2021-01-24 20:57:28
Τι είναι τα τοπωνύμια; - Πόσα από αυτά είναι ξενικά; - Η περίφημη μελέτη του Max Vasmer για τα σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα - Οι απόψεις των Ελλήνων επιστημόνων Με ένα άκρως ενδιαφέρον θέμα, που έχει προκαλέσει τεράστιες συζητήσεις μεταξύ Ελλήνων και ξένων επιστημόνων, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Θα εξετάσουμε τα ελληνικά τοπωνύμια και την προέλευσή τους. Για τα τοπωνύμια της χώρας μας έχουν γραφτεί πολλά και υπήρξαν έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ Ελλήνων και ξένων επιστημόνων. Υπάρχουν χιλιάδες τοπωνύμια στη χώρα μας και είναι πολύ πιθανό μερικές ετυμολογίες που έχουν δοθεί μέχρι σήμερα να είναι λανθασμένες.
Στο σπουδαίο έργο του «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ», ο αείμνηστος πανεπιστημιακός Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης καταγράφει τις ετυμολογίες 18.445 ελληνικών τοπωνυμίων. Λογικό είναι στα αμέτρητα στοιχεία που παρουσιάζει να υπάρχουν και κάποια λάθη. Το ίδιο συμβαίνει και με το κλασικό έργο του Μαξ Φάσμερ (Max Vasmer) «Die Slaven in Griechenland»(Βερολίνο 1941). Θα παραθέσουμε εδώ μερικά στοιχεία για το ποια από τα τοπωνύμια της χώρας μας είναι ξενόφερτα με βάση κάποιους κανόνες και θα επανέλθουμε αν χρειαστεί με νέα στοιχεία Τι είναι τα τοπωνύμια;
Με τον όρο τοπωνύμια (αγγλ. place-names, γαλλ. Noms de lieu, γερμ. Ortsnamen κλπ) ονομάζονται όλοι οι κατοικημένοι και ακατοίκητοι τόποι: πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά, βουνά, ποτάμια, θάλασσες, λίμνες, ακόμα και συνοικίες πόλεων. Οι ονοματολόγοι χρησιμοποιούν τον πιο εξειδικευμένο όρο οικωνύμια για τα ονόματα κατοικημένων τόπων (πόλεων, κωμοπόλεων, οικισμών) ,σε αντίθεση με τα ονόματα των απλών τοποθεσιών που ονομάζονται εδαφωνύμια. Τα ονόματα ποταμών, λιμνών κλπ ονομάζονται υδρωνύμια, τα ονόματα βουνών, λόφων κλπ ορεωνύμια, τα ονόματα που προέρχονται από κάποιον άγιο ή ναό λέγονται ναωνύμια κλπ.
Πώς όμως παίρνει το όνομά του ένας τόπος, πώς δίνεται ένα τοπωνύμιο;
α) από ένα κατεξοχήν γνώρισμά του (Μαυροβούνι, Ξεριάς, Δερβένι κλπ)
β) από τη γεωργική χρήση του (Αμπελόκηποι, Καρυές κλπ)
γ) από ένα ιστορικό ή μυθολογικό πρόσωπο ή γεγονός (Θεσσαλονίκη, Φίλιπποι, Ελλήσποντος κλπ)
δ) από τεχνικά έργα (Γέφυρα, Νταμάρια, Καμίνια κλπ)
ε) από οποιαδήποτε άλλη θέση, γνώρισμα (Βίγλα= παρατηρητήριο σε δεσπόζουσα θέση, Κάστρο, Επισκοπή κλπ)
στ) από ονόματα θεών, αγίων και ηρώων(Άγιος Γεώργιος, Ποσειδωνία, Ηράκλεια κλπ)
ζ) από ονόματα φυτών (φυτωνύμια) και ζώων (ζωωνύμια)(Δάφνη, Γαϊδουρονήσι, Μελίσσια κλπ) και
θ) από λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες (Δρακοβούνι, Νεράιδα κλπ).
Στα ελληνικά τοπωνύμια αποτυπώθηκε το πέρασμα διάφορων αρχαίων και μεσαιωνικών λαών: Πέρσες, Ρωμαίοι, Γαλάτες ,Ούννοι, Γότθοι, Άβαροι, Σλάβοι, Άραβες, Αλβανοί, Τούρκοι κ. ά.
Ετυμολογικές αναζητήσεις για τοπωνύμια υπάρχουν ήδη από την αρχαιότητα. Στους νεότερους χρόνους τα θεμέλια για τις ονοματολογικές έρευνες στη χώρα μας βάζει η «Γεωγραφία Παλαιά και Νέα» του μητροπολίτη Αθηνών Μελέτιου(Βενετία 1728). Ακολουθεί η «Νεωτερική Γεωγραφία» των Γ. Κωνσταντά και Δ. Φιλιππίδη (Βιέννη 1791) και το περιοδικό «Ελληνομνήμων» που εξέδιδε από το 1843 ως το 1853 ο Α. Μουστοξύδης. Σημαντική είναι η συνεισφορά στην ονοματολογία των πανεπιστημιακών και ακαδημαϊκών Γ. Ν. Χατζηδάκι, Μ.Πολίτη, Σ. Λάμπρου και κυρίως του Κ.Άμαντου.
Νεότεροι σημαντικοί ονοματολόγοι είναι οι: Α. Μηλιαράκης, Η. Τσιτσέλης, Δ. Γεωργακάς, Δ. Βαγιακάκος και Ι. Θωμόπουλος.
Προελληνικά τοπωνύμια
Τα παλαιότερα τοπωνύμια στον ελλαδικό χώρο είναι τα λεγόμενα προελληνικά. Προέρχονται από τη γλώσσα ενός ή περισσοτέρων λαών που κατοίκησαν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά πριν την εγκατάσταση των ινδοευρωπαϊκής καταγωγής Ελλήνων. Ο προελληνικός αυτός λαός αναφέρεται από τους Έλληνες συγγραφείς με διάφορα ονόματα: Πελασγοί, Λέλεγες, Κάρες κ. α.
Πρώτος ο P. Kretschmer παρατήρησε και έφερε στην επιφάνεια το γεγονός της καταπληκτικής ομοιότητας ονομάτων πόλεων, ποταμών και βουνών που απαντούν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου από τη μία πλευρά και τη Μ. Ασία από την άλλη.
Έτσι προελληνικά τοπωνύμια θεωρούνται μεταξύ άλλων τα: Κνω(σ)σός, Υμηττός, Λυκαβηττός, Κηφισός, Ιλισός, Φαλάσαρνα, Παρνασσός, Τέλενδος, Κόρινθος, Κάρυστος, Ρίθυμνα, Λάρισα, Δήλος, Σάμη, Θήβαι κ. ά.
Διατυπώθηκαν κάποιες ενστάσεις από πελασγιστές (V. Georgiev, A. Van Windekens κ. α.), οι οποίες όμως δεν φαίνεται ότι ευσταθούν.
Αρχαία ελληνικά τοπωνύμια
Πάρα πολλά αρχαία ελληνικά τοπωνύμια σώζονται ως τις μέρες μας: Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Θάσος, Δελφοί, Ολυμπία, Σπάρτη, Πολίχνη, Ναύπακτος κλπ. Σημαντικές συγκεντρωτικές πηγές τους είναι τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (1ος π. Χ.-1ος μ. Χ. αι.) και τα «Εθνικά» του Στέφανου Βυζάντιου (7ος αι. μ. Χ.). Σήμερα βρίσκονται συγκεντρωμένα στο μοναδικό στο είδος του λεξικό των κυρίων ονομάτων των Pape-Benseller.
Βυζαντινά τοπωνύμια
Στα βυζαντινά χρόνια εκτός από τα αρχαία ελληνικά τοπωνύμια που επιβιώνουν προστίθενται νέα, καθώς συντελούνται μεγάλες αλλαγές και δημιουργούνται νέοι όροι στην κρατική, οικονομική και θρησκευτική ζωή του τόπου. Κατά την βυζαντινή περίοδο εμφανίζονται πάρα πολλά ναωνύμια, τα οποία ο περιβόητος Fallmerayer θέλησε να αξιοποιήσει για να στηρίξει τη θεωρία του για δήθεν εκσλαβισμό της Ελλάδας. Ισχυριζόταν ότι τα ναωνύμια του ελληνικού και γενικότερα του βαλκανικού χώρου οφείλονται στους εκχριστιανισμένους Σλάβους που τα διέδωσαν παντού. Όμως οι πρώτες συστηματικές μελέτες των ναωνυμίων και άλλων χριστιανικών τοπωνυμίων (από τον C. Jirecek) απέδειξαν ότι τα τοπωνύμια της κατηγορίας αυτής δεν συνδέονται κατά κανένα τρόπο με τους Σλάβους, εφόσον εμφανίζονται με την ίδια συχνότητα και σε άλλα ελληνικά μέρη, όπου ποτέ δεν πάτησαν το πόδι τους Σλάβοι, αλλά ανήκουν στην περίοδο των πρώτων χριστιανικών αιώνων και στον ζήλο των πρώτων Χριστιανών.
Στα βυζαντινά χρόνια αρχίζουν εμφανίζονται και τα πρώτα ξένα τοπωνύμια, με τα οποία θα ασχοληθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια: αραβικά (Ατσιπόπουλο, Σαρακήνικοκ. ά.), σλαβικά(Σκλαβοχώρι, Αλαμάνα κ. ά.), αρβανίτικα, αρμένικα κ. α. Δυστυχώς, υπάρχει τεράστιο κενό και στον χώρο των βυζαντινών ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων. Από το 1892 ο Σ. Λάμπρος και από το 1930 ο Κ.Άμαντος τόνισαν την ανάγκη σύνταξης ενός μεσαιωνικού τοπωνυμικού λεξικού. Υλικό υπάρχει ιδίως στα πρακτικά των μονών του Αγίου Όρους και της Πάτμου, προεργασία έχει γίνει, αλλά δυστυχώς δεν υπάρχει πολιτική βούληση για την έκδοση ενός τέτοιου λεξικού.
Νεοελληνικά τοπωνύμια
Με τον όρο νεοελληνικά τοπωνύμια, εννοούμε τόσο εκείνα που δημιουργήθηκαν κατά τη νεοελληνική περίοδο, όσο εκείνα που προέρχονται από το παρελθόν (προελληνικά, αρχαιοελληνικά, βυζαντινά). Αρκετά προελληνικά τοπωνύμια, επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Στο εξαιρετικό έργο του «Μελέτη τοπωνυμική της νήσου Κέω» (Σύρος 1963), ο Ι. Θωμόπουλος αποδεικνύει ότι πολλά τοπωνύμια της Κέας, είναι προελληνικά: Λάρνα (πβ. προελλ. Λάρ-υμνα, Λαρίνη), Άρταλος (πβ. αρχ. Αρτάνη, Άρδαλος, Άρδαλα κλπ.), Καύκασος, Ορκός (πβ. Όρκος, Όρκιστος). Η περίπτωση της Τζιας, μας δείχνει ότι υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο πολύ περισσότερα προελληνικά, αρχαία και βυζαντινά απ’ ότι νομίζουμε και προφανώς κάποια από αυτά έχουν «χρεωθεί» ως ξενόφερτα. Σίγουρα, όμως, τα περισσότερα σύγχρονα ελληνικά τοπωνύμια, είναι δημιουργήματα του μεσαιωνικού και του νέου ελληνισμού.
Για τα επιθήματα (προσφύματα που προσκολλώνται στο τέλος μιας λέξης) των νεοελληνικών τοπωνυμίων, υπάρχει μία εξαιρετική, αν και παλιά μελέτη του Κ. Άμαντου: «Die Suffixe der neugriechischen Ortsnamen», Μόναχο 1903.
Από τα νεοελληνικά τοπωνύμια, έχουν μελετηθεί περισσότερο τα ναωνύμια, που προέρχονται δηλαδή από το όνομα κάποιου αγίου ή αγίας. Βέβαια, εκτός από τους ευρέως γνωστούς αγίους και αγίες, υπάρχουν και λιγότερο γνωστοί και γνωστές: Άγιος Κάρπων, Άγιος Ελισαίος, Αγία Θέκλα, Αγία Ματρώνα, Αγία Φωτίδα, κ.ά. Οι Άγιοι Δέκα, είναι γνωστοί στην Κρήτη όπου και μαρτύρησαν, ενώ υπάρχουν διάφοροι τύποι των ναωνυμίων: π.χ. Αϊγιάννης < Άγιος Ιωάννης, Αϊλιάς < Άγιος Ηλίας κ.ά. Χρησιμοποιούνται επίσης υποκοριστικά ως τοπωνύμια (Παναγίτσα, Προδρόμι < Άγιος Πρόδρομος), ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις παραλείπεται το προσωπωνύμιο του αγίου ή της αγίας και το τοπωνύμιο εκφέρεται μόνο με τον τοπικό ή κτητορικό προσδιορισμό: Σπηλιώτισσα (=Παναγιά η Σπηλιώτισσα), Ρωμανού (παλιά μονή ιδιοκτησίας σήμερα της οικογένειας Ρωμανού) κ.ά. Συγχώνευση των λέξεων άγιος/αγία με το όνομα τους, έχουμε σε αρκετές περιπτώσεις (Σαντριάς = Άγιος Ανδρέας, Ασοφιά = Αγία Σοφία κλπ). Τέλος, υπάρχουν πολλά τοπωνύμια περιληπτικά (Άγιος Σαράντος, Άγιος Πάντος) ή άλλα που δεν προσδιορίζουν κάποιον άγιο (Αγία Σωτήρα, Αγία Καπέλα, προερχόμενο από την εποχή των Φράγκων , cappella=ξωκλήσι).
Ας δούμε τώρα και τα πιο συνηθισμένα επιθήματα των νεοελληνικών τοπωνυμίων.
ούσσα (αρχ.-όεσσα/-ούσσα, π.χ. Ερεικούσσα)
ού (πιθανότατα προέρχεται από την –ούσσα με συντόμευση και προσαρμογή της στα θηλυκά κύρια ονόματα σε – ού, π.χ. Αχινού, Κολοκυνθού, που όπως έχουμε αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο μας, προέρχεται από τα κτήματα της οικογένειας Κολοκύνθη στην περιοχή κλπ).
ούντα (αρχ. –ούς, π.χ. Ελούντα < ελαία).
ώντας/-ώντα (από σύμφυρση των αρχαίων επιθημάτων
ούς, -ούντος και –ών, -ώνος, π.χ. Παγώντας, της Σάμου < αρχ. πάγος = λόφος)
ώνας (αρχ. –ών, -ώνος, π.χ. Δαφνώνας < δάφνη)
ωνιά (αρχ. –ωνιά < -ών),
-ιάς, π.χ. Πευκιάς < πεύκο
άς, το οποίο κατά τον Κ. Άμαντο προέρχεται από το προηγούμενο επίθημα –ιάς, ενώ ο Χ. Συμεωνίδης, θεωρεί ότι «πρόκειται για νέα τοπωνυμική λειτουργία που ανέλαβε κάποτε το αρχαίο επίθημα –άς, που σχημάτιζε επαγγελματικά και παρωνύμια: π.χ. Αρμακάς = αρμάκι = χώρισμα των αγρών με πέτρες ή ανυψωμένο χώμα.
άδα (από το αρχ. –άς, -άδα, π.χ. Λευκάδα)
ερός, -ερή, -ερό, (αρχ. –ρός, π.χ. Αχλαδερή < αχλάδι)
ωπός (αρχ. –ωπός), -ός, -ό (από τα αρχ. χρυσούς, αργυρούς κλπ, δημιουργήθηκαν τα χρυσός, αργυρός, που προσδιόρισαν αργότερα και τα τοπωνύμια)
ίλας (αρχ. –ίας), -ιανά (αρχ. –ιανός, π.χ. Θεοδωριανά < Άγιος Θεόδωρος)
ιάνικα < - ιανά + -ικα, π.χ. Σωτηριάνικα < Σωτήρης
αίικα < επίθημα οικογενειακών ονομάτων - αίοι(π.χ. Σπαθαραίοι < επών. Σπαθάρης)
Σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα
Ο πρώτος που έθεσε το θέμα των σλαβικών τοπωνυμίων στην Ελλάδα, ήταν ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράιερ, στον οποίο έχουμε αναφερθεί σε άρθρα μας παλαιότερα.
Με την εξασθένηση των βορείων συνόρων της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα χρόνια του αυτοκράτορα Φωκά (602-610), βρήκαν ευκαιρία οι Σλάβοι να διεισδύσουν στα βυζαντινά εδάφη και σταδιακά να εγκατασταθούν σε ορισμένα από αυτά, αφήνοντας πίσω τους και τα σλαβικά τοπωνύμια που υπάρχουν ως σήμερα στην Ελλάδα.
Ο Φαλμεράιερ έγραφε: «Επειδή ούτε σταγών γνησίου και ακράτου ελληνικού αίματος ρέει εις τας φλέβας των χριστιανικών κατοίκων της Ελλάδας… Είναι σκυθικοί Σλάβοι, ιλλυρικοί Αρναούται (= Αλβανοί), απόγονοι βορείων λαών, ομόφυλοι των Σέρβων, των Βουλγάρων, των Δαλματών και των Μοσχοβιτών…».
Στις ατεκμηρίωτες αναφορές του Φαλμεράιερ, αντέδρασαν πολλοί, με πρώτο τον Βιεννέζο σλαβιστή B. Kopitar (1830).
Ακολούθησαν οι: J. Zinkeisen (1832), Gervinus, Κ. Παπαρρηγόπουλος (1843), K. Hopf (1867), G. Hertzberg (1906), A. Thumb (1915) κ.ά., που ανασκεύασαν τις έωλες θεωρίες του Φαλμεράιερ. Κορυφαίο έργο για τα σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα, είναι το «Die Slaven in Griechenland του M. Vasmer (1941), με το οποίο θα ασχοληθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια.
Πώς όμως ξεχωρίζουμε ένα σλαβικό τοπωνύμιο;
Κατά τον Max Vasmer, οι καταλήξεις των σλαβικών τοπωνυμίων στην Ελλάδα, είναι 27. Κυριότερες, είναι οι εξής τέσσερις:
α) – ίτσα: προέρχεται από την αρχική σλαβική κατάληξη – ic (-ιτς), π.χ. Πέτροβιτς = ο γιος του Πέτροβιτς. Στα θηλυκά, η κατάληξη έγινε –ica (=ίτσα), απέκτησε αρχικά υποκοριστική σημασία, αλλά τελικά έγινε τοπωνυμική κατάληξη. Προσοχή όμως! Όλα τα τοπωνύμια σε –ίτσα, δεν είναι σλαβικά! Ιδιαίτερα, πολλά σύνθετα, όπως π.χ. η Παλαιοκαστρίτσα (της Κέρκυρας), είναι ελληνικότατα τοπωνύμια ( anatakti
Στο σπουδαίο έργο του «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ», ο αείμνηστος πανεπιστημιακός Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης καταγράφει τις ετυμολογίες 18.445 ελληνικών τοπωνυμίων. Λογικό είναι στα αμέτρητα στοιχεία που παρουσιάζει να υπάρχουν και κάποια λάθη. Το ίδιο συμβαίνει και με το κλασικό έργο του Μαξ Φάσμερ (Max Vasmer) «Die Slaven in Griechenland»(Βερολίνο 1941). Θα παραθέσουμε εδώ μερικά στοιχεία για το ποια από τα τοπωνύμια της χώρας μας είναι ξενόφερτα με βάση κάποιους κανόνες και θα επανέλθουμε αν χρειαστεί με νέα στοιχεία Τι είναι τα τοπωνύμια;
Με τον όρο τοπωνύμια (αγγλ. place-names, γαλλ. Noms de lieu, γερμ. Ortsnamen κλπ) ονομάζονται όλοι οι κατοικημένοι και ακατοίκητοι τόποι: πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά, βουνά, ποτάμια, θάλασσες, λίμνες, ακόμα και συνοικίες πόλεων. Οι ονοματολόγοι χρησιμοποιούν τον πιο εξειδικευμένο όρο οικωνύμια για τα ονόματα κατοικημένων τόπων (πόλεων, κωμοπόλεων, οικισμών) ,σε αντίθεση με τα ονόματα των απλών τοποθεσιών που ονομάζονται εδαφωνύμια. Τα ονόματα ποταμών, λιμνών κλπ ονομάζονται υδρωνύμια, τα ονόματα βουνών, λόφων κλπ ορεωνύμια, τα ονόματα που προέρχονται από κάποιον άγιο ή ναό λέγονται ναωνύμια κλπ.
Πώς όμως παίρνει το όνομά του ένας τόπος, πώς δίνεται ένα τοπωνύμιο;
α) από ένα κατεξοχήν γνώρισμά του (Μαυροβούνι, Ξεριάς, Δερβένι κλπ)
β) από τη γεωργική χρήση του (Αμπελόκηποι, Καρυές κλπ)
γ) από ένα ιστορικό ή μυθολογικό πρόσωπο ή γεγονός (Θεσσαλονίκη, Φίλιπποι, Ελλήσποντος κλπ)
δ) από τεχνικά έργα (Γέφυρα, Νταμάρια, Καμίνια κλπ)
ε) από οποιαδήποτε άλλη θέση, γνώρισμα (Βίγλα= παρατηρητήριο σε δεσπόζουσα θέση, Κάστρο, Επισκοπή κλπ)
στ) από ονόματα θεών, αγίων και ηρώων(Άγιος Γεώργιος, Ποσειδωνία, Ηράκλεια κλπ)
ζ) από ονόματα φυτών (φυτωνύμια) και ζώων (ζωωνύμια)(Δάφνη, Γαϊδουρονήσι, Μελίσσια κλπ) και
θ) από λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες (Δρακοβούνι, Νεράιδα κλπ).
Στα ελληνικά τοπωνύμια αποτυπώθηκε το πέρασμα διάφορων αρχαίων και μεσαιωνικών λαών: Πέρσες, Ρωμαίοι, Γαλάτες ,Ούννοι, Γότθοι, Άβαροι, Σλάβοι, Άραβες, Αλβανοί, Τούρκοι κ. ά.
Ετυμολογικές αναζητήσεις για τοπωνύμια υπάρχουν ήδη από την αρχαιότητα. Στους νεότερους χρόνους τα θεμέλια για τις ονοματολογικές έρευνες στη χώρα μας βάζει η «Γεωγραφία Παλαιά και Νέα» του μητροπολίτη Αθηνών Μελέτιου(Βενετία 1728). Ακολουθεί η «Νεωτερική Γεωγραφία» των Γ. Κωνσταντά και Δ. Φιλιππίδη (Βιέννη 1791) και το περιοδικό «Ελληνομνήμων» που εξέδιδε από το 1843 ως το 1853 ο Α. Μουστοξύδης. Σημαντική είναι η συνεισφορά στην ονοματολογία των πανεπιστημιακών και ακαδημαϊκών Γ. Ν. Χατζηδάκι, Μ.Πολίτη, Σ. Λάμπρου και κυρίως του Κ.Άμαντου.
Νεότεροι σημαντικοί ονοματολόγοι είναι οι: Α. Μηλιαράκης, Η. Τσιτσέλης, Δ. Γεωργακάς, Δ. Βαγιακάκος και Ι. Θωμόπουλος.
Προελληνικά τοπωνύμια
Τα παλαιότερα τοπωνύμια στον ελλαδικό χώρο είναι τα λεγόμενα προελληνικά. Προέρχονται από τη γλώσσα ενός ή περισσοτέρων λαών που κατοίκησαν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά πριν την εγκατάσταση των ινδοευρωπαϊκής καταγωγής Ελλήνων. Ο προελληνικός αυτός λαός αναφέρεται από τους Έλληνες συγγραφείς με διάφορα ονόματα: Πελασγοί, Λέλεγες, Κάρες κ. α.
Πρώτος ο P. Kretschmer παρατήρησε και έφερε στην επιφάνεια το γεγονός της καταπληκτικής ομοιότητας ονομάτων πόλεων, ποταμών και βουνών που απαντούν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου από τη μία πλευρά και τη Μ. Ασία από την άλλη.
Έτσι προελληνικά τοπωνύμια θεωρούνται μεταξύ άλλων τα: Κνω(σ)σός, Υμηττός, Λυκαβηττός, Κηφισός, Ιλισός, Φαλάσαρνα, Παρνασσός, Τέλενδος, Κόρινθος, Κάρυστος, Ρίθυμνα, Λάρισα, Δήλος, Σάμη, Θήβαι κ. ά.
Διατυπώθηκαν κάποιες ενστάσεις από πελασγιστές (V. Georgiev, A. Van Windekens κ. α.), οι οποίες όμως δεν φαίνεται ότι ευσταθούν.
Αρχαία ελληνικά τοπωνύμια
Πάρα πολλά αρχαία ελληνικά τοπωνύμια σώζονται ως τις μέρες μας: Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Θάσος, Δελφοί, Ολυμπία, Σπάρτη, Πολίχνη, Ναύπακτος κλπ. Σημαντικές συγκεντρωτικές πηγές τους είναι τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (1ος π. Χ.-1ος μ. Χ. αι.) και τα «Εθνικά» του Στέφανου Βυζάντιου (7ος αι. μ. Χ.). Σήμερα βρίσκονται συγκεντρωμένα στο μοναδικό στο είδος του λεξικό των κυρίων ονομάτων των Pape-Benseller.
Βυζαντινά τοπωνύμια
Στα βυζαντινά χρόνια εκτός από τα αρχαία ελληνικά τοπωνύμια που επιβιώνουν προστίθενται νέα, καθώς συντελούνται μεγάλες αλλαγές και δημιουργούνται νέοι όροι στην κρατική, οικονομική και θρησκευτική ζωή του τόπου. Κατά την βυζαντινή περίοδο εμφανίζονται πάρα πολλά ναωνύμια, τα οποία ο περιβόητος Fallmerayer θέλησε να αξιοποιήσει για να στηρίξει τη θεωρία του για δήθεν εκσλαβισμό της Ελλάδας. Ισχυριζόταν ότι τα ναωνύμια του ελληνικού και γενικότερα του βαλκανικού χώρου οφείλονται στους εκχριστιανισμένους Σλάβους που τα διέδωσαν παντού. Όμως οι πρώτες συστηματικές μελέτες των ναωνυμίων και άλλων χριστιανικών τοπωνυμίων (από τον C. Jirecek) απέδειξαν ότι τα τοπωνύμια της κατηγορίας αυτής δεν συνδέονται κατά κανένα τρόπο με τους Σλάβους, εφόσον εμφανίζονται με την ίδια συχνότητα και σε άλλα ελληνικά μέρη, όπου ποτέ δεν πάτησαν το πόδι τους Σλάβοι, αλλά ανήκουν στην περίοδο των πρώτων χριστιανικών αιώνων και στον ζήλο των πρώτων Χριστιανών.
Στα βυζαντινά χρόνια αρχίζουν εμφανίζονται και τα πρώτα ξένα τοπωνύμια, με τα οποία θα ασχοληθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια: αραβικά (Ατσιπόπουλο, Σαρακήνικοκ. ά.), σλαβικά(Σκλαβοχώρι, Αλαμάνα κ. ά.), αρβανίτικα, αρμένικα κ. α. Δυστυχώς, υπάρχει τεράστιο κενό και στον χώρο των βυζαντινών ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων. Από το 1892 ο Σ. Λάμπρος και από το 1930 ο Κ.Άμαντος τόνισαν την ανάγκη σύνταξης ενός μεσαιωνικού τοπωνυμικού λεξικού. Υλικό υπάρχει ιδίως στα πρακτικά των μονών του Αγίου Όρους και της Πάτμου, προεργασία έχει γίνει, αλλά δυστυχώς δεν υπάρχει πολιτική βούληση για την έκδοση ενός τέτοιου λεξικού.
Νεοελληνικά τοπωνύμια
Με τον όρο νεοελληνικά τοπωνύμια, εννοούμε τόσο εκείνα που δημιουργήθηκαν κατά τη νεοελληνική περίοδο, όσο εκείνα που προέρχονται από το παρελθόν (προελληνικά, αρχαιοελληνικά, βυζαντινά). Αρκετά προελληνικά τοπωνύμια, επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Στο εξαιρετικό έργο του «Μελέτη τοπωνυμική της νήσου Κέω» (Σύρος 1963), ο Ι. Θωμόπουλος αποδεικνύει ότι πολλά τοπωνύμια της Κέας, είναι προελληνικά: Λάρνα (πβ. προελλ. Λάρ-υμνα, Λαρίνη), Άρταλος (πβ. αρχ. Αρτάνη, Άρδαλος, Άρδαλα κλπ.), Καύκασος, Ορκός (πβ. Όρκος, Όρκιστος). Η περίπτωση της Τζιας, μας δείχνει ότι υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο πολύ περισσότερα προελληνικά, αρχαία και βυζαντινά απ’ ότι νομίζουμε και προφανώς κάποια από αυτά έχουν «χρεωθεί» ως ξενόφερτα. Σίγουρα, όμως, τα περισσότερα σύγχρονα ελληνικά τοπωνύμια, είναι δημιουργήματα του μεσαιωνικού και του νέου ελληνισμού.
Για τα επιθήματα (προσφύματα που προσκολλώνται στο τέλος μιας λέξης) των νεοελληνικών τοπωνυμίων, υπάρχει μία εξαιρετική, αν και παλιά μελέτη του Κ. Άμαντου: «Die Suffixe der neugriechischen Ortsnamen», Μόναχο 1903.
Από τα νεοελληνικά τοπωνύμια, έχουν μελετηθεί περισσότερο τα ναωνύμια, που προέρχονται δηλαδή από το όνομα κάποιου αγίου ή αγίας. Βέβαια, εκτός από τους ευρέως γνωστούς αγίους και αγίες, υπάρχουν και λιγότερο γνωστοί και γνωστές: Άγιος Κάρπων, Άγιος Ελισαίος, Αγία Θέκλα, Αγία Ματρώνα, Αγία Φωτίδα, κ.ά. Οι Άγιοι Δέκα, είναι γνωστοί στην Κρήτη όπου και μαρτύρησαν, ενώ υπάρχουν διάφοροι τύποι των ναωνυμίων: π.χ. Αϊγιάννης < Άγιος Ιωάννης, Αϊλιάς < Άγιος Ηλίας κ.ά. Χρησιμοποιούνται επίσης υποκοριστικά ως τοπωνύμια (Παναγίτσα, Προδρόμι < Άγιος Πρόδρομος), ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις παραλείπεται το προσωπωνύμιο του αγίου ή της αγίας και το τοπωνύμιο εκφέρεται μόνο με τον τοπικό ή κτητορικό προσδιορισμό: Σπηλιώτισσα (=Παναγιά η Σπηλιώτισσα), Ρωμανού (παλιά μονή ιδιοκτησίας σήμερα της οικογένειας Ρωμανού) κ.ά. Συγχώνευση των λέξεων άγιος/αγία με το όνομα τους, έχουμε σε αρκετές περιπτώσεις (Σαντριάς = Άγιος Ανδρέας, Ασοφιά = Αγία Σοφία κλπ). Τέλος, υπάρχουν πολλά τοπωνύμια περιληπτικά (Άγιος Σαράντος, Άγιος Πάντος) ή άλλα που δεν προσδιορίζουν κάποιον άγιο (Αγία Σωτήρα, Αγία Καπέλα, προερχόμενο από την εποχή των Φράγκων , cappella=ξωκλήσι).
Ας δούμε τώρα και τα πιο συνηθισμένα επιθήματα των νεοελληνικών τοπωνυμίων.
ούσσα (αρχ.-όεσσα/-ούσσα, π.χ. Ερεικούσσα)
ού (πιθανότατα προέρχεται από την –ούσσα με συντόμευση και προσαρμογή της στα θηλυκά κύρια ονόματα σε – ού, π.χ. Αχινού, Κολοκυνθού, που όπως έχουμε αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο μας, προέρχεται από τα κτήματα της οικογένειας Κολοκύνθη στην περιοχή κλπ).
ούντα (αρχ. –ούς, π.χ. Ελούντα < ελαία).
ώντας/-ώντα (από σύμφυρση των αρχαίων επιθημάτων
ούς, -ούντος και –ών, -ώνος, π.χ. Παγώντας, της Σάμου < αρχ. πάγος = λόφος)
ώνας (αρχ. –ών, -ώνος, π.χ. Δαφνώνας < δάφνη)
ωνιά (αρχ. –ωνιά < -ών),
-ιάς, π.χ. Πευκιάς < πεύκο
άς, το οποίο κατά τον Κ. Άμαντο προέρχεται από το προηγούμενο επίθημα –ιάς, ενώ ο Χ. Συμεωνίδης, θεωρεί ότι «πρόκειται για νέα τοπωνυμική λειτουργία που ανέλαβε κάποτε το αρχαίο επίθημα –άς, που σχημάτιζε επαγγελματικά και παρωνύμια: π.χ. Αρμακάς = αρμάκι = χώρισμα των αγρών με πέτρες ή ανυψωμένο χώμα.
άδα (από το αρχ. –άς, -άδα, π.χ. Λευκάδα)
ερός, -ερή, -ερό, (αρχ. –ρός, π.χ. Αχλαδερή < αχλάδι)
ωπός (αρχ. –ωπός), -ός, -ό (από τα αρχ. χρυσούς, αργυρούς κλπ, δημιουργήθηκαν τα χρυσός, αργυρός, που προσδιόρισαν αργότερα και τα τοπωνύμια)
ίλας (αρχ. –ίας), -ιανά (αρχ. –ιανός, π.χ. Θεοδωριανά < Άγιος Θεόδωρος)
ιάνικα < - ιανά + -ικα, π.χ. Σωτηριάνικα < Σωτήρης
αίικα < επίθημα οικογενειακών ονομάτων - αίοι(π.χ. Σπαθαραίοι < επών. Σπαθάρης)
Σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα
Ο πρώτος που έθεσε το θέμα των σλαβικών τοπωνυμίων στην Ελλάδα, ήταν ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράιερ, στον οποίο έχουμε αναφερθεί σε άρθρα μας παλαιότερα.
Με την εξασθένηση των βορείων συνόρων της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα χρόνια του αυτοκράτορα Φωκά (602-610), βρήκαν ευκαιρία οι Σλάβοι να διεισδύσουν στα βυζαντινά εδάφη και σταδιακά να εγκατασταθούν σε ορισμένα από αυτά, αφήνοντας πίσω τους και τα σλαβικά τοπωνύμια που υπάρχουν ως σήμερα στην Ελλάδα.
Ο Φαλμεράιερ έγραφε: «Επειδή ούτε σταγών γνησίου και ακράτου ελληνικού αίματος ρέει εις τας φλέβας των χριστιανικών κατοίκων της Ελλάδας… Είναι σκυθικοί Σλάβοι, ιλλυρικοί Αρναούται (= Αλβανοί), απόγονοι βορείων λαών, ομόφυλοι των Σέρβων, των Βουλγάρων, των Δαλματών και των Μοσχοβιτών…».
Στις ατεκμηρίωτες αναφορές του Φαλμεράιερ, αντέδρασαν πολλοί, με πρώτο τον Βιεννέζο σλαβιστή B. Kopitar (1830).
Ακολούθησαν οι: J. Zinkeisen (1832), Gervinus, Κ. Παπαρρηγόπουλος (1843), K. Hopf (1867), G. Hertzberg (1906), A. Thumb (1915) κ.ά., που ανασκεύασαν τις έωλες θεωρίες του Φαλμεράιερ. Κορυφαίο έργο για τα σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα, είναι το «Die Slaven in Griechenland του M. Vasmer (1941), με το οποίο θα ασχοληθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια.
Πώς όμως ξεχωρίζουμε ένα σλαβικό τοπωνύμιο;
Κατά τον Max Vasmer, οι καταλήξεις των σλαβικών τοπωνυμίων στην Ελλάδα, είναι 27. Κυριότερες, είναι οι εξής τέσσερις:
α) – ίτσα: προέρχεται από την αρχική σλαβική κατάληξη – ic (-ιτς), π.χ. Πέτροβιτς = ο γιος του Πέτροβιτς. Στα θηλυκά, η κατάληξη έγινε –ica (=ίτσα), απέκτησε αρχικά υποκοριστική σημασία, αλλά τελικά έγινε τοπωνυμική κατάληξη. Προσοχή όμως! Όλα τα τοπωνύμια σε –ίτσα, δεν είναι σλαβικά! Ιδιαίτερα, πολλά σύνθετα, όπως π.χ. η Παλαιοκαστρίτσα (της Κέρκυρας), είναι ελληνικότατα τοπωνύμια ( anatakti
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
