2014-08-06 11:40:54
Θωμάς Ακινάτης ( 1225 - 1274)
Αγγέλα Ταβιανάτου
"Ωστόσο, αν είναι αναγκαία μια απόδειξη για τη συνέχεια της ελληνικής Ιστορίας, αυτή παρέχεται από την κατά καιρούς αναβίωση του ενδιαφέροντος για τους κλασικούς συγγραφείς, που επαναλαμβάνεται σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής ιστορίας. Καμία από αυτές τις αναβιώσεις δεν είναι, τόσο εκπληκτική, όσο αυτή που ονόμασα Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση. Συνέβη την εποχή πού η Αυτοκρατορία φθειρόταν πολιτικά και ήταν γραφτό της να εξαφανιστεί σύντομα. Ποτέ άλλοτε όμως δεν υπήρχαν τόσοι λόγιοι πού να ήταν αφιερωμένοι στην ερμηνεία και την ανανέωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης και στη διαφύλαξη της ελληνικής παράδοσης. Ακόμη και η λέξη «Έλλην» ανέκτησε το αρχαίο της νόημα. Και, ευτυχώς για τον πολιτισμό όλης της Ευρώπης, αυτή η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση εμφανίστηκε σε μια στιγμή της ιστορίας πού οι Δυτικοί λόγιοι ήταν προετοιμασμένοι να ανακαλύψουν και να εκτιμήσουν το μορφωτικό κόσμο πού κρατούσαν ζωντανό οι λόγιοι του Βυζαντίου". (Στίβεν Ράνσιμαν)
Ο Θωμάς Ακινάτης, έζησε 13ο αιώνα ( 1225 - 1274) ήταν Ιταλός ιερέας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τάγμα των Δομινικανών, και σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος, εκπρόσωπος της σχολής του σχολαστικισμού (2).
Γεννήθηκε στο Βασίλειο της Νάπολης, ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή, ανάμεσα στο Ισλάμ και στον Χριστιανισμό ( Σελ. 27) , είκοσι ένα χρόνια μετά την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Έζησε στην αυγή της Τελευταίας Βυζαντινής Αναγέννησης, όπως την ονομάζει ο Ράνσιμαν στο ομώνυμο βιβλίο του και πέθανε 15 χρόνια μετά την Βυζαντινή Παλινόρθωση που ήταν και το κύκνειο άσμα της Μεγάλης Αυτοκρατορίας, ένα δραματικό κρεσέντο που ακούστηκε από την μια άκρη του κόσμου στην άλλη.
Τώρα γιατί ο Θωμάς; Πώς συνέβη σήμερα που σύμπασα η ανθρωπότητα ασχολείται με τα λογιστικά της κοινωνίας των τραπεζών και των επιχειρήσεων, να εκδίδεται ένα βιβλίο για έναν θεολόγο του Μεσαίωνα; Μήπως μοιάζει με σκανδαλιστική πολυτέλεια; Η μήπως είναι κάποια καταναγκαστική αντίδραση, σ αυτήν την κοινωνία της Μεγάλης Απογοήτευσης και της παντελούς έλλειψης ιδεολογίας; Ποιος ξέρει!
Η Ελένη Προκοπίου μας ξαφνιάζει ευχάριστα παρουσιάζοντας στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ένα μοναδικό πόνημα για τον δυτικό (*) Μεσαίωνα , ο οποίος με τα μάτια της συγγραφέως αποκτά άλλη βαρύτητα. Δεν είναι η εποχή όπου όλα είναι μόνο μαύρα και που ξαφνικά έπεσε από τον ουρανό το φώς της επιστήμης και της ανακάλυψης της σοφίας! Για μένα το μόνο που ανακάλυψαν οι άνθρωποι της εποχής των Φώτων είναι η Αμερική, την οποία και έκαναν κομμάτια, αλλά αυτό το ζήτημα είναι άλλο και δεν έχει να κάνει με το βιβλίο και τον Θωμά τον Ακινάτη.
Η μοναδικότητα του έργου της Ελένης Προκοπίου δεν έγκειται μόνο στην επιλογή ενός θέματος που δεν έχει απασχολήσει μέχρι σήμερα σχεδόν κανέναν Έλληνα από την εποχή του Δημήτριου Κυδώνη, ο οποίος μετέφρασε στα ελληνικά την «Summa Theologiae» (1355), αλλά στην εξαιρετική δουλειά της.
Είναι ένα ογκώδες βιβλίο 600 σελίδων, με πλούσια βιβλιογραφία και πλούσια περιγραφή της φιλοσοφικής διαδρομής του Μεσαιωνικού κόσμου, που εντέλει δεν είναι ούτε η εποχή των Μαγισσών, όπως πιστεύεται από πολλούς σχετικούς και άσχετους, αλλά ούτε τόσο σκοτεινός, όσο θεωρούν ομοίως πολλοί σχετικοί και άσχετοι. Ο Μεσαίωνας, κοιταγμένος με μάτια που δεν έχουν τυφλωθεί από τον γυαλιστερό μοντέρνο κόσμο της αχαλίνωτης γνώσης και της τεχνολογίας, αναδύεται με ένα φως πολύ πιο ανθρώπινο από αυτόν που δημιούργησε η εποχή των Φώτων και εκείνα τα Φώτα ιδωμένα από μια νέα οπτική γωνία φαίνονται χλωμά και κακά.
Όταν τελείωσα το βιβλίο, θυμήθηκα τα λόγια του Σωκράτη:
«Όσα κατάλαβα από το έργο του Ηράκλειτου ήταν πολύ ωραία, ελπίζω και όσα δεν κατάλαβα». Τα ίδια περίπου θα πω και γω: όσα κατάλαβα από το μαγικό βιβλίο της Ελένης Προκοπίου μου άνοιξαν καινούργιους κόσμους! Παρηγορούμαι για όσα δεν κατάλαβα, από το γεγονός ότι πολλοί άλλοι πιο σοφοί από μένα παρανόησαν τον μεγάλο σοφό.
Για τον Θωμά Ακινάτη –μεταξύ άλλων - έχει γράψει και αυτό το τέρας της μόρφωσης του αιώνα μας, ο Ουμπέρτο Εκο.
Ας χαρούμε λοιπόν: Οι ιταλοί έχουν τον Ουμπέρτο Εκο και μείς την Ελένη Προκοπίου.
Ο τίτλος του βιβλίου είναι
«Το πρόσωπο ως υποκείμενο δικαίου στο Έργο του Θωμά Ακινάτη»
χωρίζεται δε σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο δικαιώνεται ο Θωμάς ως ο κληρονόμος της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον και εντάσσει τον Θωμά στο φιλοσοφικό πλαίσιο του Βυζαντίου.
Στο δεύτερο θεμελιώνεται η έννοια του προσώπου και στο τρίτο και τέταρτο το πρόσωπο προσδιορίζεται ως υποκείμενο σχέσεων και στην συνέχεια και ως υποκείμενο δικαίου, εφόσον το δίκαιο έχει νόημα μόνο σε σχέση με το πρόσωπο .
Ο Θωμάς «σχολιάζει» την φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη και όχι του Πλάτωνα, όπως θα περίμενε κανείς από έναν εκκλησιαστικό Πατέρα, δικαιώνοντας τον Chenu, δεδομένου ότι ο Αριστοτέλης ήταν ο αγαπημένος φιλόσοφος των Αράβων.
Αριστοτελικός και κοσμικός ο Θωμάς, δικαίως χαρακτηρίζεται από τον Ουμπέρτο Εκο ως ο «θεολόγος της επίγειας πραγματικότητας».
Η ενασχόληση του Θωμά του Ακινάτη με την κλασική φιλοσοφία σηματοδοτεί μια διαφορετική χρονική έναρξη της Αναγέννησης. Στην «γραμματική των πολιτισμών» ο Φερνάν Μπρωντέλ (4) τοποθετεί το ορμητήριο του ουμανισμού στην Αβινιόν, η οποία ζωογονείται από την επιστροφή του Πετράρχη - το 1337 - δηλαδή τον 14ο αιώνα και όχι τον «μεγάλο» 15ο αιώνα, όπως πιστεύεται
Ωστόσο, ο ουμανισμός, (ή ανθρωπισμός) δηλαδή η ενασχόληση με την κλασική ελληνική γραμματεία, δεν σταμάτησε να υπάρχει στο Βυζάντιο, μάλιστα η στροφή προς τον Αριστοτέλη και η απομάκρυνση από τον Πλάτωνα συστηματοποιείται από τον Αλέξανδρο τον Αφροδισέα ήδη τον 3ον αιώνα, όπως επιβεβαιώνει η Ελένη Προκοπίου:
Στον χώρο της θεολογίας και της φιλοσοφίας οι μεγάλοι μεσαιωνολόγοι, όπως ο Etienne Gilson, ο Jaques Meritain και άλλοι, αντέταξαν στον ανθρωπισμό της Αναγέννησης τον μεσαιωνικό ανθρωπισμό. (Σχόλιο 45 σελ 53)
Η φιλοσοφική σκέψη του Θωμά, παρεκκλίνει από την κυκλική και άχρονη σκέψη της κλασικής Ελλάδας και βάζει την ανθρωπότητα σε ευθεία αντιπαράθεση με την εαυτή της. Στην κλασική Ελλάδα, ο χρόνος ήταν ένας κύκλος, χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, επειδή ο κύκλος όριζε το τέλειο και το αιώνιο. Στον Θωμά τόσο ο χρόνος όσο και η φιλοσοφική αντίληψη για την ύπαρξη εν γένει ξεδιπλώνονται σε ευθεία γραμμή πάνω στην οποία τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο υφαίνοντας ένα χαλί που η μία βελονιά είναι επόμενη μιας άλλης και μάλιστα πάντα προς τα επάνω, όπου στην εποχή μας εκχυδαΐστηκε στην οικονομική μεγέθυνση. Δεν είναι ο Θωμάς που σηματοδοτεί την εποχή της νομοτελειακής ιστορικής εξέλιξης, αλλά ο ίδιος ο Χριστιανισμός και οι υπόλοιπες μονοθεϊστικές θρησκείες που ρίζωσαν στην Ευρώπη, αφού, σύμφωνα με αυτές, ο άνθρωπος οδηγείται είτε στην απόλυτη ευτυχία, ξαναγεννημένος και μάλιστα στον Χριστιανισμό μαζί με το σώμα που είχε όταν ζούσε, είτε στην κόλαση. Να μην ξεχνάμε ότι στον κλασικό ελληνικό κόσμο δεν υπήρχε κόλαση και παράδεισος αλλά απλώς κάτω κόσμος. Ωστόσο αυτή η αλλαγή σκέψης στον Θωμά είναι ποιοτικά διαφορετική από αυτήν της χριστιανικής εσχατολογίας. Ο άνθρωπος δεν αποδέχεται πια την τυχαία εξέλιξη της πορείας του, θέλει όχι μόνο να γίνεται ερμηνευτής των πάντων αλλά να θεωρεί τον εαυτό του ικανό να επεμβαίνει στην ίδια του την μοίρα. Θέλει να ελέγξει το παρελθόν και το μέλλον (απόλυτη έκφραση ο Δαίμων του Λαμάρκ (5))
αγγίζοντας την ύβρη, που η κλασική Ελλάδα κατέτασσε στην μέγιστη αμαρτία επισύροντας την οργή των Θεών.
«Είναι φυσικό για το ανθρώπινο πνεύμα να φτάνει βαθμηδόν από το ατελές στο τέλειο. Εκείνοι που φιλοσόφησαν πρώτοι άφησαν αποτελέσματα ατελή που έγιναν τελειότερα από τους διαδόχους τους» γράφει ο Θωμάς
Αυτή η εννοούμενη ανύψωση του ανθρώπινου πνεύματος από το υπάρχον στο καλύτερο επεκτείνεται και στην κατάταξη των όντων.
Για τον Ακινάτη το κατ εξοχήν Ον είναι η καθαρή μορφή κάθε ύλης, η αιώνια και αεικίνητη Ενέργεια. Από το Ον αυτό έχουμε μια κατιούσα σειρά όντων, που συμφιλιώνει την τάξη του κόσμου με την αυτονομία των ιδιαίτερων μορφών και τον πλούτο των διαφορών μέσα στο γίγνεσθαι. Το ίδιο το «είναι» είναι το πιο τέλειο πράγμα που υπάρχει μέσα στην πραγματικότητα διότι σε σχέση με όλα τα όντα είναι η ενέργεια (actus) η ενεργητικότητα όλων των πραγμάτων. (Σελ 119)
Αναρωτιέμαι όμως, γιατί τα Δημιουργήματα του Θεού, που περνούν από την ανυπαρξία στο είναι να είναι ατελή και όχι τέλεια εξ αρχής, αφού το είναι αυτό καθεαυτό είναι το πιο τέλειο πράγμα που υπάρχει μέσα στην πραγματικότητα;
Αν κοιτάξει κανείς την δαρβίνειο εξέλιξη, η κατάταξη του Θωμά (κατιούσα από το Ον) θα μπορούσε να είναι αληθής. Με την έννοια του ισχυρού οργανισμού που επιβιώνει του ανίσχυρου. Όμως, αν πράγματι τα όντα εξελίσσονταν με τέτοια ιεραρχία, η εξέλιξη θα είχε εκφυλιστεί ήδη και θα είχε σταματήσει από την Αρχή της Δημιουργίας (7). Τα όντα είναι τέλεια από την πρώτη μέρα της ύπαρξής τους για τον σκοπό που υπάρχουν. Και δεν πιστεύω ότι αυτή η ευταξία βαίνει προς το καλύτερο μέσα στον χρόνο. Στην φύση, όταν τα όντα δεν μπορούν να υπάρχουν μέσα στην τάξη του κόσμου, είτε θα συμβιώσουν με άλλα όντα είτε θα πεθάνουν, χωρίς να μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι το όν που επιζεί είναι τελειότερο αυτού που δεν επιζεί. Η Λύν Μάργκουλις είναι απολύτως κατηγορηματική επί αυτού. Η συμβίωση και η δυνατότητα των όντων να συνάπτουν συμμαχίες είναι το καθοριστικό κατηγόρημα της εξέλιξης. Με μια τέτοια θεώρηση, η εσχατολογική αντίληψη του κόσμου χλομιάζει και χάνει κάθε εγκυρότητα. Το μόνο αναμενόμενο τέλος είναι το φυσικό τέλος του πλανήτη.
Ο Θωμάς δεν κατατάσσει μόνο τα όντα σε ανώτερα και κατώτερα, αλλά και την φιλοσοφική σκέψη μέσα στον χρόνο σε καλή και καλύτερη. Εντούτοις, είναι μάλλον ισχνός ο ισχυρισμός, ότι ένας σημερινός φιλόσοφος είναι πιο σοφός από αυτόν του παρελθόντος!
Στην συνέχεια, αντιλαμβάνομαι, ότι αυτή η γραμμική αντίληψη επιφέρει και την έννοια της ιεραρχίας, που είναι διακριτή στο έργο του Θωμά, όχι όπως ήταν στην αρχαία Ελλάδα, αλλά ποιοτικά διαφοροποιημένη, καθόσον στην άλλη άκρη του νήματος βρίσκεται το Ον ή ο Ων δηλαδή η θεία Ουσία.
Αυτή η ιεραρχία δεν είναι ιεραρχία διακριτών ατόμων αλλά συλλογικών οντοτήτων:
Ο Θωμάς δεν δέχεται ιεραρχία στα άτομα, αλλά έκαστο είδος αντιστοιχεί σε μία κλίμακα που πηγαίνει από την ύλη στον Θεό. Κάθε κτίσμα έχει δημιουργηθεί για την δική του ενέργεια και τελειότητα. Τα λιγότερο ευγενή κτίσματα έχουν δημιουργηθεί για τα ευγενικότερα. Ότι είναι κάτω από τον άνθρωπο έχει δημιουργηθεί για τον άνθρωπο. Έτσι, πάνω από τα φυτά βρίσκονται τα ζώα πάνω από τα ζώα ο άνθρωπος πάνω από τον άνθρωπο ολόκληρη ιεραρχία αγγέλων και οι νοητικές ουσίες δηλαδή οι ψυχές».
Στα φυσικά πράγματα, τα είδη φαίνονται να είναι προορισμένα κατά βαθμίδες, τα μικτά σώματα είναι πιο τέλεια από τα απλά, τα φυτά από τα ορυκτά, τα ζώα από τα φυτά, οι άνθρωποι από τα άλλα ζώα. Και σε κάθε μια από αυτές τις τάξεις των κτισμάτων, ένα είδος είναι τελειότερο από τα άλλα… έτσι η θεία σοφία είναι αιτία της ανισότητας των πραγμάτων (Σελ. 148).
Αυτή η ιεράρχηση, είναι ανθρωποκεντρική αλλά και ανθρώπινη. Ο άνθρωπος προκειμένου να κατανοήσει τον περίπλοκο κόσμο που τον περιβάλει τον «τακτοποιεί». Όλα τα όντα τα γήϊνα και τα θεία, τα θνητά και τα αθάνατα, τα οργανικά και τα ανόργανα πρέπει να μπουν σε μια σειρά, να τακτοποιηθούν, προκειμένου να μην ξεπερνούν την περιορισμένη αντίληψη του ανθρώπου.
«Για τον Θωμά ο κόσμος…» λέει ο Εκο, «είναι μια ιεραρχία υπαρξιακών πραγματικοτήτων, η καθεμία από τις οποίες έχει σημασία μετέχουσα αλλά δική της, πραγματωμένη μέσα σε καθορισμένα και σταθερά όρια». (Σελ 149)
Κατά μία άλλη οπτική γωνία θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει αυτή την τακτοποίηση ως μια συλλογική τάξη μέσα στην οποία ο άνθρωπος οφείλει να δει την μικρότητα του και την σειρά του.
Ωστόσο, ο Θωμάς θεωρεί όντως τον άνθρωπο περιούσιο ον, αφού μόνο αυτό μπορεί να φτάσει στον Θεό, μέσα από την ιδιαίτερη λειτουργία του, τη δική του φύση.
Ο άνθρωπος είναι κομμάτι αυτού του σύμπαντος, είναι μέρος του όλου, αφού μόνο αυτός μπορεί να φτάσει στον Θεό, μέσα από την ιδιαίτερη λειτουργία του, την δική του φύση. (Σελίδα 153)
Εντυπωσιακή είναι η θέση του Θωμά απέναντι στην νόηση, την οποία εξυμνεί υπερβολικά. Με αφορμή της θέσης περί ζώων και ανθρώπου στην Γένεση (ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα και ομοίωσιν» δηλαδή με γνώση, « να διατάσει τα ψάρια της θαλάσσης και τα πετεινά του ουρανού και τα ζώα της γης») επεκτείνει την σκέψη του στον άνθρωπο τον έξυπνο και στον άνθρωπο τον κουτό, όπου ο έχων ρωμαλέο σώμα, αλλά αδύναμη νόηση προορίζεται να υπηρετεί τους άλλους, όπως εξ άλλου ισχυρίζεται και ο Αριστοτέλης στα πολιτικά του. (Σελ.239)
Αυτή είναι η πρώτη ουσιαστική διαβάθμιση και ιεράρχηση της έννοιας του προσώπου, που συνιστά περαιτέρω ανάπτυξη της οντολογικής ιεράρχησης γενικότερα, (Σελ. 240) διαπιστώνει η Ελένη Προκοπίου στο βιβλίο της.
Η προσέγγιση της Θείας Ουσίας γίνεται αποκλειστικά μέσω του λόγου σε αντίθεση με την Ορθοδοξία που γίνεται μέσω της Πίστης.
Μόνο τα όντα που είναι προικισμένα με λόγο είναι τεταγμένα στον Θεό, διότι η έλλογη φύση γνωρίζει το όν και το αγαθό και μπορεί να προσεγγίσει τον τελικό σκοπό, τον Θεό μέσω της γνώσης και της αγάπης. (σελ 243)
Από την άλλη, αυτό το κυρίαρχο γνώρισμα του ανθρώπου –ο λόγος – τον καθιστά και υπόλογο και αποδέκτη τιμωριών, απαγορεύσεων και θείων εντολών.
Η λογικότητά του είναι η αρχή της Ελευθερίας (σ.243)
Ο άνθρωπος κατέχει το αυτεξούσιο διότι αλλιώς οι συμβουλές οι παραινέσεις οι εντολές και οι απαγορεύσεις οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες θα ήταν μάταιες. (σελ 245)
Ωστόσο, δεν είναι απόλυτη η κυριαρχία του ανθρώπου στον εαυτό του.
Έχουμε το αυτεξούσιο απέναντι στα πράγματα που δεν επιθυμούμε με αναγκαίο τρόπο ούτε με φυσικό ένστικτο, διότι δεν ανήκει στο αυτεξούσιο αλλά στο φυσικό ένστικτο το να θέλουμε να είμαστε ευτυχείς. (Σελ. 261)
Δηλώνει όμως αυτή η θέση «το να θέλουμε να είμαστε ευτυχείς» την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου; Αυτό δηλαδή που χάνει σε αυτεξουσιότητα κερδίζει σε ελευθερία; Αν δηλαδή ερμηνεύω σωστά τον Θωμά, Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιδιώκει την ευτυχία του. (Επίκουρος;)
Δεν είμαι σίγουρη, αλλά διαβλέπω μία αντίφαση μεταξύ ανθρώπινης ελευθερίας και φύσης.
Υποστηρίζει ο Θωμάς: Ο άνθρωπος ως πρόσωπο εναρμονίζεται με την λειτουργία του, με το ίδιον τέλος του πραγματοποιώντας τον εαυτόν του, διότι, «δύο είναι οι τελειότητες κάθε πράγματος: η πρώτη και η δεύτερη. Η πρώτη υπάρχει όταν το πράγμα είναι τέλειο, σύμφωνα με την ουσία του. Και αυτή δεν είναι άλλη από την μορφή όλου του είναι, που είναι επακόλουθο της ακεραιότητας των μερών. Η δεύτερη τελειότητα είναι η τελείωση ή το τέλος του. (Σελ 273)
Διότι αν το τέλειο είναι και το αγαθό τότε ο άνθρωπος νομοτελειακά οδηγείται σε ένα τέλος εναρμονισμένος με την φύση, μέσα στην τέλεια αρμονία της.
Δηλαδή δεν είναι στην ουσία ελεύθερος να πράξει το κακό, ενώ είναι ελεύθερος να αποζητά την ευτυχία του.
Στην πραγματικότητα όμως, κοιτάζοντας την πορεία της ανθρωπότητας από την εποχή του Θωμά μέχρι σήμερα δεν δείχνει να πορεύεται σε ένα τέτοιο δρόμο, αλλά αντίθετα πάει από το κακό στο χειρότερο.
Η προσέγγιση από τον Θωμά τον Ακινάτη των νομικών ζητημάτων είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Είναι πολύ κοντά στα ανθρώπινα και λιγότερο στα θεία σε αντίθεση με την ανατολική εκκλησία που είναι πολύ λιγότερο προσανατολισμένη στα γήϊνα και περισσότερο στην ζωή μετά.
Θεωρεί την απονομή δικαίου όχι αυτοσκοπό και αδιάκριτα, αλλά σε σχέση με το πρόσωπο στο οποίο το δίκαιο αποδίδεται.
Δηλαδή άλλο δίκιο θα αποδοθεί σε Βασιλιά άλλο σε δάσκαλο. Μπορεί κάποιος να πεί ότι κάτι τέτοιο είναι η αριστοκρατική αντίληψη του κόσμου, αλλά δεν είναι. Είναι εύλογη η διάκριση που επιδιώκει ο Θωμάς. Ας παρακολουθήσουμε την σκέψη του.
«Το πρόσωπο εναντίον του οποίου διαπράττεται το αμάρτημα είναι κατά κάποιον τρόπο το αντικείμενο. Το αντικείμενο προκαλεί την βαρύτητα του παραπτώματος . (δηλαδή το θιγόμενο πρόσωπο είναι το αντικείμενο) Συνεπώς το αμάρτημα είναι τόσο βαρύτερο όσο έχει ως αντικείμενο ένα πιο ουσιώδες «τέλος» Το θεμελιώδες «τέλος» των ανθρωπίνων πράξεων είναι ο Θεός ο ίδιος, ο άνθρωπος και ο πλησίον … άρα σε σχέση με αυτά τα τρία μπορούμε να δούμε περισσότερη ή λιγότερη βαρύτητα ανάλογα με το conditio του προσβεβλημένου ανθρώπου».
Ο Θεός δηλαδή είναι ένα πέρας, ένα τέλος. Βοηθάει τον άνθρωπο να κάνει μια εσκαλασιόν της σκέψης τους. Να βάλει ένα όριο. Και μέσα σε αυτά τα όρια ο άνθρωπος θα θέσει τις αρχές του και τις απαιτήσεις για απόδοση και απαίτηση δίκιου.
Με αυτήν την θεώρηση, άλλο το δίκιο του δάσκαλου άλλο το δίκιο του βασιλιά.
Ο λαός βέβαια, για να το δούμε το ζήτημα και πιο απλά, δεν έχει ανάγκη από τις βαριές σκέψεις ενός Θωμά ή ενός Αριστοτέλη. Αυτήν την διάκριση την θεωρεί αυτονόητη!
Ο Ρομπέν των Δασών ήταν ήρωας όχι κλέφτης. Γιατί το θιγόμενο πρόσωπο είχε περισσευούμενα λεφτά. Μπορούσε να ζήσει και με λιγότερα. Οι κλέφτες της Τουρκοκρατίας δεν ήταν κλέφτες, έπαιρναν αυτά που τους έκλεβαν οι Τούρκοι, δηλαδή το θιγόμενο πρόσωπο ήταν υπόλογο των προηγούμενων πράξεών του.
Αν μπορώ να πω, το δίκαιο για τον Θωμά τον Ακκινάτη δεν είναι μια καταγραφή κανόνων συμβίωσης του ανθρώπου, όπου η ηθική δεν παίζει κανέναν ρόλο και που όπως θεωρεί ο Καντ, μπορούμε να φτιάξουμε μια πλήρη λίστα κανόνων και συμπεριφορών, που να μπορεί η κοινωνία να διοικηθεί ακόμα και αν απαρτίζεται από δαίμονες, αλλά ένα όργανο αρμονίας των κοινωνικών σχέσεων όπου στον καθένα θα αποδίδεται το δίκιο που του αναλογεί.
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ελένη Προκοπίου, για την ευκαιρία που μου έδωσε να μάθω κάτι ελάχιστα για τον Θωμά, που πάντα το επιζητούσα, αφού τον έβλεπα να τσιτάρεται σε πολλά αγαπημένα μου αναγνώσματα, αλλά ποτέ δεν θα αποφάσιζα να προσέτρεχα στην πηγή!
****************************************************************************
1. Στιβεν Ρανσιμαν, η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση
2. Η σχολαστική μέθοδος εφαρμόζεται στην κατανόηση ενός κειμένου του οποίου ο δημιουργός θεωρείται αυθεντία, ο δε σχολιαστής θεωρείται δάσκαλος. Σελίδα 55
3. Chenu, σελ 27
4. Η Γραμματική των Πολιτισμών σελ 469
5. Σχόλιο 45 σελ 53
6. Ο Δαίμων του Λαπλάς:
Στα 1800, ο Pierre Simon Marquis de Laplace (1749-1827), οραματίστηκε έναν δαίμονα, ως εξής:
- Ας σκεφτούμε, ότι κάθε στιγμή του Σύμπαντος είναι η επόμενη μίας προηγούμενης και ότι αυτή η κάθε στιγμή είναι η αιτία που η επόμενη είναι αυτή που είναι.
- Ας σκεφτούμε, ότι υπάρχουν Νόμοι που καθορίζουν την αιτία και το αποτέλεσμα κάθε πράξης και συμβάντος.
- Ας σκεφτούμε, μία διάνοια, η οποία γνωρίζει για μία δεδομένη στιγμή όλες τις δυνάμεις που δρουν στη Φύση, καθώς επίσης όλα τα στοιχεία που συνθέτουν αυτή τη δεδομένη στιγμή, και η οποία έχει ικανή χωρητικότητα, ώστε να χωρέσει όλα τα δεδομένα μεγέθη και να τα υποβάλει σε ανάλυση, να συμπεριλάβει όλες τις κινήσεις των αστέρων και των πλανητών, καθώς και των ατόμων, τότε τίποτε δεν θα έμενε άγνωστο σ αυτή τη διάνοια.
Το μέλλον και το παρελθόν θα απλώνονταν ξεκάθαρα μπροστά στα μάτια μας, σαν ένα ανοιχτό βιβλίο.
Αυτή η άποψη, ότι δηλαδή όλα θα μπορούσε κανείς να τα προβλέψει και ακόμα περισσότερο να κοιτάξει με απόλυτη βεβαιότητα το παρελθόν του σύμπαντος, αρκεί να γνώριζε όλους τους φυσικούς Νόμους και τις «αρχικές συνθήκες», ο λεγόμενος φυσικός ντετερμινισμός, κατέρρευσε ένα αιώνα αργότερα από τον Werner Heisenberg με την διατύπωση της “Αρχής της απροσδιοριστίας” .
Ο Werner Heisenberg, απέδειξε, ότι ακόμα και αν υπήρχε αυτή η διάνοια, αυτός ο δαίμων, δεν θα μπορούσε να προσδιορίσει την κίνηση και τη θέση ενός ηλεκτρονίου. Επειδή, με όση μεγαλύτερη ακρίβεια προσδιόριζε κανείς τη ταχύτητά του, τόσο πιο απροσδιόριστη θα ήταν η θέση του.
Ο Heisenberg με την θεωρία της απροσδιοριστίας προκάλεσε την κατάρρευση της Αριστοτελικής λογικής. Το αιτιατό δεν σχετίζεται με το αίτιο, αλλά όλα είναι τυχαία. Από αυτήν την θέση προέκυψε και η γνωστή ρήση – απορία του Αϊνστάιν « παίζει ο Θεός ζάρια;»
7. Θέση της αμερικανίδας βιολόγου Λιν Μαργκουλις, για την εξέλιξη των ειδών, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την δαρβίνειο θεωρία, καθώς αυτή υποστηρίζει ότι η εξέλιξη είναι αποτέλεσμα συμβίωσης των ειδών και όχι επικράτησης του ισχυρότερου.
* Ο Μεσαίωνας ήταν βέβαια μόνο δυτικός. Ανατολικός Μεσαίωνας δεν υπήρξε. Θα έπρεπε να γράψω για την Δύση του Μεσαίωνα, αλλά
Πηγή
InfoGnomon
Αγγέλα Ταβιανάτου
"Ωστόσο, αν είναι αναγκαία μια απόδειξη για τη συνέχεια της ελληνικής Ιστορίας, αυτή παρέχεται από την κατά καιρούς αναβίωση του ενδιαφέροντος για τους κλασικούς συγγραφείς, που επαναλαμβάνεται σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής ιστορίας. Καμία από αυτές τις αναβιώσεις δεν είναι, τόσο εκπληκτική, όσο αυτή που ονόμασα Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση. Συνέβη την εποχή πού η Αυτοκρατορία φθειρόταν πολιτικά και ήταν γραφτό της να εξαφανιστεί σύντομα. Ποτέ άλλοτε όμως δεν υπήρχαν τόσοι λόγιοι πού να ήταν αφιερωμένοι στην ερμηνεία και την ανανέωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης και στη διαφύλαξη της ελληνικής παράδοσης. Ακόμη και η λέξη «Έλλην» ανέκτησε το αρχαίο της νόημα. Και, ευτυχώς για τον πολιτισμό όλης της Ευρώπης, αυτή η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση εμφανίστηκε σε μια στιγμή της ιστορίας πού οι Δυτικοί λόγιοι ήταν προετοιμασμένοι να ανακαλύψουν και να εκτιμήσουν το μορφωτικό κόσμο πού κρατούσαν ζωντανό οι λόγιοι του Βυζαντίου". (Στίβεν Ράνσιμαν)
Ο Θωμάς Ακινάτης, έζησε 13ο αιώνα ( 1225 - 1274) ήταν Ιταλός ιερέας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τάγμα των Δομινικανών, και σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος, εκπρόσωπος της σχολής του σχολαστικισμού (2).
Γεννήθηκε στο Βασίλειο της Νάπολης, ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή, ανάμεσα στο Ισλάμ και στον Χριστιανισμό ( Σελ. 27) , είκοσι ένα χρόνια μετά την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Έζησε στην αυγή της Τελευταίας Βυζαντινής Αναγέννησης, όπως την ονομάζει ο Ράνσιμαν στο ομώνυμο βιβλίο του και πέθανε 15 χρόνια μετά την Βυζαντινή Παλινόρθωση που ήταν και το κύκνειο άσμα της Μεγάλης Αυτοκρατορίας, ένα δραματικό κρεσέντο που ακούστηκε από την μια άκρη του κόσμου στην άλλη.
Τώρα γιατί ο Θωμάς; Πώς συνέβη σήμερα που σύμπασα η ανθρωπότητα ασχολείται με τα λογιστικά της κοινωνίας των τραπεζών και των επιχειρήσεων, να εκδίδεται ένα βιβλίο για έναν θεολόγο του Μεσαίωνα; Μήπως μοιάζει με σκανδαλιστική πολυτέλεια; Η μήπως είναι κάποια καταναγκαστική αντίδραση, σ αυτήν την κοινωνία της Μεγάλης Απογοήτευσης και της παντελούς έλλειψης ιδεολογίας; Ποιος ξέρει!
Η Ελένη Προκοπίου μας ξαφνιάζει ευχάριστα παρουσιάζοντας στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ένα μοναδικό πόνημα για τον δυτικό (*) Μεσαίωνα , ο οποίος με τα μάτια της συγγραφέως αποκτά άλλη βαρύτητα. Δεν είναι η εποχή όπου όλα είναι μόνο μαύρα και που ξαφνικά έπεσε από τον ουρανό το φώς της επιστήμης και της ανακάλυψης της σοφίας! Για μένα το μόνο που ανακάλυψαν οι άνθρωποι της εποχής των Φώτων είναι η Αμερική, την οποία και έκαναν κομμάτια, αλλά αυτό το ζήτημα είναι άλλο και δεν έχει να κάνει με το βιβλίο και τον Θωμά τον Ακινάτη.
Η μοναδικότητα του έργου της Ελένης Προκοπίου δεν έγκειται μόνο στην επιλογή ενός θέματος που δεν έχει απασχολήσει μέχρι σήμερα σχεδόν κανέναν Έλληνα από την εποχή του Δημήτριου Κυδώνη, ο οποίος μετέφρασε στα ελληνικά την «Summa Theologiae» (1355), αλλά στην εξαιρετική δουλειά της.
Είναι ένα ογκώδες βιβλίο 600 σελίδων, με πλούσια βιβλιογραφία και πλούσια περιγραφή της φιλοσοφικής διαδρομής του Μεσαιωνικού κόσμου, που εντέλει δεν είναι ούτε η εποχή των Μαγισσών, όπως πιστεύεται από πολλούς σχετικούς και άσχετους, αλλά ούτε τόσο σκοτεινός, όσο θεωρούν ομοίως πολλοί σχετικοί και άσχετοι. Ο Μεσαίωνας, κοιταγμένος με μάτια που δεν έχουν τυφλωθεί από τον γυαλιστερό μοντέρνο κόσμο της αχαλίνωτης γνώσης και της τεχνολογίας, αναδύεται με ένα φως πολύ πιο ανθρώπινο από αυτόν που δημιούργησε η εποχή των Φώτων και εκείνα τα Φώτα ιδωμένα από μια νέα οπτική γωνία φαίνονται χλωμά και κακά.
Όταν τελείωσα το βιβλίο, θυμήθηκα τα λόγια του Σωκράτη:
«Όσα κατάλαβα από το έργο του Ηράκλειτου ήταν πολύ ωραία, ελπίζω και όσα δεν κατάλαβα». Τα ίδια περίπου θα πω και γω: όσα κατάλαβα από το μαγικό βιβλίο της Ελένης Προκοπίου μου άνοιξαν καινούργιους κόσμους! Παρηγορούμαι για όσα δεν κατάλαβα, από το γεγονός ότι πολλοί άλλοι πιο σοφοί από μένα παρανόησαν τον μεγάλο σοφό.
Για τον Θωμά Ακινάτη –μεταξύ άλλων - έχει γράψει και αυτό το τέρας της μόρφωσης του αιώνα μας, ο Ουμπέρτο Εκο.
Ας χαρούμε λοιπόν: Οι ιταλοί έχουν τον Ουμπέρτο Εκο και μείς την Ελένη Προκοπίου.
Ο τίτλος του βιβλίου είναι
«Το πρόσωπο ως υποκείμενο δικαίου στο Έργο του Θωμά Ακινάτη»
χωρίζεται δε σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο δικαιώνεται ο Θωμάς ως ο κληρονόμος της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον και εντάσσει τον Θωμά στο φιλοσοφικό πλαίσιο του Βυζαντίου.
Στο δεύτερο θεμελιώνεται η έννοια του προσώπου και στο τρίτο και τέταρτο το πρόσωπο προσδιορίζεται ως υποκείμενο σχέσεων και στην συνέχεια και ως υποκείμενο δικαίου, εφόσον το δίκαιο έχει νόημα μόνο σε σχέση με το πρόσωπο .
Ο Θωμάς «σχολιάζει» την φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη και όχι του Πλάτωνα, όπως θα περίμενε κανείς από έναν εκκλησιαστικό Πατέρα, δικαιώνοντας τον Chenu, δεδομένου ότι ο Αριστοτέλης ήταν ο αγαπημένος φιλόσοφος των Αράβων.
Αριστοτελικός και κοσμικός ο Θωμάς, δικαίως χαρακτηρίζεται από τον Ουμπέρτο Εκο ως ο «θεολόγος της επίγειας πραγματικότητας».
Η ενασχόληση του Θωμά του Ακινάτη με την κλασική φιλοσοφία σηματοδοτεί μια διαφορετική χρονική έναρξη της Αναγέννησης. Στην «γραμματική των πολιτισμών» ο Φερνάν Μπρωντέλ (4) τοποθετεί το ορμητήριο του ουμανισμού στην Αβινιόν, η οποία ζωογονείται από την επιστροφή του Πετράρχη - το 1337 - δηλαδή τον 14ο αιώνα και όχι τον «μεγάλο» 15ο αιώνα, όπως πιστεύεται
Ωστόσο, ο ουμανισμός, (ή ανθρωπισμός) δηλαδή η ενασχόληση με την κλασική ελληνική γραμματεία, δεν σταμάτησε να υπάρχει στο Βυζάντιο, μάλιστα η στροφή προς τον Αριστοτέλη και η απομάκρυνση από τον Πλάτωνα συστηματοποιείται από τον Αλέξανδρο τον Αφροδισέα ήδη τον 3ον αιώνα, όπως επιβεβαιώνει η Ελένη Προκοπίου:
Στον χώρο της θεολογίας και της φιλοσοφίας οι μεγάλοι μεσαιωνολόγοι, όπως ο Etienne Gilson, ο Jaques Meritain και άλλοι, αντέταξαν στον ανθρωπισμό της Αναγέννησης τον μεσαιωνικό ανθρωπισμό. (Σχόλιο 45 σελ 53)
Η φιλοσοφική σκέψη του Θωμά, παρεκκλίνει από την κυκλική και άχρονη σκέψη της κλασικής Ελλάδας και βάζει την ανθρωπότητα σε ευθεία αντιπαράθεση με την εαυτή της. Στην κλασική Ελλάδα, ο χρόνος ήταν ένας κύκλος, χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, επειδή ο κύκλος όριζε το τέλειο και το αιώνιο. Στον Θωμά τόσο ο χρόνος όσο και η φιλοσοφική αντίληψη για την ύπαρξη εν γένει ξεδιπλώνονται σε ευθεία γραμμή πάνω στην οποία τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο υφαίνοντας ένα χαλί που η μία βελονιά είναι επόμενη μιας άλλης και μάλιστα πάντα προς τα επάνω, όπου στην εποχή μας εκχυδαΐστηκε στην οικονομική μεγέθυνση. Δεν είναι ο Θωμάς που σηματοδοτεί την εποχή της νομοτελειακής ιστορικής εξέλιξης, αλλά ο ίδιος ο Χριστιανισμός και οι υπόλοιπες μονοθεϊστικές θρησκείες που ρίζωσαν στην Ευρώπη, αφού, σύμφωνα με αυτές, ο άνθρωπος οδηγείται είτε στην απόλυτη ευτυχία, ξαναγεννημένος και μάλιστα στον Χριστιανισμό μαζί με το σώμα που είχε όταν ζούσε, είτε στην κόλαση. Να μην ξεχνάμε ότι στον κλασικό ελληνικό κόσμο δεν υπήρχε κόλαση και παράδεισος αλλά απλώς κάτω κόσμος. Ωστόσο αυτή η αλλαγή σκέψης στον Θωμά είναι ποιοτικά διαφορετική από αυτήν της χριστιανικής εσχατολογίας. Ο άνθρωπος δεν αποδέχεται πια την τυχαία εξέλιξη της πορείας του, θέλει όχι μόνο να γίνεται ερμηνευτής των πάντων αλλά να θεωρεί τον εαυτό του ικανό να επεμβαίνει στην ίδια του την μοίρα. Θέλει να ελέγξει το παρελθόν και το μέλλον (απόλυτη έκφραση ο Δαίμων του Λαμάρκ (5))
αγγίζοντας την ύβρη, που η κλασική Ελλάδα κατέτασσε στην μέγιστη αμαρτία επισύροντας την οργή των Θεών.
«Είναι φυσικό για το ανθρώπινο πνεύμα να φτάνει βαθμηδόν από το ατελές στο τέλειο. Εκείνοι που φιλοσόφησαν πρώτοι άφησαν αποτελέσματα ατελή που έγιναν τελειότερα από τους διαδόχους τους» γράφει ο Θωμάς
Αυτή η εννοούμενη ανύψωση του ανθρώπινου πνεύματος από το υπάρχον στο καλύτερο επεκτείνεται και στην κατάταξη των όντων.
Για τον Ακινάτη το κατ εξοχήν Ον είναι η καθαρή μορφή κάθε ύλης, η αιώνια και αεικίνητη Ενέργεια. Από το Ον αυτό έχουμε μια κατιούσα σειρά όντων, που συμφιλιώνει την τάξη του κόσμου με την αυτονομία των ιδιαίτερων μορφών και τον πλούτο των διαφορών μέσα στο γίγνεσθαι. Το ίδιο το «είναι» είναι το πιο τέλειο πράγμα που υπάρχει μέσα στην πραγματικότητα διότι σε σχέση με όλα τα όντα είναι η ενέργεια (actus) η ενεργητικότητα όλων των πραγμάτων. (Σελ 119)
Αναρωτιέμαι όμως, γιατί τα Δημιουργήματα του Θεού, που περνούν από την ανυπαρξία στο είναι να είναι ατελή και όχι τέλεια εξ αρχής, αφού το είναι αυτό καθεαυτό είναι το πιο τέλειο πράγμα που υπάρχει μέσα στην πραγματικότητα;
Αν κοιτάξει κανείς την δαρβίνειο εξέλιξη, η κατάταξη του Θωμά (κατιούσα από το Ον) θα μπορούσε να είναι αληθής. Με την έννοια του ισχυρού οργανισμού που επιβιώνει του ανίσχυρου. Όμως, αν πράγματι τα όντα εξελίσσονταν με τέτοια ιεραρχία, η εξέλιξη θα είχε εκφυλιστεί ήδη και θα είχε σταματήσει από την Αρχή της Δημιουργίας (7). Τα όντα είναι τέλεια από την πρώτη μέρα της ύπαρξής τους για τον σκοπό που υπάρχουν. Και δεν πιστεύω ότι αυτή η ευταξία βαίνει προς το καλύτερο μέσα στον χρόνο. Στην φύση, όταν τα όντα δεν μπορούν να υπάρχουν μέσα στην τάξη του κόσμου, είτε θα συμβιώσουν με άλλα όντα είτε θα πεθάνουν, χωρίς να μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι το όν που επιζεί είναι τελειότερο αυτού που δεν επιζεί. Η Λύν Μάργκουλις είναι απολύτως κατηγορηματική επί αυτού. Η συμβίωση και η δυνατότητα των όντων να συνάπτουν συμμαχίες είναι το καθοριστικό κατηγόρημα της εξέλιξης. Με μια τέτοια θεώρηση, η εσχατολογική αντίληψη του κόσμου χλομιάζει και χάνει κάθε εγκυρότητα. Το μόνο αναμενόμενο τέλος είναι το φυσικό τέλος του πλανήτη.
Ο Θωμάς δεν κατατάσσει μόνο τα όντα σε ανώτερα και κατώτερα, αλλά και την φιλοσοφική σκέψη μέσα στον χρόνο σε καλή και καλύτερη. Εντούτοις, είναι μάλλον ισχνός ο ισχυρισμός, ότι ένας σημερινός φιλόσοφος είναι πιο σοφός από αυτόν του παρελθόντος!
Στην συνέχεια, αντιλαμβάνομαι, ότι αυτή η γραμμική αντίληψη επιφέρει και την έννοια της ιεραρχίας, που είναι διακριτή στο έργο του Θωμά, όχι όπως ήταν στην αρχαία Ελλάδα, αλλά ποιοτικά διαφοροποιημένη, καθόσον στην άλλη άκρη του νήματος βρίσκεται το Ον ή ο Ων δηλαδή η θεία Ουσία.
Αυτή η ιεραρχία δεν είναι ιεραρχία διακριτών ατόμων αλλά συλλογικών οντοτήτων:
Ο Θωμάς δεν δέχεται ιεραρχία στα άτομα, αλλά έκαστο είδος αντιστοιχεί σε μία κλίμακα που πηγαίνει από την ύλη στον Θεό. Κάθε κτίσμα έχει δημιουργηθεί για την δική του ενέργεια και τελειότητα. Τα λιγότερο ευγενή κτίσματα έχουν δημιουργηθεί για τα ευγενικότερα. Ότι είναι κάτω από τον άνθρωπο έχει δημιουργηθεί για τον άνθρωπο. Έτσι, πάνω από τα φυτά βρίσκονται τα ζώα πάνω από τα ζώα ο άνθρωπος πάνω από τον άνθρωπο ολόκληρη ιεραρχία αγγέλων και οι νοητικές ουσίες δηλαδή οι ψυχές».
Στα φυσικά πράγματα, τα είδη φαίνονται να είναι προορισμένα κατά βαθμίδες, τα μικτά σώματα είναι πιο τέλεια από τα απλά, τα φυτά από τα ορυκτά, τα ζώα από τα φυτά, οι άνθρωποι από τα άλλα ζώα. Και σε κάθε μια από αυτές τις τάξεις των κτισμάτων, ένα είδος είναι τελειότερο από τα άλλα… έτσι η θεία σοφία είναι αιτία της ανισότητας των πραγμάτων (Σελ. 148).
Αυτή η ιεράρχηση, είναι ανθρωποκεντρική αλλά και ανθρώπινη. Ο άνθρωπος προκειμένου να κατανοήσει τον περίπλοκο κόσμο που τον περιβάλει τον «τακτοποιεί». Όλα τα όντα τα γήϊνα και τα θεία, τα θνητά και τα αθάνατα, τα οργανικά και τα ανόργανα πρέπει να μπουν σε μια σειρά, να τακτοποιηθούν, προκειμένου να μην ξεπερνούν την περιορισμένη αντίληψη του ανθρώπου.
«Για τον Θωμά ο κόσμος…» λέει ο Εκο, «είναι μια ιεραρχία υπαρξιακών πραγματικοτήτων, η καθεμία από τις οποίες έχει σημασία μετέχουσα αλλά δική της, πραγματωμένη μέσα σε καθορισμένα και σταθερά όρια». (Σελ 149)
Κατά μία άλλη οπτική γωνία θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει αυτή την τακτοποίηση ως μια συλλογική τάξη μέσα στην οποία ο άνθρωπος οφείλει να δει την μικρότητα του και την σειρά του.
Ωστόσο, ο Θωμάς θεωρεί όντως τον άνθρωπο περιούσιο ον, αφού μόνο αυτό μπορεί να φτάσει στον Θεό, μέσα από την ιδιαίτερη λειτουργία του, τη δική του φύση.
Ο άνθρωπος είναι κομμάτι αυτού του σύμπαντος, είναι μέρος του όλου, αφού μόνο αυτός μπορεί να φτάσει στον Θεό, μέσα από την ιδιαίτερη λειτουργία του, την δική του φύση. (Σελίδα 153)
Εντυπωσιακή είναι η θέση του Θωμά απέναντι στην νόηση, την οποία εξυμνεί υπερβολικά. Με αφορμή της θέσης περί ζώων και ανθρώπου στην Γένεση (ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα και ομοίωσιν» δηλαδή με γνώση, « να διατάσει τα ψάρια της θαλάσσης και τα πετεινά του ουρανού και τα ζώα της γης») επεκτείνει την σκέψη του στον άνθρωπο τον έξυπνο και στον άνθρωπο τον κουτό, όπου ο έχων ρωμαλέο σώμα, αλλά αδύναμη νόηση προορίζεται να υπηρετεί τους άλλους, όπως εξ άλλου ισχυρίζεται και ο Αριστοτέλης στα πολιτικά του. (Σελ.239)
Αυτή είναι η πρώτη ουσιαστική διαβάθμιση και ιεράρχηση της έννοιας του προσώπου, που συνιστά περαιτέρω ανάπτυξη της οντολογικής ιεράρχησης γενικότερα, (Σελ. 240) διαπιστώνει η Ελένη Προκοπίου στο βιβλίο της.
Η προσέγγιση της Θείας Ουσίας γίνεται αποκλειστικά μέσω του λόγου σε αντίθεση με την Ορθοδοξία που γίνεται μέσω της Πίστης.
Μόνο τα όντα που είναι προικισμένα με λόγο είναι τεταγμένα στον Θεό, διότι η έλλογη φύση γνωρίζει το όν και το αγαθό και μπορεί να προσεγγίσει τον τελικό σκοπό, τον Θεό μέσω της γνώσης και της αγάπης. (σελ 243)
Από την άλλη, αυτό το κυρίαρχο γνώρισμα του ανθρώπου –ο λόγος – τον καθιστά και υπόλογο και αποδέκτη τιμωριών, απαγορεύσεων και θείων εντολών.
Η λογικότητά του είναι η αρχή της Ελευθερίας (σ.243)
Ο άνθρωπος κατέχει το αυτεξούσιο διότι αλλιώς οι συμβουλές οι παραινέσεις οι εντολές και οι απαγορεύσεις οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες θα ήταν μάταιες. (σελ 245)
Ωστόσο, δεν είναι απόλυτη η κυριαρχία του ανθρώπου στον εαυτό του.
Έχουμε το αυτεξούσιο απέναντι στα πράγματα που δεν επιθυμούμε με αναγκαίο τρόπο ούτε με φυσικό ένστικτο, διότι δεν ανήκει στο αυτεξούσιο αλλά στο φυσικό ένστικτο το να θέλουμε να είμαστε ευτυχείς. (Σελ. 261)
Δηλώνει όμως αυτή η θέση «το να θέλουμε να είμαστε ευτυχείς» την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου; Αυτό δηλαδή που χάνει σε αυτεξουσιότητα κερδίζει σε ελευθερία; Αν δηλαδή ερμηνεύω σωστά τον Θωμά, Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιδιώκει την ευτυχία του. (Επίκουρος;)
Δεν είμαι σίγουρη, αλλά διαβλέπω μία αντίφαση μεταξύ ανθρώπινης ελευθερίας και φύσης.
Υποστηρίζει ο Θωμάς: Ο άνθρωπος ως πρόσωπο εναρμονίζεται με την λειτουργία του, με το ίδιον τέλος του πραγματοποιώντας τον εαυτόν του, διότι, «δύο είναι οι τελειότητες κάθε πράγματος: η πρώτη και η δεύτερη. Η πρώτη υπάρχει όταν το πράγμα είναι τέλειο, σύμφωνα με την ουσία του. Και αυτή δεν είναι άλλη από την μορφή όλου του είναι, που είναι επακόλουθο της ακεραιότητας των μερών. Η δεύτερη τελειότητα είναι η τελείωση ή το τέλος του. (Σελ 273)
Διότι αν το τέλειο είναι και το αγαθό τότε ο άνθρωπος νομοτελειακά οδηγείται σε ένα τέλος εναρμονισμένος με την φύση, μέσα στην τέλεια αρμονία της.
Δηλαδή δεν είναι στην ουσία ελεύθερος να πράξει το κακό, ενώ είναι ελεύθερος να αποζητά την ευτυχία του.
Στην πραγματικότητα όμως, κοιτάζοντας την πορεία της ανθρωπότητας από την εποχή του Θωμά μέχρι σήμερα δεν δείχνει να πορεύεται σε ένα τέτοιο δρόμο, αλλά αντίθετα πάει από το κακό στο χειρότερο.
Η προσέγγιση από τον Θωμά τον Ακινάτη των νομικών ζητημάτων είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Είναι πολύ κοντά στα ανθρώπινα και λιγότερο στα θεία σε αντίθεση με την ανατολική εκκλησία που είναι πολύ λιγότερο προσανατολισμένη στα γήϊνα και περισσότερο στην ζωή μετά.
Θεωρεί την απονομή δικαίου όχι αυτοσκοπό και αδιάκριτα, αλλά σε σχέση με το πρόσωπο στο οποίο το δίκαιο αποδίδεται.
Δηλαδή άλλο δίκιο θα αποδοθεί σε Βασιλιά άλλο σε δάσκαλο. Μπορεί κάποιος να πεί ότι κάτι τέτοιο είναι η αριστοκρατική αντίληψη του κόσμου, αλλά δεν είναι. Είναι εύλογη η διάκριση που επιδιώκει ο Θωμάς. Ας παρακολουθήσουμε την σκέψη του.
«Το πρόσωπο εναντίον του οποίου διαπράττεται το αμάρτημα είναι κατά κάποιον τρόπο το αντικείμενο. Το αντικείμενο προκαλεί την βαρύτητα του παραπτώματος . (δηλαδή το θιγόμενο πρόσωπο είναι το αντικείμενο) Συνεπώς το αμάρτημα είναι τόσο βαρύτερο όσο έχει ως αντικείμενο ένα πιο ουσιώδες «τέλος» Το θεμελιώδες «τέλος» των ανθρωπίνων πράξεων είναι ο Θεός ο ίδιος, ο άνθρωπος και ο πλησίον … άρα σε σχέση με αυτά τα τρία μπορούμε να δούμε περισσότερη ή λιγότερη βαρύτητα ανάλογα με το conditio του προσβεβλημένου ανθρώπου».
Ο Θεός δηλαδή είναι ένα πέρας, ένα τέλος. Βοηθάει τον άνθρωπο να κάνει μια εσκαλασιόν της σκέψης τους. Να βάλει ένα όριο. Και μέσα σε αυτά τα όρια ο άνθρωπος θα θέσει τις αρχές του και τις απαιτήσεις για απόδοση και απαίτηση δίκιου.
Με αυτήν την θεώρηση, άλλο το δίκιο του δάσκαλου άλλο το δίκιο του βασιλιά.
Ο λαός βέβαια, για να το δούμε το ζήτημα και πιο απλά, δεν έχει ανάγκη από τις βαριές σκέψεις ενός Θωμά ή ενός Αριστοτέλη. Αυτήν την διάκριση την θεωρεί αυτονόητη!
Ο Ρομπέν των Δασών ήταν ήρωας όχι κλέφτης. Γιατί το θιγόμενο πρόσωπο είχε περισσευούμενα λεφτά. Μπορούσε να ζήσει και με λιγότερα. Οι κλέφτες της Τουρκοκρατίας δεν ήταν κλέφτες, έπαιρναν αυτά που τους έκλεβαν οι Τούρκοι, δηλαδή το θιγόμενο πρόσωπο ήταν υπόλογο των προηγούμενων πράξεών του.
Αν μπορώ να πω, το δίκαιο για τον Θωμά τον Ακκινάτη δεν είναι μια καταγραφή κανόνων συμβίωσης του ανθρώπου, όπου η ηθική δεν παίζει κανέναν ρόλο και που όπως θεωρεί ο Καντ, μπορούμε να φτιάξουμε μια πλήρη λίστα κανόνων και συμπεριφορών, που να μπορεί η κοινωνία να διοικηθεί ακόμα και αν απαρτίζεται από δαίμονες, αλλά ένα όργανο αρμονίας των κοινωνικών σχέσεων όπου στον καθένα θα αποδίδεται το δίκιο που του αναλογεί.
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ελένη Προκοπίου, για την ευκαιρία που μου έδωσε να μάθω κάτι ελάχιστα για τον Θωμά, που πάντα το επιζητούσα, αφού τον έβλεπα να τσιτάρεται σε πολλά αγαπημένα μου αναγνώσματα, αλλά ποτέ δεν θα αποφάσιζα να προσέτρεχα στην πηγή!
****************************************************************************
1. Στιβεν Ρανσιμαν, η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση
2. Η σχολαστική μέθοδος εφαρμόζεται στην κατανόηση ενός κειμένου του οποίου ο δημιουργός θεωρείται αυθεντία, ο δε σχολιαστής θεωρείται δάσκαλος. Σελίδα 55
3. Chenu, σελ 27
4. Η Γραμματική των Πολιτισμών σελ 469
5. Σχόλιο 45 σελ 53
6. Ο Δαίμων του Λαπλάς:
Στα 1800, ο Pierre Simon Marquis de Laplace (1749-1827), οραματίστηκε έναν δαίμονα, ως εξής:
- Ας σκεφτούμε, ότι κάθε στιγμή του Σύμπαντος είναι η επόμενη μίας προηγούμενης και ότι αυτή η κάθε στιγμή είναι η αιτία που η επόμενη είναι αυτή που είναι.
- Ας σκεφτούμε, ότι υπάρχουν Νόμοι που καθορίζουν την αιτία και το αποτέλεσμα κάθε πράξης και συμβάντος.
- Ας σκεφτούμε, μία διάνοια, η οποία γνωρίζει για μία δεδομένη στιγμή όλες τις δυνάμεις που δρουν στη Φύση, καθώς επίσης όλα τα στοιχεία που συνθέτουν αυτή τη δεδομένη στιγμή, και η οποία έχει ικανή χωρητικότητα, ώστε να χωρέσει όλα τα δεδομένα μεγέθη και να τα υποβάλει σε ανάλυση, να συμπεριλάβει όλες τις κινήσεις των αστέρων και των πλανητών, καθώς και των ατόμων, τότε τίποτε δεν θα έμενε άγνωστο σ αυτή τη διάνοια.
Το μέλλον και το παρελθόν θα απλώνονταν ξεκάθαρα μπροστά στα μάτια μας, σαν ένα ανοιχτό βιβλίο.
Αυτή η άποψη, ότι δηλαδή όλα θα μπορούσε κανείς να τα προβλέψει και ακόμα περισσότερο να κοιτάξει με απόλυτη βεβαιότητα το παρελθόν του σύμπαντος, αρκεί να γνώριζε όλους τους φυσικούς Νόμους και τις «αρχικές συνθήκες», ο λεγόμενος φυσικός ντετερμινισμός, κατέρρευσε ένα αιώνα αργότερα από τον Werner Heisenberg με την διατύπωση της “Αρχής της απροσδιοριστίας” .
Ο Werner Heisenberg, απέδειξε, ότι ακόμα και αν υπήρχε αυτή η διάνοια, αυτός ο δαίμων, δεν θα μπορούσε να προσδιορίσει την κίνηση και τη θέση ενός ηλεκτρονίου. Επειδή, με όση μεγαλύτερη ακρίβεια προσδιόριζε κανείς τη ταχύτητά του, τόσο πιο απροσδιόριστη θα ήταν η θέση του.
Ο Heisenberg με την θεωρία της απροσδιοριστίας προκάλεσε την κατάρρευση της Αριστοτελικής λογικής. Το αιτιατό δεν σχετίζεται με το αίτιο, αλλά όλα είναι τυχαία. Από αυτήν την θέση προέκυψε και η γνωστή ρήση – απορία του Αϊνστάιν « παίζει ο Θεός ζάρια;»
7. Θέση της αμερικανίδας βιολόγου Λιν Μαργκουλις, για την εξέλιξη των ειδών, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την δαρβίνειο θεωρία, καθώς αυτή υποστηρίζει ότι η εξέλιξη είναι αποτέλεσμα συμβίωσης των ειδών και όχι επικράτησης του ισχυρότερου.
* Ο Μεσαίωνας ήταν βέβαια μόνο δυτικός. Ανατολικός Μεσαίωνας δεν υπήρξε. Θα έπρεπε να γράψω για την Δύση του Μεσαίωνα, αλλά
Πηγή
InfoGnomon
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
![Αυτός είναι ο βαθύπλουτος Ινδός που κάνει διακοπές στη Μύκονο... [photos]](https://images.newsnowgreece.com/71/710383/aftos-einai-o-vathyploutos-indos-pou-kanei-diakopes-sti-mykono-photos-1-124x78.jpg)
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
