2013-07-30 11:11:00
Του Δρ. Μάριου Λεονάρδου
Mια μικρή εισαγωγή
Our strategy is to own and operate large, long-life, low-cost, expandable, upstream assets diversified by commodity, geography and market. Our strategy has remained unchanged for over a decade and has enabled us to deliver superior margins throughout economic and commodity cycles for many years.BHP Billiton, a leading global resources company 1
Το παραπάνω απόσπασμα από την στρατηγική της κορυφαίας Μεταλλουργίας BHP Billiton δεν επελέγη τυχαία. Συγκεκριμένα:
* Η εν λόγω Μεταλλουργία περιλαμβάνει πλέον την Western Mining Corporation (WMC Αυστραλίας 2 και 5η Μεταλλουργία σε παγκόσμια κατάταξη το 1999), η οποία το 1999 προσπάθησε έντονα να αποκτήσει την τότε παραπαίουσα ΛΑΡΚΟ. Βεβαίως απεχώρησε όταν διεπίστωσε ότι, παρ΄όλον που η ΛΑΡΚΟ ήταν τυπικά υπό πώληση, η τότε Κυβέρνηση δεν είχε διάθεση να την πωλήσει προτιμώντας να καλύπτει τις ζημιές της.
* Το κείμενο καθορίζει τη σωστή στρατηγική μιας Μεταλλουργικής επιχείρησης: να κατέχει και να εκμεταλλεύεται κοιτάσματα
- μεγάλα,
- μακράς «ζωής»,
- επεκτάσιμα και
- χαμηλού κόστους.
Ενας χρόνος ΛΑΡΚΟ στο ΤΑΙΠΕΔ
Ας εξετάσουμε κατ’ αρχήν πως απεφάσισε το ΤΑΙΠΕΔ να υλοποιήσει την ιδιωτικοποίηση της ΛΑΡΚΟ στα τέλη του περασμένου χρόνου. Μια εταιρία ειδικού σκοπού (SPV) και όχι την ΛΑΡΚΟ θα ήταν αυτή που θα πωλούσε το ελληνικό δημόσιο με βάση το σχέδιο του Ταμείου Ιδιωτικοποιήσεων (ΤΑΙΠΕΔ) προκειμένου να ξεπεραστεί, σύμφωνα με το Ταμείο, μια σειρά εμποδίων.
Με τον τρόπο αυτό εγίνετο διαχωρισμός της ΛΑΡΚΟ σε «καλή» και «κακή»:
• Η «καλή» [ΛΑΡΚΟ 3] θα περιελάμβανε το εργοστάσιο στη Λάρυμνα Φθιώτιδας και τα μεταλλεία του Αγ. Ιωάννη, ενώ στην
* «κακή» [δηλ. τη σημερινή ΛΑΡΚΟ-2, μια και η παλαιά ΛΑΡΚΟ τελεί υπό εκκαθάριση] θα έμεναν οι μεγάλες ζημίες που δημιουργήθηκαν από ατυχείς επενδυτικές και λοιπές επιλογές προηγούμενων διοικήσεων, αλλά και το κεντρικό κτίριο στη Λεωφόρο Κηφισίας. Η «κακή» ΛΑΡΚΟ, εάν απαιτείτο, θα συνέχιζε να εκμεταλλεύεται τα μεταλλεία της Καστοριάς και της Εύβοιας, με καθεστώς εκκαθάρισης εν λειτουργία.
Το ΤΑΙΠΕΔ θεωρούσε τη δημιουργία της εταιρίας ειδικού σκοπού (της «καλής» ΛΑΡΚΟ) ως μονόδρομο για την αντιμετώπιση ζητημάτων όπως οι τεράστιες συσσωρευμένες ζημίες, οι υποχρεώσεις και τα προβλήματα με την περιβαλλοντική επιβάρυνση στη Λάρυμνα. Το μοντέλο αυτό, εκτιμούσε το Ταμείο, ως το μοναδικό το ο-
ποίο θα εγκρίνετο από την Κομισιόν, καθώς η σύμβαση της ΛΑΡΚΟ για την εκμετάλλευση των μεταλλείων νικελίου έληξε στις 30 Ιουνίου και παρατάθηκε προσωρινά για έξι μήνες με υπουργική απόφαση. Πάντα κατά το ΤΑΙΠΕΔ, με βάση την κοινοτική νομοθεσία, το Δημόσιο θα έπρεπε να προχωρήσει σε διεθνή διαγωνισμό για να επιλέξει τον νέο μισθωτή του μεταλλείου.
Έτσι οι επενδυτές θα παρελάμβαναν ένα «καθαρό» εργοστάσιο στην περιοχή της Λάρυμνας για το οποίο θα έπρεπε ούτως ή άλλως να δαπανήσουν περισσότερα από 130 εκατ. ευρώ. Περί τα 100 εκατ. απαιτούνται για την προστασία του περιβάλλοντος καθώς η ΛΑΡΚΟ σήμερα επιβαρύνει σημαντικά την περιοχή και απειλείται με μεγάλα πρόστιμα. Επιπλέον 30 εκατ. ευρώ απαιτούνται για τον εκσυγχρονισμό της μονάδας, που θεωρείται απαραίτητος.
Τελικά το σχέδιο του ΤΑΙΠΕΔ συνάντησε ολόπλευρη καταδίκη και απεσύρθη.
Σήμερα (26/7/2013) το σχέδιο ουσιαστικά επανέρχεται με την εκδοχή της εκκαθάρισης της Εταιρίας και την τμηματική πώληση των παγίων της.
Το προβληματικό εργοστάσιο της Λάρυμνας
Το πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο της Λάρυμνας χρειάζεται μετάλλευμα, για το οποίο υπάρχουν οι εξής επιλογές:
Α. Μετάλλευμα εγχώριο
Η τροφοδοσία του εργοστασίου θα γίνεται με απαράδεκτα χαμηλής ποιότητας μετάλλευμα, κατάσταση που είναι η κύρια πηγή προβλημάτων της σημερινής, αλλά και της παλαιότερης, ΛΑΡΚΟ. Έτσι η ΛΑΡΚΟ-3 θα είναι μια ωραιοποιημένη ΛΑΡΚΟ-2 αλλά σε κάθε περίπτωση θνησιγενής.
Β. Μετάλλευμα εισαγόμενο:
* Τουρκίας. Το μετάλλευμα αυτό είναι παρόμοιο με το ελληνικό αλλά, περιέχοντας υψηλό ποσοστό αρσενικού, δημιουργεί περιβαλλοντικά προβλήματα και ρύπανση στο παραγόμενο μέταλλο.
* Ινδονησίας, Φιλιππίνων κτλ. Τα κοιτάσματα αυτά είναι διαφορετικά από ελληνικά νικελιούχα και απαιτούν την διπλάσια ηλεκτρική ενέργεια για την εκκαμίνευσή τους. Επίσης, πέραν του υψηλού κόστους μεταφοράς, επιβαρύνονται και από την πολύ υψηλή φυσική τους υγρασία (~40% έναντι 6% των ελληνικών). Οι διάφορες δοκιμές με τα κοιτάσματα αυτά αποδείχθηκαν οικονομικά, και εν μέρει τεχνικά, ανεπιτυχείς.
Εάν προς στιγμήν δεχθούμε ότι υπάρχει επενδυτής για πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο της Λάρυμνας, πρέπει τώρα να απαντηθεί ένα άλλο κρίσιμο ερώτημα: ποιος επενδύει στη ΛΑΡΚΟ-3 με τις ελληνικές τιμές ηλεκτρικής ενέργειας (ΗΕ); Εάν σήμερα οι τιμές αυτές είναι υψηλές (και δημιουργούν μια συμμετοχή ΗΕ 30-35% στο κόστος παραγωγής του Νικελίου), τότε ας αναλογισθούμε τι θα είναι τιμές σύντομα, όταν:
* Υλοποιηθούν αυξήσεις για την αντιμετώπιση του σημερινού ελλείμματος στην αγορά ΗΕ
* Εφαρμοσθεί η πιθανή πρόσθετη αύξηση λόγω επιβολής φόρων CO2 , φόροι που πιθανόν να επιβληθούν και για τα στερεά καύσιμα που αναλίσκει το πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο
* Αυξηθεί στο 20% (ή στο 30% που ζητούν κάποιοι άφρονες) η συμμετοχή των πανάκριβων ΑΠΕ μαζί με αύξηση του ποσοστού συμμετοχής του ακριβού φυσικού αερίου και τη συρρίκνωση της παραγωγής του φθηνού λιγνίτη στην ηλεκτροπαραγωγή.
Η χώρα έχασε την δυνατότητα της παραγωγής φθηνής ΗΕ το 1998, όταν η τότε Κυβέρνηση, υποχωρώντας σε άλογες κραυγές, δεν επέτρεψε την κατασκευή εργοστασίων ΗΕ με λιθάνθρακα της κοινοπραξίας ΔΕΗ-RWE. Το ένα μάλιστα εργοστάσιο εσχεδιάζετο να εγκατασταθεί στην Λάρυμνα δημιουργώντας μια ισχυρή στήριξη για το εργοστάσιο της ΛΑΡΚΟ και το εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό της περιοχής.
Σενάρια Πώλησης
Πριν προχωρήσουμε στη διερεύνηση των κρυμμένων αξιών της ΛΑΡΚΟ, ας συνοψίσουμε τα προηγούμενα υπό μορφήν εκδοχών για τα αποτελέσματα της διαδικασίας ιδιωτικοποίησης του ΤΑΙΠΕΔ.
1η Περίπτωση - Ευρίσκεται επενδυτής, ο οποίος λειτουργεί το εργοστάσιο με εγχώριο ή/και εισαγόμενο μετάλλευμα. Το εργοστάσιο και τα μεταλλεία δουλεύουν κανονικά. Η εκδοχή αυτή συνοδεύεται από τις ευχές όλων, αλλά έχει πολύ μικρή πιθανότητα υλοποίησης.
2η Περίπτωση - Δεν ευρίσκεται αγοραστής ούτε για το εργοστάσιο ούτε για τα κοιτάσματα. Η ΛΑΡΚΟ κλείνει. Πολλοί θεωρούν ως πιθανή αυτήν την απευκταία περίπτωση.
3η Περίπτωση - Δεν ευρίσκεται αγοραστής για το εργοστάσιο αλλά τα κοιτάσματα πωλούνται ξεχωριστά σε άλλον. Η ΛΑΡΚΟ κλείνει ως πυρομεταλλουργία και τα μεταλλεύματα των κοιτασμάτων υφίστανται κατεργασία με νέα τεχνολογία. Απίθανη εκδοχή μια και ακόμα στην περίπτωση της νέας τεχνολογίας η Λάρυμνα σαν έδρα, σαν τεχνογνωσία προσωπικού αλλά και σαν ‘refinery’ είναι απαραίτητη.
4η Περίπτωση - Η Λάρυμνα πωλείται ως οικόπεδο – λιμάνι. Στην περίπτωση αυτή παρεμποδίζεται και η πώληση των κοιτασμάτων για κατεργασία με νέα τεχνολογία. Έτσι κλείνει ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής Μεταλλουργίας και Μεταλλευτικής Βιομηχανίας μειώνοντας την απασχόληση και προωθώντας την αποβιομηχάνιση.
Πολλοί, σημειώνοντας την αμφισβητήσιμης νομιμότητας πώληση του μεταλλευτικού χώρου της Λάρυμνας, εικάζουν ότι Ταμείο έχει βρει επενδυτές μόνον για την περίπτωση αυτή.
5η Περίπτωση - Το εργοστάσιο και τα κοιτάσματα πωλούνται σε επενδυτή, ο οποίος στην πραγματικότητα στοχεύει στο σταμάτημα της παραγωγής Νικελίου από τη ΛΑΡΚΟ. Η περίπτωση αυτή βασίζεται στην πλεονάζουσα δυναμικότητα των εργοστασίων παραγωγής νικελίου καθώς και στην δυνατότητα της νέας τεχνολογίας που μπορεί να εφαρμοσθεί στη ΛΑΡΚΟ.
6η Περίπτωση - Η Λάρυμνα πωλείται σε εταιρεία με στόχο την εφαρμογή της νέας τεχνολογίας. Η Λάρυμνα σαν έδρα, κέντρο συγκέντρωσης ενδιαμέσου προϊόντος και σαν ‘refinery’. Βέβαια η εξαιρετική αυτή λύση προσκρούει στην στρατηγική που αναπτύχθηκε αρχικά. Καμία εταιρεία δεν θα ήθελε να επενδύσει σε δύο ‘γύρους’ στην Ελλάδα. Σήμερα το Ταμείο μπορεί να έχει μια αποτελεσματική διοίκηση, αύριο όμως ο εκκαθαριστής της κακής ΛΑΡΚΟ μπορεί να θυμίζει τη Δημόσια Διοίκηση των προηγουμένων ετών. Οι ιστορίες με τις εκμεταλλεύσεις χρυσού θα στοιχειώνουν για πολλά χρόνια το επενδυτικό κλίμα στην Ελλάδα.
Έχει μέλλον η ΛΑΡΚΟ;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν διατυπώνεται εύκολα και απαιτεί ειδικές τεχνικές γνώσεις. Ας προχωρήσουμε βήμα - βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.
Η "θέση" των κοιτασμάτων της ΛΑΡΚΟ
Η θέση των κοιτασμάτων της ΛΑΡΚΟ μεταξύ των γνωστών (σε παγκόσμια κλίμακα) λατεριτικών κοιτασμάτων φαίνεται στο διάγραμμα ποιότητας - μεγέθους που δημοσίευσε η INCO [νυν VALE- (3)]. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από το διάγραμμα αυτό είναι:
1. Τα δηλωμένα «εκμεταλλεύσιμα» κοιτάσματα για την εν λειτουργία πυρομεταλουργικό εργοστάσιο της ΛΑΡΚΟ είναι από τα πλέον πτωχά διεθνώς χωρίς παράλληλα να είναι από τα μεγάλα.
2. Η ελάχιστη ποιότητα για νέο πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο με την υπόθεση των υψηλών τιμών ενέργειας (σημερινή πραγματικότητα) είναι 2,1 % Ni.
3. Η ελάχιστη ποιότητα για ένα παλαιό πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο με την υπόθεση των χαμηλών τιμών ενέργειας (παρελθόν) είναι 1,7 % Ni.
4. Η ελάχιστη ποιότητα για νέο υδρομεταλλουργικό εργοστάσιο τεχνολογίας PAL (εκχείλιση με οξύ υπό πίεση) είναι 1,3 % Ni.
Η ΛΑΡΚΟ διαθέτει υψηλά αποθέματα σε πτωχό (0,7 % Νi), τα οποία ευρίσκονται στη Βόρεια Ελλάδα, κυρίως στο Βέρμιο (Νότια πλευρά της λεκάνης της Πτολεμαϊδας).
Εκτίμηση της μακροχρόνιας τιμής του Ni και το κόστος του παραγομένου Νi στη ΛΑΡΚΟ
Η τιμή του Ni παρουσίασε την τελευταία δεκαπενταετία σημαντική μεταβλητότητα με μέγιστη τιμή τα 52.000 US$/t στις αρχές του 2007. Ακολουθεί πτώση της τιμής και τάση σταθεροποίησης στα 28.000$/t πριν από την έναρξη της οικονομικής κρίσης (9ος/2008) που προκάλεσε περαιτέρω πτώση της τιμής.
Οι τρέχουσες τιμές (23/7/2013) είναι περίπου 14000 $/t με τις εκτιμήσεις των αναλυτών για τη μακροχρόνια τιμή Ni να κυμαίνονται από τα 12.000 έως τα 18.000 $/t .
Το κόστος του παραγομένου Νi στη ΛΑΡΚΟ είναι από τα υψηλότερα διεθνώς, περίπου 22.000 $/t .
Η αιτία του υψηλού κόστους συνοψίζεται σε δύο βασικά σημεία:
* Η (πυρο)μεταλλουργική μέθοδος του εργοστασίου της Λάρυμνας είναι εξαιρετικά ενεργοβόρα (περίπου το μισό του κόστους αφορά ενέργεια: ηλεκτρισμός και ορυκτά καύσιμα) και
* Η περιεκτικότητα του μεταλλεύματος της ΛΑΡΚΟ σε Νi είναι εξαιρετικά χαμηλή (~1%).
Συγκεκριμένα η μακροχρόνια λειτουργία της ΛΑΡΚΟ απαιτεί κοιτάσματα με περιεκτικότητα Ni 2%, το οποίο συμφωνεί και με τις εκτιμήσεις της Vale-Inco (3). Επίσης, η δομή του κόστους της ΛΑΡΚΟ είναι τέτοια (κοντά στο 80% ανελαστικές αναλογικές - μεταβλητές δαπάνες όπως αναλώσιμα, ενέργεια και πρώτες ύλες) που δεν αφήνει αισιοδοξία για δυνατότητα κάποιας επέμβασης για ουσιαστική μείωση του κόστους.
Η υδρομεταλλουργία ως λύση για την επιβίωση της ΛΑΡΚΟ
Η υδρομεταλλουργική μέθοδος εκχύλισης σε σωρούς εφευρέθηκε και αναπτύχθηκε μετά από πολυετείς έρευνες στο Εργαστήριο Μεταλλουργίας της Σχολής Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών 4του από το ΕΜΠ ειδικά για τα ελληνικά νικελιούχα (λετεριτικά) κοιτάσματα. Είναι διεθνώς πρωτοποριακή και ολοκληρωμένη υδρομεταλλουργική μέθοδος για την οικονομική αξιοποίηση των φτωχών ελληνικών λατεριτών και η δυνατότητα εφαρμογής αποδείχθηκε σε πιλοτική μονάδα που χρηματοδοτήθηκε από το ΙΓΜΕ (2006) και κατασκευάσθηκε σε συνεργασία με την ΛΑΡΚΟ.
Η εκχύλιση σε σωρούς συνίσταται στην απόθεση του μεταλλεύματος λατερίτη, υπό μορφή σωρού, πάνω σε μια υδατοστεγή επιφάνεια με μικρή κλίση και στην, εν συνεχεία, διαβροχή του με αραιό διάλυμα θειικού οξέος μέσα από διάτρητους πλαστικούς σωλήνες που τοποθετούνται στην επιφάνεια του σωρού. Το διάλυμα, κατερχόμενο,
διαβρέχει τη μάζα του μεταλλεύματος, διαλυτοποιώντας εκλεκτικά τα νικελιούχα ορυκτά του λατερίτη. Το μεταλλοφόρο διάλυμα συλλέγεται από τη βάση του σωρού διαυγές και οδηγείται στο κύκλωμα επεξεργασίας προς ανάκτηση του περιεχομένου νικελίου και κοβαλτίου.
Η συγκεκριμένη μέθοδος είναι οικονομικά εξαιρετική διότι:
* Έχει πολύ χαμηλές ενεργειακές απαιτήσεις, μια και λειτουργεί σε θερμοκρασία περιβάλλοντος, σε σύγκριση με την ενέργεια που απαιτεί η εφαρμοζόμενη σήμερα από τη ΛΑΡΚΟ πυρομεταλλουργική μέθοδος (900οC -1500οC).
* Οι απαιτήσεις σε κεφάλαια για επενδύσεις ανέρχονται μόνον 8000 US$/t Ni/έτος έναντι 9000 - 45000 US$/t Ni/έτος των υπολοίπων μεθόδων.
* Είναι οικονομικά ανταγωνιστική δεδομένου ότι το λειτουργικό κόστος του παραγομένου Ni αναμένται να κυμανθεί μεταξύ 4000 και 8000 US$/t που αντιστοιχεί στο 40% της παγκόσμιας παραγωγής Ni με το χαληλότερο κόστος.
Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι τα παραπάνω βασίζονται σε μετάλλευμα εξαιρετικά χαμηλής περιεκτικότητος 0,72% Ni. Εάν η ποιότητα βελτιωθεί τα οικονομικά αποτελέσματα βελτιώνονται θεαματικά.
Στα πλεονεκτήματα της μεθόδου πρέπει να προστεθεί η φιλικότητα προς το περιβάλλον:
* Δεν δημιουργεί υγρά απόβλητα ή αέριους ρύπους και
* • Τα στερεά απόβλητα είτε είναι παραπροϊόντα προς πώληση είτε είναι υλικά προς απόθεση χωρίς ιδιαίτερες προφυλάξεις.
Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι η πρώτη φάση της υδρομεταλλουργικής επεξεργασίας γίνεται κοντά στο κοιτάσματα και η τελική επεξεργασία μπορεί να γίνει στο υπάρχον εργοστάσιο της Λάρυμνας. Με τον τρόπο αυτό διατηρείται η δραστηριότητα του εργοστασίου ανεξάρτητα της θέσης του υπό εκμετάλλευση κοιτάσματος.
Η μέθοδος έχει υιοθετηθεί ήδη και εφαρμόζεται βιομηχανικά από την εταιρεία MINARA RESOURCES LTD σε φτωχά λατεριτικά κοιτάσματα, στο Murrin-Murrin της Αυστραλίας5. Σημειώνεται ότι προ δεκαετίας, αλλά και πρόσφατα, η εταιρεία GLENCORE, μητρική της ΜΙΝΑRA, προσπάθησε ανεπιτυχώς να αγοράσει την ΛΑΡΚΟ.
Το 1999, αφού έκανε τις δικές της εργαστηριακές δοκιμές και συνέταξε σχετικό Επιχειρηματικό Σχέδιο, η Western Mining Corporation προσπάθησε έντονα αλλά ανεπιτυχώς να αποκτήσει την τότε παραπαίουσα ΛΑΡΚΟ6.
Συμπεράσματα
Μετά από μισό αιώνα λειτουργίας, το πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο της Λάρυμνας έκλεισε τον κύκλο της «ζωής» του λόγω πτώσης της ποιότητος των κοιτασμάτων και αύξησης του κόστος λειτουργίας, ιδιαίτερα εκείνου της ενέργειας.
Η Υδρομεταλλουργική Μέθοδος δίνει ‘ζωή’ και αξία στη χρεωκοπημένη ΛΑΡΚΟ διότι όχι μόνο της εξασφαλίζει κερδοφόρο λειτουργία για τα επόμενα 50 χρόνια τουλάχιστον, αλλά μπορεί –υπό προϋποθέσεις– να την καταστήσει κέντρο φθηνής παραγωγής νικελίου από τα τεράστια φτωχά κοιτάσματα των γειτονικών χωρών.
Η ιδιωτικοποίηση μιας ενιαίας ΛΑΡΚΟ θα συμβάλει ουσιαστικά προς αυτή την κατεύθυνση.
Το τελευταίο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι το εξής:
Πώς τα παραπάνω αισιόδοξα συμπεράσματα συνάδουν με την απαισιοδοξία του τίτλου;
Η απάντηση είναι απλή. Το ΤΑΙΠΕΔ πωλεί μια επιχείρηση, της οποίας δεν κατανοεί την παραγωγική διαδικασία και αγνοεί τις προοπτικές της. Το ΤΑΙΠΕΔ βλέπει μόνον οικονομικά στοιχεία ασύνδετα με το παραγωγικό έργο της ΛΑΡΚΟ. Πως λοιπόν να πωλήσεις κάτι όταν στην πραγματικότητα δεν το ξέρεις; Ας ευχηθούμε, ο Σύμβουλος
που θα προσλάβει η Κυβέρνηση να μπορεί να εισχωρήσει και στο ουσιαστικό μέρος της πώλησης της ΛΑΡΚΟ. Σε αντίθετη περίπτωση, η κατάσταση θα περιγράφεται από τον τίτλο του άρθρου.
Αναφορές
1.http://www.bhpbilliton.com/home/aboutus/strategy/Pages/default.aspx
2. http://en.wikipedia.org/wiki/WMC_Resources
3. Dr. Ashok D. Dalvi; Dr. W. Gordon Bacon; Mr. Robert C. Osborne The Past and the Future of Nickel Laterites PDAC 2004 International Convention, Trade Show & Investors Exchange March 7-10, 2004
4. Ελληνικά διπλώματα ευρεσιτεχνίας με αριθμούς 1001555/31-05-1991, 1003569/31-05-1991, 1003419/19-04-1999 και 1003693/18-07-2000 του Οργανισμού Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας
5. http://www.minara.com.au/about/operations-overview/technology
6. Χριστοδουλάκης Α. «Χάνεται το κλειδί της κεδροφορίας για τη ΛΑΡΚΟ» ΤΟ ΒΗΜΑ, 6/5/2000, http://www.tovima.gr/PrintArticle/?aid=122053
* Ο Δρ. Μάριος Λεονάρδος είναι Μεταλλειολόγος
www.capital.gr
Mια μικρή εισαγωγή
Our strategy is to own and operate large, long-life, low-cost, expandable, upstream assets diversified by commodity, geography and market. Our strategy has remained unchanged for over a decade and has enabled us to deliver superior margins throughout economic and commodity cycles for many years.BHP Billiton, a leading global resources company 1
Το παραπάνω απόσπασμα από την στρατηγική της κορυφαίας Μεταλλουργίας BHP Billiton δεν επελέγη τυχαία. Συγκεκριμένα:
* Η εν λόγω Μεταλλουργία περιλαμβάνει πλέον την Western Mining Corporation (WMC Αυστραλίας 2 και 5η Μεταλλουργία σε παγκόσμια κατάταξη το 1999), η οποία το 1999 προσπάθησε έντονα να αποκτήσει την τότε παραπαίουσα ΛΑΡΚΟ. Βεβαίως απεχώρησε όταν διεπίστωσε ότι, παρ΄όλον που η ΛΑΡΚΟ ήταν τυπικά υπό πώληση, η τότε Κυβέρνηση δεν είχε διάθεση να την πωλήσει προτιμώντας να καλύπτει τις ζημιές της.
* Το κείμενο καθορίζει τη σωστή στρατηγική μιας Μεταλλουργικής επιχείρησης: να κατέχει και να εκμεταλλεύεται κοιτάσματα
- μεγάλα,
- μακράς «ζωής»,
- επεκτάσιμα και
- χαμηλού κόστους.
Ενας χρόνος ΛΑΡΚΟ στο ΤΑΙΠΕΔ
Ας εξετάσουμε κατ’ αρχήν πως απεφάσισε το ΤΑΙΠΕΔ να υλοποιήσει την ιδιωτικοποίηση της ΛΑΡΚΟ στα τέλη του περασμένου χρόνου. Μια εταιρία ειδικού σκοπού (SPV) και όχι την ΛΑΡΚΟ θα ήταν αυτή που θα πωλούσε το ελληνικό δημόσιο με βάση το σχέδιο του Ταμείου Ιδιωτικοποιήσεων (ΤΑΙΠΕΔ) προκειμένου να ξεπεραστεί, σύμφωνα με το Ταμείο, μια σειρά εμποδίων.
Με τον τρόπο αυτό εγίνετο διαχωρισμός της ΛΑΡΚΟ σε «καλή» και «κακή»:
• Η «καλή» [ΛΑΡΚΟ 3] θα περιελάμβανε το εργοστάσιο στη Λάρυμνα Φθιώτιδας και τα μεταλλεία του Αγ. Ιωάννη, ενώ στην
* «κακή» [δηλ. τη σημερινή ΛΑΡΚΟ-2, μια και η παλαιά ΛΑΡΚΟ τελεί υπό εκκαθάριση] θα έμεναν οι μεγάλες ζημίες που δημιουργήθηκαν από ατυχείς επενδυτικές και λοιπές επιλογές προηγούμενων διοικήσεων, αλλά και το κεντρικό κτίριο στη Λεωφόρο Κηφισίας. Η «κακή» ΛΑΡΚΟ, εάν απαιτείτο, θα συνέχιζε να εκμεταλλεύεται τα μεταλλεία της Καστοριάς και της Εύβοιας, με καθεστώς εκκαθάρισης εν λειτουργία.
Το ΤΑΙΠΕΔ θεωρούσε τη δημιουργία της εταιρίας ειδικού σκοπού (της «καλής» ΛΑΡΚΟ) ως μονόδρομο για την αντιμετώπιση ζητημάτων όπως οι τεράστιες συσσωρευμένες ζημίες, οι υποχρεώσεις και τα προβλήματα με την περιβαλλοντική επιβάρυνση στη Λάρυμνα. Το μοντέλο αυτό, εκτιμούσε το Ταμείο, ως το μοναδικό το ο-
ποίο θα εγκρίνετο από την Κομισιόν, καθώς η σύμβαση της ΛΑΡΚΟ για την εκμετάλλευση των μεταλλείων νικελίου έληξε στις 30 Ιουνίου και παρατάθηκε προσωρινά για έξι μήνες με υπουργική απόφαση. Πάντα κατά το ΤΑΙΠΕΔ, με βάση την κοινοτική νομοθεσία, το Δημόσιο θα έπρεπε να προχωρήσει σε διεθνή διαγωνισμό για να επιλέξει τον νέο μισθωτή του μεταλλείου.
Έτσι οι επενδυτές θα παρελάμβαναν ένα «καθαρό» εργοστάσιο στην περιοχή της Λάρυμνας για το οποίο θα έπρεπε ούτως ή άλλως να δαπανήσουν περισσότερα από 130 εκατ. ευρώ. Περί τα 100 εκατ. απαιτούνται για την προστασία του περιβάλλοντος καθώς η ΛΑΡΚΟ σήμερα επιβαρύνει σημαντικά την περιοχή και απειλείται με μεγάλα πρόστιμα. Επιπλέον 30 εκατ. ευρώ απαιτούνται για τον εκσυγχρονισμό της μονάδας, που θεωρείται απαραίτητος.
Τελικά το σχέδιο του ΤΑΙΠΕΔ συνάντησε ολόπλευρη καταδίκη και απεσύρθη.
Σήμερα (26/7/2013) το σχέδιο ουσιαστικά επανέρχεται με την εκδοχή της εκκαθάρισης της Εταιρίας και την τμηματική πώληση των παγίων της.
Το προβληματικό εργοστάσιο της Λάρυμνας
Το πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο της Λάρυμνας χρειάζεται μετάλλευμα, για το οποίο υπάρχουν οι εξής επιλογές:
Α. Μετάλλευμα εγχώριο
Η τροφοδοσία του εργοστασίου θα γίνεται με απαράδεκτα χαμηλής ποιότητας μετάλλευμα, κατάσταση που είναι η κύρια πηγή προβλημάτων της σημερινής, αλλά και της παλαιότερης, ΛΑΡΚΟ. Έτσι η ΛΑΡΚΟ-3 θα είναι μια ωραιοποιημένη ΛΑΡΚΟ-2 αλλά σε κάθε περίπτωση θνησιγενής.
Β. Μετάλλευμα εισαγόμενο:
* Τουρκίας. Το μετάλλευμα αυτό είναι παρόμοιο με το ελληνικό αλλά, περιέχοντας υψηλό ποσοστό αρσενικού, δημιουργεί περιβαλλοντικά προβλήματα και ρύπανση στο παραγόμενο μέταλλο.
* Ινδονησίας, Φιλιππίνων κτλ. Τα κοιτάσματα αυτά είναι διαφορετικά από ελληνικά νικελιούχα και απαιτούν την διπλάσια ηλεκτρική ενέργεια για την εκκαμίνευσή τους. Επίσης, πέραν του υψηλού κόστους μεταφοράς, επιβαρύνονται και από την πολύ υψηλή φυσική τους υγρασία (~40% έναντι 6% των ελληνικών). Οι διάφορες δοκιμές με τα κοιτάσματα αυτά αποδείχθηκαν οικονομικά, και εν μέρει τεχνικά, ανεπιτυχείς.
Εάν προς στιγμήν δεχθούμε ότι υπάρχει επενδυτής για πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο της Λάρυμνας, πρέπει τώρα να απαντηθεί ένα άλλο κρίσιμο ερώτημα: ποιος επενδύει στη ΛΑΡΚΟ-3 με τις ελληνικές τιμές ηλεκτρικής ενέργειας (ΗΕ); Εάν σήμερα οι τιμές αυτές είναι υψηλές (και δημιουργούν μια συμμετοχή ΗΕ 30-35% στο κόστος παραγωγής του Νικελίου), τότε ας αναλογισθούμε τι θα είναι τιμές σύντομα, όταν:
* Υλοποιηθούν αυξήσεις για την αντιμετώπιση του σημερινού ελλείμματος στην αγορά ΗΕ
* Εφαρμοσθεί η πιθανή πρόσθετη αύξηση λόγω επιβολής φόρων CO2 , φόροι που πιθανόν να επιβληθούν και για τα στερεά καύσιμα που αναλίσκει το πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο
* Αυξηθεί στο 20% (ή στο 30% που ζητούν κάποιοι άφρονες) η συμμετοχή των πανάκριβων ΑΠΕ μαζί με αύξηση του ποσοστού συμμετοχής του ακριβού φυσικού αερίου και τη συρρίκνωση της παραγωγής του φθηνού λιγνίτη στην ηλεκτροπαραγωγή.
Η χώρα έχασε την δυνατότητα της παραγωγής φθηνής ΗΕ το 1998, όταν η τότε Κυβέρνηση, υποχωρώντας σε άλογες κραυγές, δεν επέτρεψε την κατασκευή εργοστασίων ΗΕ με λιθάνθρακα της κοινοπραξίας ΔΕΗ-RWE. Το ένα μάλιστα εργοστάσιο εσχεδιάζετο να εγκατασταθεί στην Λάρυμνα δημιουργώντας μια ισχυρή στήριξη για το εργοστάσιο της ΛΑΡΚΟ και το εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό της περιοχής.
Σενάρια Πώλησης
Πριν προχωρήσουμε στη διερεύνηση των κρυμμένων αξιών της ΛΑΡΚΟ, ας συνοψίσουμε τα προηγούμενα υπό μορφήν εκδοχών για τα αποτελέσματα της διαδικασίας ιδιωτικοποίησης του ΤΑΙΠΕΔ.
1η Περίπτωση - Ευρίσκεται επενδυτής, ο οποίος λειτουργεί το εργοστάσιο με εγχώριο ή/και εισαγόμενο μετάλλευμα. Το εργοστάσιο και τα μεταλλεία δουλεύουν κανονικά. Η εκδοχή αυτή συνοδεύεται από τις ευχές όλων, αλλά έχει πολύ μικρή πιθανότητα υλοποίησης.
2η Περίπτωση - Δεν ευρίσκεται αγοραστής ούτε για το εργοστάσιο ούτε για τα κοιτάσματα. Η ΛΑΡΚΟ κλείνει. Πολλοί θεωρούν ως πιθανή αυτήν την απευκταία περίπτωση.
3η Περίπτωση - Δεν ευρίσκεται αγοραστής για το εργοστάσιο αλλά τα κοιτάσματα πωλούνται ξεχωριστά σε άλλον. Η ΛΑΡΚΟ κλείνει ως πυρομεταλλουργία και τα μεταλλεύματα των κοιτασμάτων υφίστανται κατεργασία με νέα τεχνολογία. Απίθανη εκδοχή μια και ακόμα στην περίπτωση της νέας τεχνολογίας η Λάρυμνα σαν έδρα, σαν τεχνογνωσία προσωπικού αλλά και σαν ‘refinery’ είναι απαραίτητη.
4η Περίπτωση - Η Λάρυμνα πωλείται ως οικόπεδο – λιμάνι. Στην περίπτωση αυτή παρεμποδίζεται και η πώληση των κοιτασμάτων για κατεργασία με νέα τεχνολογία. Έτσι κλείνει ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής Μεταλλουργίας και Μεταλλευτικής Βιομηχανίας μειώνοντας την απασχόληση και προωθώντας την αποβιομηχάνιση.
Πολλοί, σημειώνοντας την αμφισβητήσιμης νομιμότητας πώληση του μεταλλευτικού χώρου της Λάρυμνας, εικάζουν ότι Ταμείο έχει βρει επενδυτές μόνον για την περίπτωση αυτή.
5η Περίπτωση - Το εργοστάσιο και τα κοιτάσματα πωλούνται σε επενδυτή, ο οποίος στην πραγματικότητα στοχεύει στο σταμάτημα της παραγωγής Νικελίου από τη ΛΑΡΚΟ. Η περίπτωση αυτή βασίζεται στην πλεονάζουσα δυναμικότητα των εργοστασίων παραγωγής νικελίου καθώς και στην δυνατότητα της νέας τεχνολογίας που μπορεί να εφαρμοσθεί στη ΛΑΡΚΟ.
6η Περίπτωση - Η Λάρυμνα πωλείται σε εταιρεία με στόχο την εφαρμογή της νέας τεχνολογίας. Η Λάρυμνα σαν έδρα, κέντρο συγκέντρωσης ενδιαμέσου προϊόντος και σαν ‘refinery’. Βέβαια η εξαιρετική αυτή λύση προσκρούει στην στρατηγική που αναπτύχθηκε αρχικά. Καμία εταιρεία δεν θα ήθελε να επενδύσει σε δύο ‘γύρους’ στην Ελλάδα. Σήμερα το Ταμείο μπορεί να έχει μια αποτελεσματική διοίκηση, αύριο όμως ο εκκαθαριστής της κακής ΛΑΡΚΟ μπορεί να θυμίζει τη Δημόσια Διοίκηση των προηγουμένων ετών. Οι ιστορίες με τις εκμεταλλεύσεις χρυσού θα στοιχειώνουν για πολλά χρόνια το επενδυτικό κλίμα στην Ελλάδα.
Έχει μέλλον η ΛΑΡΚΟ;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν διατυπώνεται εύκολα και απαιτεί ειδικές τεχνικές γνώσεις. Ας προχωρήσουμε βήμα - βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.
Η "θέση" των κοιτασμάτων της ΛΑΡΚΟ
Η θέση των κοιτασμάτων της ΛΑΡΚΟ μεταξύ των γνωστών (σε παγκόσμια κλίμακα) λατεριτικών κοιτασμάτων φαίνεται στο διάγραμμα ποιότητας - μεγέθους που δημοσίευσε η INCO [νυν VALE- (3)]. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από το διάγραμμα αυτό είναι:
1. Τα δηλωμένα «εκμεταλλεύσιμα» κοιτάσματα για την εν λειτουργία πυρομεταλουργικό εργοστάσιο της ΛΑΡΚΟ είναι από τα πλέον πτωχά διεθνώς χωρίς παράλληλα να είναι από τα μεγάλα.
2. Η ελάχιστη ποιότητα για νέο πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο με την υπόθεση των υψηλών τιμών ενέργειας (σημερινή πραγματικότητα) είναι 2,1 % Ni.
3. Η ελάχιστη ποιότητα για ένα παλαιό πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο με την υπόθεση των χαμηλών τιμών ενέργειας (παρελθόν) είναι 1,7 % Ni.
4. Η ελάχιστη ποιότητα για νέο υδρομεταλλουργικό εργοστάσιο τεχνολογίας PAL (εκχείλιση με οξύ υπό πίεση) είναι 1,3 % Ni.
Η ΛΑΡΚΟ διαθέτει υψηλά αποθέματα σε πτωχό (0,7 % Νi), τα οποία ευρίσκονται στη Βόρεια Ελλάδα, κυρίως στο Βέρμιο (Νότια πλευρά της λεκάνης της Πτολεμαϊδας).
Εκτίμηση της μακροχρόνιας τιμής του Ni και το κόστος του παραγομένου Νi στη ΛΑΡΚΟ
Η τιμή του Ni παρουσίασε την τελευταία δεκαπενταετία σημαντική μεταβλητότητα με μέγιστη τιμή τα 52.000 US$/t στις αρχές του 2007. Ακολουθεί πτώση της τιμής και τάση σταθεροποίησης στα 28.000$/t πριν από την έναρξη της οικονομικής κρίσης (9ος/2008) που προκάλεσε περαιτέρω πτώση της τιμής.
Οι τρέχουσες τιμές (23/7/2013) είναι περίπου 14000 $/t με τις εκτιμήσεις των αναλυτών για τη μακροχρόνια τιμή Ni να κυμαίνονται από τα 12.000 έως τα 18.000 $/t .
Το κόστος του παραγομένου Νi στη ΛΑΡΚΟ είναι από τα υψηλότερα διεθνώς, περίπου 22.000 $/t .
Η αιτία του υψηλού κόστους συνοψίζεται σε δύο βασικά σημεία:
* Η (πυρο)μεταλλουργική μέθοδος του εργοστασίου της Λάρυμνας είναι εξαιρετικά ενεργοβόρα (περίπου το μισό του κόστους αφορά ενέργεια: ηλεκτρισμός και ορυκτά καύσιμα) και
* Η περιεκτικότητα του μεταλλεύματος της ΛΑΡΚΟ σε Νi είναι εξαιρετικά χαμηλή (~1%).
Συγκεκριμένα η μακροχρόνια λειτουργία της ΛΑΡΚΟ απαιτεί κοιτάσματα με περιεκτικότητα Ni 2%, το οποίο συμφωνεί και με τις εκτιμήσεις της Vale-Inco (3). Επίσης, η δομή του κόστους της ΛΑΡΚΟ είναι τέτοια (κοντά στο 80% ανελαστικές αναλογικές - μεταβλητές δαπάνες όπως αναλώσιμα, ενέργεια και πρώτες ύλες) που δεν αφήνει αισιοδοξία για δυνατότητα κάποιας επέμβασης για ουσιαστική μείωση του κόστους.
Η υδρομεταλλουργία ως λύση για την επιβίωση της ΛΑΡΚΟ
Η υδρομεταλλουργική μέθοδος εκχύλισης σε σωρούς εφευρέθηκε και αναπτύχθηκε μετά από πολυετείς έρευνες στο Εργαστήριο Μεταλλουργίας της Σχολής Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών 4του από το ΕΜΠ ειδικά για τα ελληνικά νικελιούχα (λετεριτικά) κοιτάσματα. Είναι διεθνώς πρωτοποριακή και ολοκληρωμένη υδρομεταλλουργική μέθοδος για την οικονομική αξιοποίηση των φτωχών ελληνικών λατεριτών και η δυνατότητα εφαρμογής αποδείχθηκε σε πιλοτική μονάδα που χρηματοδοτήθηκε από το ΙΓΜΕ (2006) και κατασκευάσθηκε σε συνεργασία με την ΛΑΡΚΟ.
Η εκχύλιση σε σωρούς συνίσταται στην απόθεση του μεταλλεύματος λατερίτη, υπό μορφή σωρού, πάνω σε μια υδατοστεγή επιφάνεια με μικρή κλίση και στην, εν συνεχεία, διαβροχή του με αραιό διάλυμα θειικού οξέος μέσα από διάτρητους πλαστικούς σωλήνες που τοποθετούνται στην επιφάνεια του σωρού. Το διάλυμα, κατερχόμενο,
διαβρέχει τη μάζα του μεταλλεύματος, διαλυτοποιώντας εκλεκτικά τα νικελιούχα ορυκτά του λατερίτη. Το μεταλλοφόρο διάλυμα συλλέγεται από τη βάση του σωρού διαυγές και οδηγείται στο κύκλωμα επεξεργασίας προς ανάκτηση του περιεχομένου νικελίου και κοβαλτίου.
Η συγκεκριμένη μέθοδος είναι οικονομικά εξαιρετική διότι:
* Έχει πολύ χαμηλές ενεργειακές απαιτήσεις, μια και λειτουργεί σε θερμοκρασία περιβάλλοντος, σε σύγκριση με την ενέργεια που απαιτεί η εφαρμοζόμενη σήμερα από τη ΛΑΡΚΟ πυρομεταλλουργική μέθοδος (900οC -1500οC).
* Οι απαιτήσεις σε κεφάλαια για επενδύσεις ανέρχονται μόνον 8000 US$/t Ni/έτος έναντι 9000 - 45000 US$/t Ni/έτος των υπολοίπων μεθόδων.
* Είναι οικονομικά ανταγωνιστική δεδομένου ότι το λειτουργικό κόστος του παραγομένου Ni αναμένται να κυμανθεί μεταξύ 4000 και 8000 US$/t που αντιστοιχεί στο 40% της παγκόσμιας παραγωγής Ni με το χαληλότερο κόστος.
Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι τα παραπάνω βασίζονται σε μετάλλευμα εξαιρετικά χαμηλής περιεκτικότητος 0,72% Ni. Εάν η ποιότητα βελτιωθεί τα οικονομικά αποτελέσματα βελτιώνονται θεαματικά.
Στα πλεονεκτήματα της μεθόδου πρέπει να προστεθεί η φιλικότητα προς το περιβάλλον:
* Δεν δημιουργεί υγρά απόβλητα ή αέριους ρύπους και
* • Τα στερεά απόβλητα είτε είναι παραπροϊόντα προς πώληση είτε είναι υλικά προς απόθεση χωρίς ιδιαίτερες προφυλάξεις.
Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι η πρώτη φάση της υδρομεταλλουργικής επεξεργασίας γίνεται κοντά στο κοιτάσματα και η τελική επεξεργασία μπορεί να γίνει στο υπάρχον εργοστάσιο της Λάρυμνας. Με τον τρόπο αυτό διατηρείται η δραστηριότητα του εργοστασίου ανεξάρτητα της θέσης του υπό εκμετάλλευση κοιτάσματος.
Η μέθοδος έχει υιοθετηθεί ήδη και εφαρμόζεται βιομηχανικά από την εταιρεία MINARA RESOURCES LTD σε φτωχά λατεριτικά κοιτάσματα, στο Murrin-Murrin της Αυστραλίας5. Σημειώνεται ότι προ δεκαετίας, αλλά και πρόσφατα, η εταιρεία GLENCORE, μητρική της ΜΙΝΑRA, προσπάθησε ανεπιτυχώς να αγοράσει την ΛΑΡΚΟ.
Το 1999, αφού έκανε τις δικές της εργαστηριακές δοκιμές και συνέταξε σχετικό Επιχειρηματικό Σχέδιο, η Western Mining Corporation προσπάθησε έντονα αλλά ανεπιτυχώς να αποκτήσει την τότε παραπαίουσα ΛΑΡΚΟ6.
Συμπεράσματα
Μετά από μισό αιώνα λειτουργίας, το πυρομεταλλουργικό εργοστάσιο της Λάρυμνας έκλεισε τον κύκλο της «ζωής» του λόγω πτώσης της ποιότητος των κοιτασμάτων και αύξησης του κόστος λειτουργίας, ιδιαίτερα εκείνου της ενέργειας.
Η Υδρομεταλλουργική Μέθοδος δίνει ‘ζωή’ και αξία στη χρεωκοπημένη ΛΑΡΚΟ διότι όχι μόνο της εξασφαλίζει κερδοφόρο λειτουργία για τα επόμενα 50 χρόνια τουλάχιστον, αλλά μπορεί –υπό προϋποθέσεις– να την καταστήσει κέντρο φθηνής παραγωγής νικελίου από τα τεράστια φτωχά κοιτάσματα των γειτονικών χωρών.
Η ιδιωτικοποίηση μιας ενιαίας ΛΑΡΚΟ θα συμβάλει ουσιαστικά προς αυτή την κατεύθυνση.
Το τελευταίο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι το εξής:
Πώς τα παραπάνω αισιόδοξα συμπεράσματα συνάδουν με την απαισιοδοξία του τίτλου;
Η απάντηση είναι απλή. Το ΤΑΙΠΕΔ πωλεί μια επιχείρηση, της οποίας δεν κατανοεί την παραγωγική διαδικασία και αγνοεί τις προοπτικές της. Το ΤΑΙΠΕΔ βλέπει μόνον οικονομικά στοιχεία ασύνδετα με το παραγωγικό έργο της ΛΑΡΚΟ. Πως λοιπόν να πωλήσεις κάτι όταν στην πραγματικότητα δεν το ξέρεις; Ας ευχηθούμε, ο Σύμβουλος
που θα προσλάβει η Κυβέρνηση να μπορεί να εισχωρήσει και στο ουσιαστικό μέρος της πώλησης της ΛΑΡΚΟ. Σε αντίθετη περίπτωση, η κατάσταση θα περιγράφεται από τον τίτλο του άρθρου.
Αναφορές
1.http://www.bhpbilliton.com/home/aboutus/strategy/Pages/default.aspx
2. http://en.wikipedia.org/wiki/WMC_Resources
3. Dr. Ashok D. Dalvi; Dr. W. Gordon Bacon; Mr. Robert C. Osborne The Past and the Future of Nickel Laterites PDAC 2004 International Convention, Trade Show & Investors Exchange March 7-10, 2004
4. Ελληνικά διπλώματα ευρεσιτεχνίας με αριθμούς 1001555/31-05-1991, 1003569/31-05-1991, 1003419/19-04-1999 και 1003693/18-07-2000 του Οργανισμού Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας
5. http://www.minara.com.au/about/operations-overview/technology
6. Χριστοδουλάκης Α. «Χάνεται το κλειδί της κεδροφορίας για τη ΛΑΡΚΟ» ΤΟ ΒΗΜΑ, 6/5/2000, http://www.tovima.gr/PrintArticle/?aid=122053
* Ο Δρ. Μάριος Λεονάρδος είναι Μεταλλειολόγος
www.capital.gr
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Πειθαρχική απόφαση για διαγραφή του Σίμου Κεδίκογλου από την ΕΣΗΕΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
