μίζες επί μιζών και να διεκδικεί μάλιστα και την πρωθυπουργία; Δε βλέπαμε ότι μέσα σε λίγα χρόνια από φτωχαδάκι έγινε πάμπλουτος δισεκατομμυριούχος;» «Δεν τα βλέπει ο Σημίτης; Ο Παπανδρέου;» ρωτάγαμε τους εμπίστους τους. «Τα βλέπουν», μας έλεγαν, «αλλά τι να κάνουν;» «Δε βλέπουν πως ο μικρός Καραμανλής μέσα σε 2-3 χρόνια διόρισε με την παρέα του –και χωρίς ΑΣΕΠ– κάπου 120.000;» Τα βλέπεις, αλλά τι να κάνεις;
Αν είχαν συνεχίσει «Εκείνος κι εκείνος» τη σοφή κουβέντα τους, σήμερα, τι θα έλεγαν;
Με την ερώτησή σου αυτή με επαναφέρεις στην τάξη; Τι θα έλεγε λοιπόν ο Λουκάς κι ο Σόλων; Ποιος ξέρει τι θα έλεγαν. «Τόσο σοφοί που γίνατε ήδη θα καταλάβατε Ιθάκες τι σημαίνουν», αλλά που δεν κατάλαβαν. Ούτε οι πεινασμένοι κατάλαβαν, ούτε αυτοί που πρόκειται να πεινάσουν· νομίζω. Μακάρι να ήταν αλλιώς. Το αστείο είναι ότι για όλα τα κακά πιστεύουμε ότι φταίει η τρόικα και η Μέρκελ. Είναι να γελάς. Ξεχνάμε ότι όλα τα μνημόνια οι πρώτοι που τα υπέγραψαν είμαστε εμείς; Κι εμείς δεν ξέραμε τι συμβαίνει, τι θα συμβεί όταν δανείζεσαι το ένα δισεκατομμύριο πίσω από το άλλο; Ή όταν το «ΠΑΜΕ και δε συμμαζεύεται» απεργούσε και ακινητοποιούσε τα κρουαζιερόπλοια ή τα έδιωχνε από το λιμάνι, δεν ήξερε τι σημαίνει; Δεν ήξερε τις απώλειες; Δεν ήξερε πόσα μαγαζιά θα κλείσουν και πόσοι θα χάσουν τη δουλειά τους; Εδώ είναι που κλαις ή γελάς. Αλλά ο Λουκάς και ο Σόλων μπορεί και αυτοί ένα πρωινό να ξυπνούσαν διαφορετικοί. Να έλεγαν: «Ρε, τι γίνεται εδώ; Οι άλλοι όλοι τρώνε με χρυσά κουτάλια κι εμείς κυνηγάμε το ξεροκόμματο;» και βουρ στον πατσά κι αυτοί, και καθόλου απίθανο να τους έβλεπες σε λίγο να τρώνε με χρυσά κουτάλια. Όλα είναι πιθανά σ' αυτή την κοινωνία όπου ζούμε. Πάντως, αν τους επανέφερα στη δράση, ποιος ξέρει τι θα τους έκανα. Μπορεί και Αλ Καπόνε να τους έβλεπα. Κανείς δεν ξέρει πώς θα εξελιχθούν οι ήρωές του. Απρόβλεπτο.
Έχετε ζήσει σε δύσκολες εποχές, με διώξεις, με... τι έχετε να πείτε για τη σημερινή;
Τι να 'χεις να πεις; Και μη νομίζεις ότι είμαστε λιγότερο υπεύθυνοι κι εμείς. Ψηφίστηκε π.χ. τότε με εισήγηση του Βενιζέλου, θυμάσαι, εκείνος ο πανάθλιος νόμος περί ευθύνης υπουργών και κανείς μας δεν υποπτεύθηκε τις συνέπειες, γι' αυτό και ο συνεχώς ξεγελασμένος λαός μας τον ψήφισε και τον ξαναψήφισε και έτσι, με την παραγραφή, ξεγλιστρούσαν και ξεγλιστρούν όλα τα λαμόγια της εποχής μας.
Εκείνες όμως τις εποχές δεν πολυξέραμε τους εχθρούς μας, αλλά σήμερα που τους ξέρουμε συνεχίζουμε να τους φιλοξενούμε ακόμα και μέσα στα σπίτια μας και μέσα στα κρεβάτια μας. Και δε βρέθηκε ούτε ένας να παραιτηθεί ή να ζητήσει συγγνώμη. Θα μου πεις, από ποιον να ζητήσει συγγνώμη; Θα σου πουν «αναλαμβάνω την πολιτική ευθύνη» και καθάρισαν.
Σχεδόν προφητικός ο τίτλος Κλειστόν λόγω μελαγχολίας· η λογοτεχνία είναι σε θέση να δώσει άλλη προοπτική στη ζωή;
Έχεις δίκιο, μου άρεσε κι εμένα αυτός ο τίτλος. Αλλά τι να σου κάνει η λογοτεχνία; Η τέχνη; Πώς να εξημερώσει τόσους κανίβαλους; Εδώ η κυβέρνηση θέλει να καταργήσει τα καλλιτεχνικά μαθήματα από τα σχολεία μας κι εσύ ρωτάς αν η λογοτεχνία μπορεί να βοηθήσει τον εξανθρωπισμό της ζούγκλας; Και βέβαια μπορεί. Μόνο οι τέχνες μπορούν να καλλιεργήσουν τον άνθρωπο. Κανείς άλλος δεν μπορεί. Γιατί μόνο η λογοτεχνία μπορεί να τον αλλάξει, να τον κάνει καλύτερο. Είναι η μόνη «θρησκεία», η τέχνη που σώζει ψυχές. Εσύ πιστεύεις ακόμη ότι μόνο μια επανάσταση θα μας σώσει; Επανάσταση δεν έκανε η Κούβα; Άλλαξε τίποτα; Γέμισε μόνο πόρνες και δυστυχία. Ή η Ρωσία, ο υπαρκτός σοσιαλισμός της; Τι κατάφερε; Εβδομήντα χρόνια πάλευε για να επαναφέρει τον άγριο καπιταλισμό· άσε την Κίνα. Εκατόμβες νεκρών και εκτελεσθέντων. Ξέρεις κάτι; Μουντζώνω τον εαυτό μου γιατί άργησα να συνειδητοποιήσω τις αλήθειες μου. Τι θ' αλλάξει τον άνθρωπο; Οι ιδεολογίες; Οι θρησκείες; Ή οι κυβερνήσεις που έχουμε; Είδηση δεν έχουν πάρει. Αν αρχίσουν να διαβάζουν οι Έλληνες, αν καταλαβαίνουν και αφομοιώσουν αυτό που διαβάζουν, αν, από πέντε δέκα χιλιάδες που διαβάζουν, γίνουν πέντε εκατομμύρια, τότε κάτι θα γίνει, υπάρχει ελπίδα. Καλά τα έλεγε ο Μαρξ, καλά τα είπε ο Χριστός, αλλά ξέχασαν και οι δυο ότι προηγείται η αλλαγή της φύσης του ανθρώπου.
Στην άκρη της νύχτας συναντήσατε τον Παπαδιαμάντη, σας είπε κάτι για τη δική μας νύχτα;
Να ένα παράδειγμα. Τι νομίζεις; Η τέχνη του τον έσωσε, η γραφή του. Μαρτυρική ζωή πέρασε. Νόμιζε ότι θα τον έσωζαν οι προσευχές του. Ξεγελάστηκε κι αυτός όπως όλοι μας. Ναι, η τέχνη του τον έσωσε πράγματι, αυτή καλλιέργησε τη βασανισμένη ψυχούλα του. Σωσμένος πάντως αποδήμησε. Όσοι διαβάσουν την Άκρη της νύχτας μου, θα ήθελα να μου πουν πόσο συμφωνούν μαζί μου, γιατί αυτό ήταν το θέμα του βιβλίου μου.
Πότε και πώς επωάστηκε η δική μας Χρυσή Αυγή; Στην κοινωνία του Κωνσταντή, της Μάρθας και του Λούη, υπήρχε... Χρυσή Αυγή;
Μη νομίζεις ότι ήταν τυχαίο το ξεπέταγμα της Χρυσής Αυγής. Το 1967 πώς φτιάχτηκε η Χούντα; Πώς φτιάχτηκαν τα Ες Ες; Όχι, δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα γεννιόταν μια Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα, διότι κατ' αρχάς η Χρυσή Αυγή δεν είναι απλώς ένα ακροδεξιό κόμμα, δεν είναι μόνο ένα φασιστικό κόμμα, κάτι που θα μπορούσα να το καταλάβω, δεν είναι μόνο φασίστες, κάτι που τέλος πάντων τρώγεται. Είναι κάτι περισσότερο. Πρόκειται περί βλακών, ανιστόρητων βλακών. Είναι θαυμαστές του Χίτλερ. Αυτό μόνο είναι. Δεν είναι ιδεολόγοι φασίστες. Τα σπίτια τους είναι γεμάτα με φωτογραφίες του Χίτλερ και των συμβόλων του. Γελοιωδέστερη εικόνα δεν έχω ξαναδεί. Να θαυμάζεις τον παράφρονα άνθρωπο που για «χάρη» του θυσιάστηκαν πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη μας, να είσαι Έλληνας και να ξεχνάς ότι καθάρισε εκατομμύρια συμπατριωτών σου, που μέσα σ' αυτούς μπορεί να ήταν και συγγενείς σου, να θαυμάζεις τον άνθρωπο που έκαιγε παιδιά στους φούρνους και κυρίως έναν τόσο ηλίθιο που πίστεψε ότι θα κυριαρχήσει σ' όλο τον πλανήτη, είναι τόσο τρελό, τόσο γελοίο, τόσο ακατανόητο. Και ας μη μιλήσουμε για τους πεντακόσιους χιλιάδες των ψηφοφόρων του. Το ψήφισαν, λένε, για να εκδικηθούν τους πολιτικούς.
Έχετε πει σε συνέντευξή σας ότι οι παραβατικοί ήρωες παρουσιάζουν μυθιστορηματικό ενδιαφέρον· θα μπορούσατε να έχετε χρυσαυγίτη για ήρωά σας;
Και βέβαια θα μπορούσα, μόνο και μόνο για να του αποδείξω πόσο χαμένος είναι, και κυρίως για να τον αλλάξω, να δει αυτός, ως ήρωάς μου, ότι όσοι παραμένουν χρυσαυγίτες μόνο έξυπνοι δεν είναι. Όσο για το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι παραβατικοί άνθρωποι, γιατί, το να είσαι παραβατικός σ' αυτή τη σάπια κοινωνία είναι κάτι που ίσως σε τιμά, όταν βέβαια στην έννοια παραβατικός προσθέσεις και την έννοια αντισυμβατικός.
Ποιοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν τους δυνάμει ήρωές σας αυτή την εποχή;
Υπάρχει μεγάλη ποικιλία τέτοιων ηρώων. Και οι αντισυμβατικοί και οι ενδίδοντες και οι απελπισμένοι και οι συμβιβασμένοι και οι περιθωριακοί και οι ηττημένοι και αποτυχημένοι και και... Όλοι αυτοί είναι οι συνήθεις ήρωές μου.
Κύριε Μουρσελά, εσείς είστε αισιόδοξος; Έχετε σκεφτεί τη χειρότερη και την καλύτερη έκβαση-εκδοχή;
Τουλάχιστον παλεύω να διατηρώ την πίστη μου στη ζωή, μια και έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πια οι αληθινές, οι αυθεντικές επαναστάσεις μας ξεκινούν πρώτα από το σπίτι μας, εκεί θα δώσουμε τις πρώτες μάχες μας. Για τις άλλες τι να πω; Πάει χαμένο τόσο αίμα και δάκρυ που χύνεται. Τουλάχιστον να ζήσω όμορφα με τα παιδιά μου, τη γυναίκα μου και το σπίτι μου. Αν είχα και σκύλο, θα συμπεριλάμβανα και τον σκύλο στην οικογένεια. Εκεί περιορίζω την αισιοδοξία μου. Μέχρι, κάπου, κάπως, κάποτε, ν' αλλάξει ο άνθρωπος.
Πόσο αναγνωρίσιμοι είναι οι άνθρωποι σήμερα; Έπεσαν οι μάσκες ή ο φόβος βγάζει από μέσα μας το χειρότερο πρόσωπο;
Νομίζω πως χρειάζεται να περάσουν αρκετοί αιώνες για να τολμήσει ο άνθρωπος να βγάλει τη μάσκα του σήμερα. Εδώ ο Τσοχατζόπουλος, που ξεβρακώθηκε τόσο, που ξεσκεπάστηκε τόσο, που κυκλοφορεί θεόγυμνος πια, δεν τόλμησε παρ' όλα αυτά να πετάξει τις μάσκες του σαν αντράκι –γιατί κάποτε, στην εφηβεία του, ήταν και αντράκι– και να πει «συγγνώμη, ρε παιδιά, φέρθηκα σαν μαλάκας, δεν ήξερα». Αρκέστηκε να λέει και να ξαναλέει ότι «τον καταδιώκουν οι πολιτικοί του αντίπαλοι για τις πολιτικές του πεποιθήσεις», διότι αυτός «είναι αθώος».
Τι φοβάστε σήμερα πιο πολύ;
Τον εαυτό μου και τους φόβους μου, το πώς θα καταντήσω, έτσι και φτάσουν οι κυβερνήτες να μου φτάσουν τη σύνταξη στο κατοστάρικο και τότε μάλιστα να 'μαι κι ευχαριστημένος. Αυτό κυρίως φοβάμαι.
Στα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά υπάρχει η πρόταση ή η προοπτική μιας άλλης ζωής;
Σ' ευχαριστώ για την ερώτηση. Ναι, απαντώ, γι' αυτό και συστήνω σ' αυτούς που το διάβασαν και τους άρεσε τότε, να το ξαναδιαβάσουν· θα βρουν πολλά που τότε δε θα τα 'χαν προσέξει, αλλά κι αυτοί που θα το διαβάσουν τώρα, όσο εγωιστικό κι αν ακούγεται, πιστεύω ότι πολύ πιθανόν η ανάγνωση αυτή ν' αλλάξει τη ζωή τους, όπως άλλαξε και τη δική μου, τώρα που το διάβασα σαν ξένος πια, που δεν έχω καμιά σχέση πια με το βιβλίο.
Αν ξαναγράφατε σήμερα τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά,τι θ' αλλάζατε;
Σπουδαία ερώτηση, κυρία Γκίκα μου. Πρώτον: Κανένα βιβλίο δεν ξαναγράφεται και το ξέρεις. Δεύτερον: Μόνο επανεκδίδεται, άντε και με κάποιες διορθώσεις. Τρίτον: Αν παρ' όλ' αυτά το επιχειρήσεις επειδή την πρώτη φορά είχες αποτύχει, θυμήσου τι μας λέει ο Καβάφης στην «Πόλη» του. Τέταρτον: Αν όμως τολμήσεις να το ξαναγράψεις, να ξέρεις ότι θα σου προκύψει ένα τελείως άλλο έργο, γιατί ως τότε θα έχεις αλλάξει κι εσύ και οι συνθήκες της ζωής σου.
Κύριε Μουρσελά, η λύση θα είναι δική μας ή της ζωής;
Της ΖΩΗΣ φυσικά, και μάλιστα θα είναι ανάλογη με το πώς της φερθήκαμε, με το πώς τη ζήσαμε και κυρίως με πόσα λάθη την ολοκληρώσαμε. Άλλωστε και τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά αυτό έχουν σαν κύριο θέμα· το πόσο λάθος ζήσαμε.
diastixo.gr
Η λύση θα είναι της ζωής και θα δοθεί οπωσδήποτε! Έτσι μας είπε σε μια συνέντευξη εκ βαθέων ο Κώστας Μουρσελάς. ΤαΒαμμένα κόκκινα μαλλιά ξαναβγαίνουν, οι ήρωές του θα μας θυμίσουν και πάλι το πόσο λάθος ζήσαμε, κι εκείνος θα συνεχίσει να επιμένει σε χαρακτήρες αγαπημένους: «Και οι αντισυμβατικοί, και οι ενδίδοντες και οι απελπισμένοι και οι συμβιβασμένοι και οι περιθωριακοί και οι ηττημένοι και αποτυχημένοι και και... Όλοι αυτοί είναι οι συνήθεις ήρωές μου». Γιατί όπως είπε και είπαμε, «στον αιώνα τον άπαντα οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να βασανίζονται από τα ίδια πράγματα. Από τις ιδιοτέλειές τους και από τα αδιέξοδα της φύσης τους. Οι ιστορίες τους, νομίζω, θα συνεχίσουν να μας διηγούνται την ανθρώπινη περιπέτεια του κόσμου μας».
Κώστας Μουρσελάς, ακριβοθώρητος κι αγαπημένος! Και οι ερωτήσεις πάντοτε στον πληθυντικό, γιατί ο συγγραφέας είναι πέρα και πάνω από την όποια οικειότητα και φιλία.
Βαμμένα κόκκινα μαλλιά, πόσα χρόνια μετά, κύριε Μουρσελά;
Δεν είναι καλύτερα να μη μιλάμε για χρονολογίες; Αυτές θα προδώσουν και την ηλικία μας. Άλλωστε, τα καλά έργα δεν παλιώνουν εύκολα. Τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά είχαν την τύχη να εκδοθούν ήδη άλλες δύο φορές (Κέδρος, Ελληνικά Γράμματα) και τώρα έρχεται και η τρίτη από τον Πατάκη. Ας ελπίσουμε ότι δεν πάλιωσαν ακόμη.
Και τι έχει αλλάξει και τι έχει μείνει ίδιο και απαράλλαχτο στο μεταξύ;
Μάλλον προς το χειρότερο φαίνεται ν' αλλάζουν τα πράγματα. Αν και εκείνο που θα 'πρεπε πράγματι ν' αλλάζει είναι ο άνθρωπος. Εκείνο που είναι βέβαιo ότι αλλάζει είναι οι συνθήκες ζωής μας. Αυτό βλέπω μόνο ν' αλλάζει, γιατί, το ξαναλέω, οι άνθρωποι στα βασικά στοιχεία της ύπαρξής τους μένουν ίδιοι. Ανέκαθεν ίδιοι· ιδιοτελείς ήταν και είναι, τα ίδια πάθη, οι ίδιες προδοσίες συμβαίνουν, για τα ίδια θέματα υποφέρουν, οι συνθήκες καταργούν αξίες, αυξάνουν τη διαφθορά, αυξάνουν το έγκλημα, την απληστία, όχι δηλαδή ότι οι άνθρωποι δεν ήταν ανέκαθεν άπληστοι, αλλά όταν ξεπερνάς τα όρια θα μετατραπείς οικονομικά σε κανίβαλο.
Ίδια και απαράλλαχτη μένει η ανάγκη των ανθρώπων να ονειρεύονται έναν καλύτερο και πιο δίκαιο κόσμο, αλλά για την ώρα –και εκεί κόβεται η μαγιονέζα– αυτό τον καλύτερο κόσμο τον ονειρευόμαστε μόνο για τον εαυτό μας και όχι για τους άλλους. Πριν απ' όλα δηλαδή το δικό μου σπίτι θέλω να σώσω μη μου το φάνε, αλλά εγώ αντίθετα πολύ άνετα, αν μπορέσω, θα φάω το σπίτι του άλλου, ακόμα και αν αυτός ο άλλος είναι ο αδελφός μου. Παλιόκοσμος και παλιοκοινωνία, που λέει και το τραγούδι. Ο άνθρωπος έχει εξημερώσει τις γάτες, τα σκυλιά και τόσα άλλα ζώα, αργεί όμως να εξημερώσει τα ένστικτά του.
Συναντάμε σήμερα Κωνσταντίνο και Λούη;
Για να απαντήσω σ' αυτό, θα πρέπει οι αναγνώστες να έχουν διαβάσει το βιβλίο μου ή τουλάχιστον να το έχουν αγοράσει. Εν πάση περιπτώσει, ο Κωνσταντίνος (ή Μανωλόπουλος) και ο Λούης, οι δυο πρωταγωνιστές του βιβλίου, αν έχω καταφέρει να τους έχω ολοκληρώσει στις συμπεριφορές τους, αν κατάφερα δηλαδή να λειτουργούν ως αρχέτυπα, τότε θα συνεχίσουν να κυκλοφορούν ανάμεσά μας και σήμερα. Είπαμε ότι στον αιώνα τον άπαντα οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να βασανίζονται από τα ίδια πράγματα. Από τις ιδιοτέλειές τους και από τα αδιέξοδα της φύσης τους. Οι ιστορίες τους, νομίζω, θα συνεχίσουν να μας διηγούνται την ανθρώπινη περιπέτεια του κόσμου μας.
«Χαθήκαμε σε μίζερες σκέψεις και μικρότητες, χωρίς να λύσουμε το μέγα μυστήριο του κόσμου, για να μένει το ερώτημα άλυτο και αδυσώπητο: Πώς έζησες, γιατί έζησες έτσι όπως έζησες, τι θα μπορούσες να κάνεις και δεν έκανες, για άλλο δρόμο έψαχνες, για άλλο νόημα, λάθος κουδούνια, λάθος πόρτες χτύπησες, λάθος δρόμους πήρες, λάθος ανθρώπους αγάπησες, σε λάθος κρεβάτια κοιμήθηκες, σε λάθος σπίτια έζησες. Γιατί τέτοια περιφρόνηση σ' αυτό που ονειρεύτηκες, σ' αυτό που σχεδίασες;» γράφατε. Αυτό μας έφερε «ως εκεί»;
Ναι, σίγουρα, εκτός των άλλων, αυτό μας έφερε ως εδώ· τίποτα δεν είναι τυχαίο. Ας είχαμε μυαλό και ψυχή να το προλάβουμε. Αλλά είπαμε, οι αναγνώστες θα πρέπει να διαβάσουν πρώτα το βιβλίο για να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν. Αλλά βέβαια, για να το διαβάσουν θα πρέπει πρώτα να το αγοράσουν, είπαμε, βλέπεις όλα έχουν ένα τίμημα. Και το καλό και το κακό.
Αλήθεια, κύριε Μουρσελά, την είχατε ποτέ φανταστεί όλη αυτή την ιστορική και κοινωνική καμπή-στροφή;
Φυσικά θα εννοείς την οικονομική κρίση, που δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και ηθική και συνειδήσεως και αξιών, που μόνο τυχαία δεν προέκυψαν. Ήταν η φυσική κατάληξη. Όσο βολευόμαστε, όσο κατακάθεται το μυαλό μας, όσο μας εξυπηρετούσε το «ο θάνατός σου η ζωή μου», είχαμε πάψει να σκεφτόμαστε, να προβλέπουμε το αύριο, γινόμασταν όλο και πιο απαιτητικοί, όλο και πιο κυνικοί και αδίστακτοι. Όλα τα τελευταία χρόνια ποτέ δε με έπεισαν ούτε οι συνδικαλιστές, οι απεργίες τους, ούτε οι πολιτικοί, κυρίως αυτοί· ανθρωπάκια στην πλειονότητά τους. Δεν έχω δει περισσότερους Ταρτούφους συγκεντρωμένους στη Βουλή. Προσωπεία χωρίς πρόσωπα. Δεν έχω δει τόσους ψεύτες συγκεντρωμένους σε μια αίθουσα. Άλλα να λένε, άλλα να πιστεύουν, άλλα να κάνουν. Οι πρώτοι φοροφυγάδες, οι πρώτοι παραβάτες, οι πρώτοι παράνομοι. Κι εγώ, δε λέω, ποτέ δεν έπαιρνα απόδειξη από γιατρό, από τεχνίτη, από δικηγόρο. Πέρα από το προσωπικό μας συμφέρον δε βλέπαμε τίποτε άλλο. Λες και μας είχαν υπνωτίσει. Αλλά δε μας είχαν υπνωτίσει. Μας εξαγόρασαν. Ακούγαμε «βρόμικο χρήμα, οφσόρ εταιρείες, βγάζουν έξω τα λεφτά τους», παίρναμε και τις αυξήσεις μας. Μια απεργία, «πάρε τρία τα εκατό», σου 'λεγαν, «και βούλωσ' το». Όχι ότι πιστεύαμε τους εργατοπατέρες μας, αλλά συνειδητά ή ασυνείδητα τους μισοπιστεύαμε· μαζί με τους υπουργούς μας, κάναμε κι εμείς το κορόιδο. «Μα δε βλέπει ο Σημίτης ότι ο Τσοχατζόπουλος έχει κατακλέψει το Δημόσιο; Μίζες επί μιζών και να διεκδικεί μάλιστα και την πρωθυπουργία; Δε βλέπαμε ότι μέσα σε λίγα χρόνια από φτωχαδάκι έγινε πάμπλουτος δισεκατομμυριούχος;» «Δεν τα βλέπει ο Σημίτης; Ο Παπανδρέου;» ρωτάγαμε τους εμπίστους τους. «Τα βλέπουν», μας έλεγαν, «αλλά τι να κάνουν;» «Δε βλέπουν πως ο μικρός Καραμανλής μέσα σε 2-3 χρόνια διόρισε με την παρέα του –και χωρίς ΑΣΕΠ– κάπου 120.000;» Τα βλέπεις, αλλά τι να κάνεις;
Αν είχαν συνεχίσει «Εκείνος κι εκείνος» τη σοφή κουβέντα τους, σήμερα, τι θα έλεγαν;
Με την ερώτησή σου αυτή με επαναφέρεις στην τάξη; Τι θα έλεγε λοιπόν ο Λουκάς κι ο Σόλων; Ποιος ξέρει τι θα έλεγαν. «Τόσο σοφοί που γίνατε ήδη θα καταλάβατε Ιθάκες τι σημαίνουν», αλλά που δεν κατάλαβαν. Ούτε οι πεινασμένοι κατάλαβαν, ούτε αυτοί που πρόκειται να πεινάσουν· νομίζω. Μακάρι να ήταν αλλιώς. Το αστείο είναι ότι για όλα τα κακά πιστεύουμε ότι φταίει η τρόικα και η Μέρκελ. Είναι να γελάς. Ξεχνάμε ότι όλα τα μνημόνια οι πρώτοι που τα υπέγραψαν είμαστε εμείς; Κι εμείς δεν ξέραμε τι συμβαίνει, τι θα συμβεί όταν δανείζεσαι το ένα δισεκατομμύριο πίσω από το άλλο; Ή όταν το «ΠΑΜΕ και δε συμμαζεύεται» απεργούσε και ακινητοποιούσε τα κρουαζιερόπλοια ή τα έδιωχνε από το λιμάνι, δεν ήξερε τι σημαίνει; Δεν ήξερε τις απώλειες; Δεν ήξερε πόσα μαγαζιά θα κλείσουν και πόσοι θα χάσουν τη δουλειά τους; Εδώ είναι που κλαις ή γελάς. Αλλά ο Λουκάς και ο Σόλων μπορεί και αυτοί ένα πρωινό να ξυπνούσαν διαφορετικοί. Να έλεγαν: «Ρε, τι γίνεται εδώ; Οι άλλοι όλοι τρώνε με χρυσά κουτάλια κι εμείς κυνηγάμε το ξεροκόμματο;» και βουρ στον πατσά κι αυτοί, και καθόλου απίθανο να τους έβλεπες σε λίγο να τρώνε με χρυσά κουτάλια. Όλα είναι πιθανά σ' αυτή την κοινωνία όπου ζούμε. Πάντως, αν τους επανέφερα στη δράση, ποιος ξέρει τι θα τους έκανα. Μπορεί και Αλ Καπόνε να τους έβλεπα. Κανείς δεν ξέρει πώς θα εξελιχθούν οι ήρωές του. Απρόβλεπτο.
Έχετε ζήσει σε δύσκολες εποχές, με διώξεις, με... τι έχετε να πείτε για τη σημερινή;
Τι να 'χεις να πεις; Και μη νομίζεις ότι είμαστε λιγότερο υπεύθυνοι κι εμείς. Ψηφίστηκε π.χ. τότε με εισήγηση του Βενιζέλου, θυμάσαι, εκείνος ο πανάθλιος νόμος περί ευθύνης υπουργών και κανείς μας δεν υποπτεύθηκε τις συνέπειες, γι' αυτό και ο συνεχώς ξεγελασμένος λαός μας τον ψήφισε και τον ξαναψήφισε και έτσι, με την παραγραφή, ξεγλιστρούσαν και ξεγλιστρούν όλα τα λαμόγια της εποχής μας.
Εκείνες όμως τις εποχές δεν πολυξέραμε τους εχθρούς μας, αλλά σήμερα που τους ξέρουμε συνεχίζουμε να τους φιλοξενούμε ακόμα και μέσα στα σπίτια μας και μέσα στα κρεβάτια μας. Και δε βρέθηκε ούτε ένας να παραιτηθεί ή να ζητήσει συγγνώμη. Θα μου πεις, από ποιον να ζητήσει συγγνώμη; Θα σου πουν «αναλαμβάνω την πολιτική ευθύνη» και καθάρισαν.
Σχεδόν προφητικός ο τίτλος Κλειστόν λόγω μελαγχολίας· η λογοτεχνία είναι σε θέση να δώσει άλλη προοπτική στη ζωή;
Έχεις δίκιο, μου άρεσε κι εμένα αυτός ο τίτλος. Αλλά τι να σου κάνει η λογοτεχνία; Η τέχνη; Πώς να εξημερώσει τόσους κανίβαλους; Εδώ η κυβέρνηση θέλει να καταργήσει τα καλλιτεχνικά μαθήματα από τα σχολεία μας κι εσύ ρωτάς αν η λογοτεχνία μπορεί να βοηθήσει τον εξανθρωπισμό της ζούγκλας; Και βέβαια μπορεί. Μόνο οι τέχνες μπορούν να καλλιεργήσουν τον άνθρωπο. Κανείς άλλος δεν μπορεί. Γιατί μόνο η λογοτεχνία μπορεί να τον αλλάξει, να τον κάνει καλύτερο. Είναι η μόνη «θρησκεία», η τέχνη που σώζει ψυχές. Εσύ πιστεύεις ακόμη ότι μόνο μια επανάσταση θα μας σώσει; Επανάσταση δεν έκανε η Κούβα; Άλλαξε τίποτα; Γέμισε μόνο πόρνες και δυστυχία. Ή η Ρωσία, ο υπαρκτός σοσιαλισμός της; Τι κατάφερε; Εβδομήντα χρόνια πάλευε για να επαναφέρει τον άγριο καπιταλισμό· άσε την Κίνα. Εκατόμβες νεκρών και εκτελεσθέντων. Ξέρεις κάτι; Μουντζώνω τον εαυτό μου γιατί άργησα να συνειδητοποιήσω τις αλήθειες μου. Τι θ' αλλάξει τον άνθρωπο; Οι ιδεολογίες; Οι θρησκείες; Ή οι κυβερνήσεις που έχουμε; Είδηση δεν έχουν πάρει. Αν αρχίσουν να διαβάζουν οι Έλληνες, αν καταλαβαίνουν και αφομοιώσουν αυτό που διαβάζουν, αν, από πέντε δέκα χιλιάδες που διαβάζουν, γίνουν πέντε εκατομμύρια, τότε κάτι θα γίνει, υπάρχει ελπίδα. Καλά τα έλεγε ο Μαρξ, καλά τα είπε ο Χριστός, αλλά ξέχασαν και οι δυο ότι προηγείται η αλλαγή της φύσης του ανθρώπου.
Στην άκρη της νύχτας συναντήσατε τον Παπαδιαμάντη, σας είπε κάτι για τη δική μας νύχτα;
Να ένα παράδειγμα. Τι νομίζεις; Η τέχνη του τον έσωσε, η γραφή του. Μαρτυρική ζωή πέρασε. Νόμιζε ότι θα τον έσωζαν οι προσευχές του. Ξεγελάστηκε κι αυτός όπως όλοι μας. Ναι, η τέχνη του τον έσωσε πράγματι, αυτή καλλιέργησε τη βασανισμένη ψυχούλα του. Σωσμένος πάντως αποδήμησε. Όσοι διαβάσουν την Άκρη της νύχτας μου, θα ήθελα να μου πουν πόσο συμφωνούν μαζί μου, γιατί αυτό ήταν το θέμα του βιβλίου μου.
Πότε και πώς επωάστηκε η δική μας Χρυσή Αυγή; Στην κοινωνία του Κωνσταντή, της Μάρθας και του Λούη, υπήρχε... Χρυσή Αυγή;
Μη νομίζεις ότι ήταν τυχαίο το ξεπέταγμα της Χρυσής Αυγής. Το 1967 πώς φτιάχτηκε η Χούντα; Πώς φτιάχτηκαν τα Ες Ες; Όχι, δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα γεννιόταν μια Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα, διότι κατ' αρχάς η Χρυσή Αυγή δεν είναι απλώς ένα ακροδεξιό κόμμα, δεν είναι μόνο ένα φασιστικό κόμμα, κάτι που θα μπορούσα να το καταλάβω, δεν είναι μόνο φασίστες, κάτι που τέλος πάντων τρώγεται. Είναι κάτι περισσότερο. Πρόκειται περί βλακών, ανιστόρητων βλακών. Είναι θαυμαστές του Χίτλερ. Αυτό μόνο είναι. Δεν είναι ιδεολόγοι φασίστες. Τα σπίτια τους είναι γεμάτα με φωτογραφίες του Χίτλερ και των συμβόλων του. Γελοιωδέστερη εικόνα δεν έχω ξαναδεί. Να θαυμάζεις τον παράφρονα άνθρωπο που για «χάρη» του θυσιάστηκαν πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη μας, να είσαι Έλληνας και να ξεχνάς ότι καθάρισε εκατομμύρια συμπατριωτών σου, που μέσα σ' αυτούς μπορεί να ήταν και συγγενείς σου, να θαυμάζεις τον άνθρωπο που έκαιγε παιδιά στους φούρνους και κυρίως έναν τόσο ηλίθιο που πίστεψε ότι θα κυριαρχήσει σ' όλο τον πλανήτη, είναι τόσο τρελό, τόσο γελοίο, τόσο ακατανόητο. Και ας μη μιλήσουμε για τους πεντακόσιους χιλιάδες των ψηφοφόρων του. Το ψήφισαν, λένε, για να εκδικηθούν τους πολιτικούς.
Έχετε πει σε συνέντευξή σας ότι οι παραβατικοί ήρωες παρουσιάζουν μυθιστορηματικό ενδιαφέρον· θα μπορούσατε να έχετε χρυσαυγίτη για ήρωά σας;
Και βέβαια θα μπορούσα, μόνο και μόνο για να του αποδείξω πόσο χαμένος είναι, και κυρίως για να τον αλλάξω, να δει αυτός, ως ήρωάς μου, ότι όσοι παραμένουν χρυσαυγίτες μόνο έξυπνοι δεν είναι. Όσο για το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι παραβατικοί άνθρωποι, γιατί, το να είσαι παραβατικός σ' αυτή τη σάπια κοινωνία είναι κάτι που ίσως σε τιμά, όταν βέβαια στην έννοια παραβατικός προσθέσεις και την έννοια αντισυμβατικός.
Ποιοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν τους δυνάμει ήρωές σας αυτή την εποχή;
Υπάρχει μεγάλη ποικιλία τέτοιων ηρώων. Και οι αντισυμβατικοί και οι ενδίδοντες και οι απελπισμένοι και οι συμβιβασμένοι και οι περιθωριακοί και οι ηττημένοι και αποτυχημένοι και και... Όλοι αυτοί είναι οι συνήθεις ήρωές μου.
Κύριε Μουρσελά, εσείς είστε αισιόδοξος; Έχετε σκεφτεί τη χειρότερη και την καλύτερη έκβαση-εκδοχή;
Τουλάχιστον παλεύω να διατηρώ την πίστη μου στη ζωή, μια και έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πια οι αληθινές, οι αυθεντικές επαναστάσεις μας ξεκινούν πρώτα από το σπίτι μας, εκεί θα δώσουμε τις πρώτες μάχες μας. Για τις άλλες τι να πω; Πάει χαμένο τόσο αίμα και δάκρυ που χύνεται. Τουλάχιστον να ζήσω όμορφα με τα παιδιά μου, τη γυναίκα μου και το σπίτι μου. Αν είχα και σκύλο, θα συμπεριλάμβανα και τον σκύλο στην οικογένεια. Εκεί περιορίζω την αισιοδοξία μου. Μέχρι, κάπου, κάπως, κάποτε, ν' αλλάξει ο άνθρωπος.
Πόσο αναγνωρίσιμοι είναι οι άνθρωποι σήμερα; Έπεσαν οι μάσκες ή ο φόβος βγάζει από μέσα μας το χειρότερο πρόσωπο;
Νομίζω πως χρειάζεται να περάσουν αρκετοί αιώνες για να τολμήσει ο άνθρωπος να βγάλει τη μάσκα του σήμερα. Εδώ ο Τσοχατζόπουλος, που ξεβρακώθηκε τόσο, που ξεσκεπάστηκε τόσο, που κυκλοφορεί θεόγυμνος πια, δεν τόλμησε παρ' όλα αυτά να πετάξει τις μάσκες του σαν αντράκι –γιατί κάποτε, στην εφηβεία του, ήταν και αντράκι– και να πει «συγγνώμη, ρε παιδιά, φέρθηκα σαν μαλάκας, δεν ήξερα». Αρκέστηκε να λέει και να ξαναλέει ότι «τον καταδιώκουν οι πολιτικοί του αντίπαλοι για τις πολιτικές του πεποιθήσεις», διότι αυτός «είναι αθώος».
Τι φοβάστε σήμερα πιο πολύ;
Τον εαυτό μου και τους φόβους μου, το πώς θα καταντήσω, έτσι και φτάσουν οι κυβερνήτες να μου φτάσουν τη σύνταξη στο κατοστάρικο και τότε μάλιστα να 'μαι κι ευχαριστημένος. Αυτό κυρίως φοβάμαι.
Στα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά υπάρχει η πρόταση ή η προοπτική μιας άλλης ζωής;
Σ' ευχαριστώ για την ερώτηση. Ναι, απαντώ, γι' αυτό και συστήνω σ' αυτούς που το διάβασαν και τους άρεσε τότε, να το ξαναδιαβάσουν· θα βρουν πολλά που τότε δε θα τα 'χαν προσέξει, αλλά κι αυτοί που θα το διαβάσουν τώρα, όσο εγωιστικό κι αν ακούγεται, πιστεύω ότι πολύ πιθανόν η ανάγνωση αυτή ν' αλλάξει τη ζωή τους, όπως άλλαξε και τη δική μου, τώρα που το διάβασα σαν ξένος πια, που δεν έχω καμιά σχέση πια με το βιβλίο.
Αν ξαναγράφατε σήμερα τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά,τι θ' αλλάζατε;
Σπουδαία ερώτηση, κυρία Γκίκα μου. Πρώτον: Κανένα βιβλίο δεν ξαναγράφεται και το ξέρεις. Δεύτερον: Μόνο επανεκδίδεται, άντε και με κάποιες διορθώσεις. Τρίτον: Αν παρ' όλ' αυτά το επιχειρήσεις επειδή την πρώτη φορά είχες αποτύχει, θυμήσου τι μας λέει ο Καβάφης στην «Πόλη» του. Τέταρτον: Αν όμως τολμήσεις να το ξαναγράψεις, να ξέρεις ότι θα σου προκύψει ένα τελείως άλλο έργο, γιατί ως τότε θα έχεις αλλάξει κι εσύ και οι συνθήκες της ζωής σου.
Κύριε Μουρσελά, η λύση θα είναι δική μας ή της ζωής;
Της ΖΩΗΣ φυσικά, και μάλιστα θα είναι ανάλογη με το πώς της φερθήκαμε, με το πώς τη ζήσαμε και κυρίως με πόσα λάθη την ολοκληρώσαμε. Άλλωστε και τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά αυτό έχουν σαν κύριο θέμα· το πόσο λάθος ζήσαμε.
diastixo.gr
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
