2013-11-13 03:00:08
Γράφει ο συγγραφέας Γιώργος Λεκάκης
«Υπάρχει μια φυλή ανθρώπων, μια φυλή θεών.»
Πίνδαρος (ΣΤ’ Ωδή Νεμεονίκου)
Οι βραχογραφίες της Μακεδονίας
Τα χαράγματα που ευρέθησαν στο Δυτ. Παγγαίο, από τους Ν. Μουτσόπουλο και Δ. Τριαντάφυλλο, το 1966, δεν αποτελούν μοναδική περίπτωση. Ανάλογα είναι του Ασφέντου Σφακίων Κρήτης (ανάγονται στην μεσολιθική), στα νησιά της Νάξου (της πρώιμης κυκλαδικής), στα Γιούρα (Β. Σποράδων), στα Στύρα Ευβοίας, στους Δελφούς (της εποχής Χαλκού), κ.ά.
Αλλά αυτά του Παγγαίου, στους βράχους που ατενίζουν την Αμφίπολη, είναι τα πλουσιώτερα σε αριθμό στον νυν ελληνικό χώρο.
Απ’ αυτά αντλούμε πολλές πληροφορίες για τον πολιτισμό της εποχής δημιουργίας τους, λ.χ.:
για τα όπλα (που πολλάκις ξεπερνούνσαν το ανθρώπινο μέτρο, ακόμη και των ιππέων),
για ιππείς (μάλιστα με σέλλα, κ.ά.) – αν και επισήμως η ιππευτική ασκήθηκε στην αρχαία Ελλάδα από τον 7ο αι. π.Χ. και από Μακεδονία-Θράκη διεδόθη στην υπόλοιπη Ελλάδα!
για ζευγάλετρα (με κανονική ξυλοκατασκευή και υνί), που μαρτυρούν γνώση γεωργίας,
για στοιχεία ενδύσεως (λ.χ. υψηλή μήτρα, πολεμιστής βρακοφόρος με ασπίδα, μπότες, κουκκούλα, κ.ά.),για στοιχεία λατρείας (ιδίως νεκρών),για την πανίδα (αιγοειδή, ελάφια, κ.ά.).
Τα περισσότερα απ’ αυτά χαλάστηκαν από χριστιανούς, που πίστευαν πως χαράσσοντας πάνω σε αυτά τον σταυρό, ξορκίζουν τα παγανιστικά πνεύματα. Αυτή η κατηγορία βραχογραφιών ονομάσθηκε «σταυρικά».
Τέλος, στα Βαλκάνια, ανάλογα χαράγματα έχουν ευρεθεί:
Στο Lipci (Μαυροβούνι) Γιουγκοσλαβίας. Εικονίζουν ελάφια, οπλισμένους ιππείς και μαιανδρικά σύμβολα. Οι Garasanin και Benac τα ανάγουν στην εποχή του χαλκού (1600-1200 π.Χ.). Ο Boskovic τα χρονολογεί στον Μεσαίωνα.
Στο Mourfatlar του Dobrogei, μεταξύ Κωνστάντζας-Αξιοπόλεως Ρουμανίας. Ακιδογραφήματα – μάλλον μεσαιωνικά – με ελάφια, κλπ.
Στον βράχο Spileja στην Αλβανία. Παραστάσεις με ελάφια, σκυλιά, οπλισμένους ιππείς. Ίσως ιλλυρικής προελεύσεως. Ανάγονται στο τέλος της 2ας-αρχές 1ης χιλιετίας π.Χ. (κατά Korkuti), ενώ ο Hammond τις ανάγει στον μεσαίωνα.
Τέλος, στην Αλπική Ιταλία – στο Monte Bego, την Valcamonica, στην Vatellina (πρ. Επ. Χαλκού), την Badolina (Επ. Σιδήρου), την Seradina (Επ. Σιδήρου), με παραστάσεις που αποδίδουν το ανθρώπινο σώμα, και δείχνουν έναν γεωργο-κτηνοτροφικό πολιτισμό, κ.ά. Ιδίως στην Valcamonica, μια περιοχή που ανέπτυξε έναν πολιτισμό για δυο χιλιετίες, απομονωμένη από τον υπόλοιπο «πολιτισμένο» κόσμο της εποχής, έχουμε την εισβολή των Ρωμαίων λεγεωνάριων, που διέκοψαν βίαια την εξέλιξή του, το 16 π.Χ. Εξ όλων αυτών των περιοχών, μόνο στο Monte Bego και την Valcamonica έχουν γίνει εκτεταμένες έρευνες.
Οι βραχογραφίες της Θράκης
Αποτύπωση σημαντικότατης βραχογραφίας της Ρούσσας Έβρου: Ένας άνθρωπος μόνος, μέσα στ’ αστέρια. Ταξειδιώτης; Αστρονάυτης; Ονειροπόλος;
Στην Ελλάδα βραχογραφίες ενετοπίσθησαν επισήμως και μελετώνται από το 1950. Το 1972 ο Διαμ. Τριαντάφυλλος ανακάλυψε βραχογραφίες και στην Ροδόπη, στο πομακοχώρι Ρούσσες (ή Ρούσσα) – καθ’ οδόν προς το ύψωμα Χίλια. Είχαν εγχάρακτες μορφές ανθρώπων, ζώων (πτηνών, ερπετών), κ.ά. συμβόλων. Το σκάλισμα ήταν βαθύ, σαν εσώγλυφο. Διαφέρει από την τεχνοτροπία των βραχογραφιών του Παγγαίου. Τα ανθρώπινα κεφάλια δηλώνονταν με μικρές κυκλικές κοιλότητες ή με ημικυκλικό περίγραμμα που προς τα πάνω έκλεινε με επίπεδη επιφάνεια. Σε άλλες βραχογραφίες, κατά προφορική μαρτυρία Πομάκων, δηλώνονταν και οι οφθαλμοί, δια κοιλοτήτων, η μύτη και το στόμα (δια γραμμών)!
Τα χέρια σχηματίζουν σταυρό με το σώμα. Ίσως μια πρωτόγονη απεικόνιση της σταυρώσεως του Ορφέα! Άλλες παραστάσεις είναι με τα χέρια λοξά προς τα πάνω (δέηση) ή προς τα κάτω. Τα δάκτυλα είτε λείπουν, είτε δηλώνονται μόνο με δυο γραμμές – καμμιά φορά και με πέντε. Σε κάποιους ανθρώπους, με ευθεία γραμμή δηλώνεται και το ανδρικό μόριο. Κάποιοι άνθρωποι των βραχογραφιών αυτών, ίσως και να χορεύουν! Οι βραχοπαραστάσεις της Ροδόπης, κατά τον κ. Τριαντάφυλλο, ανάγονται στον 13ο-14ο αι. π.Χ. – ίσως και παλαιότερα. Ευρέθησαν επίσης και παραστάσεις ανθρώπων σε λατρευτική στάση («δαίμονες με μεγάλα χέρια») – ανάγονται στην χαλκή εποχή – ανάλογες με αυτές που έχουν ευρεθεί στην λίμνη Βαν, στην Δυτ. Αλπική Ζώνη της Ιταλίας, κ.α. Από τα ερπετά, διακρίνονται φίδια και σαύρες.
Από τα σύμβολα, διακρίνονται κύκλος με 4 ακτίνες (Ήλιος), κ.ά. κυκλικά ή ημικυκλικά σχήματα. Οι ανάγλυφες μορφές, ίσως να είναι αρχέγονα αποτροπαϊκά, που συνέχισαν να σκαλίζουν οι άνθρωποι έξω από τις οικίες τους (ή τις κρήνες) έως και τον περασμένο αιώνα!
Μοιάζουν με την μορφή crimacante στην Ιταλία. Το σύνολο των βραχογραφιών της Ρούσσας, ίσως να είναι η προσπάθεια αποδόσεως ενός ορφικού ύμνου με σκίτσα – ένα πρώιμο κόμικ – για εκπαιδευτικούς ή θρηκευτικούς λόγους – για τον ίδιο λόγο που αγιογραφούνται σήμερα οι ναοί. Ίσως αυτό να θέλει να αποδώσει η βραχογραφία με τον άνθρωπο τοποθετημένο στον έναστρο ουρανό. Οι βραχογραφίες στην Ρούσσα ευρίσκονται σε μια περιοχή που έχει αποκαλύψει και μεγαλιθικά μνημεία επί τύμβων. Πάντως η πινακίδα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που μας πληροφορεί για την θέση αυτών των βραχογραφιών είναι κατεστραμμένη εδώ και πολύ καιρό.
Επίσης στις Θέρμες, άλλο πομακοχώρι, της Ξάνθης, ευρέθη βραχογραφία που παριστάνει τον Μίθρα να θυσιάζει στον κοσμικό ταύρο. Τον θεό συνοδεύουν οι ακόλουθοί του, Καύστης και Καυτοπάτης – ίσως πρώιμες θεότητες πυροβασίας, κατανικήσεως του κακού. Κάτω ένα φίδι περιμένει να πιει το αίμα του θυσιασμένου ζώου. Χαραγμένη μάλλον στα ρωμαϊκα χρόνια (3ος μ.Χ. αι.), δίνοντάς μας στοιχεία για τις θρησκευτικές προτιμήσεις των κατοίκων της περιοχής, την εποχή εκείνη. Αλλά και σε λόφο πλησίον του χωριού Παράδεισος (Ξάνθης), ευρέθησαν χαραγμένες επιγραφές (βραχογραφίες).
Τι ήταν, λοιπόν, οι βραχογραφίες; Πρώιμος τρόπος εκφράσεως; Μήνυμα προς μεταγενέστεργους; Πρώιμη γραφή, ζωγραφική, χαρακτική; Βιαστικό μήνυμα εν όψει μιας καταστροφής; Θρησκευτικές παραστάσεις; Τέτοια αρχέγονα μηνύματα, από την λίμνη Χειμαδίτιδα (Φλωρίνης) έως τον Έβρο, έχουν πλέον εντοπισθεί πολλά στον βορειοελληνικό χώρο. Οι εντόπιοι χρόνια μιλούσαν για «ζωγραφισμένα ανθρωπάκια» στα βουνά τους, αλλά κανείς δεν έσπευδε. Στο Σύμβολον Όρος υπάρχει μια κορυφή που οι εντόπιοι την λεν «Γραμμένη Πέτρα». Γιατί άραγε; Διότι στην Φωλιά του ιδίου όρους, ευρέθησαν περισσότερες από 200 βραχοπαραστάσεις!
Στην ΙΜ Χιλανδαρίου Αγ. Όρους υπάρχει βραχοανάγλυφο, το οποίο οι μοναχοί ονομάζουν «Η Χέρα». Είναι το πλέον εντυπωσιακό στην Ελλάδα! Ο λαός και πάλι απεδείχθη σοφώτερος των επιστημόνων. Ο βορειοελλαδικός χώρος είναι γεμάτος: Λουτρά Αριδαίας (Πέλλης), Χαλκιδική, Παλιό Χορτοκόπι, Φίλιπποι, Κρηνίδες, Ζυγός και Κρυονέρι (Καβάλλας – ας σημειωθεί πως οι βραχογραφίες εδώ έχουν πληγεί από λαθρανασκαφές), φαράγγι Αγγίτη και Συμβολή (Σερρών), σπήλαια Αλιστράτης (60 παραστάσεις! – σε τρία σημεία ευρέθησαν ίχνη βραχογραφιών του 5ου-6ου μ.Χ. αι., με φιγούρες ιππέων, ελαφιών και. καμηλών!), ορεινά της Δράμας. Πλην της Ρούσσας, στην Θράκη έχουν ευρεθεί βραχοανάγλυφα και στο Γονικό Έβρου, τα Πετρωτά Μαρώνειας, το Καραγκούι και το Τρογιάν (της νυν Βουλγαρίας, που είναι σήμερα κατεστραμμένα. Κατά τον Mikov ανάγονται στην χαλκολιθική-χαλκία εποχή), το Πλεβέν, κ.α.
Η σημασία των βραχογραφιών αυτών για την περαιτέρω εξέταση της ελληνικής «προϊστορίας» είναι μεγάλη, δεδομένου ότι κι αυτά είναι γραπτά κείμενα, που εξιστορούν την καθημερινότητα – τουλάχιστον – από το 4000 έως το 800 π.Χ. Και γι’ αυτό θα πρέπει να διαφυλαχθούν ως κόρην οφθαλμού.
Άλλες πολιτισμικές πληροφορίες από βραχογραφίες
Το σπήλαιο της Αλταμίρα (Ισπανία) ήταν αυτό που πρώτο (το 1879) μας έφερε σε επαφή με την παλαιολιθική ζωγραφική.
Βραχογραφίες ηλικίας 21.000 ετών ευρέθησαν στη ΒΑ. Πορτογαλία, κατά την διάρκεια κατασκευαστικών εργασιών στην λίμνη Pocinho Dam. Οι βραχογραφίες παριστάνουν βοοειδή και άλογα. Κάποια με δύο ή τρία επάλληλα κεφάλια επί ενός σώματος – ίσως για να δηλωθεί η κίνηση. Την χρονολόγηση έκανε ο καθηγητής J. Ziihao του Instituto Portugues de Arqueologia, βάσει ενός αδιαταράκτου παλαιολιθικού στρώματος της βάσεως του βράχου!
Στο σπήλαιο el Pendo (γνωστό από το 1878), μια ομάδα Ισπανών αρχαιολόγων ξεκίνησε (1994) νέες ανασκαφές, κυρίως στο λεγόμενο «Ιερό της Εποχής του Χαλκού», μια περιοχή του σπηλαίου όπου ενετοπίσθησαν τελετουργικές ταφές και αποθέσεις αναθημάτων. Σε αυτό ευρέθησαν ίχνη ζωγραφικής με ερυθρό χρώμα. Ήταν μια σημαντική ζωνόσχημη βραχογραφία (μήκους 7 μ. και ύψους 2-3,5 μ.), 80 μ. από το στόμιο του σπηλαίου! Περιλαμβάνει συνολικά 16 ζώα εν σειρά, κυρίως θηλυκά ελάφια. Χρονολογείται στο 20.000-18.000 π.Χ.!
Το φημισμένο σπήλαιο Lascaux στην ΝΔ Γαλλία αποτελείται από συνεχόμενες αίθουσες πλούσια διακεκοσμημένες. Αυτό μας έδωσε και μια έκπληξη: Το συλλαβόγραμμα «wa» της ελληνικής Γραμμικής Γραφής Β’ ή το ιδεόγραμμα της ίδιας, ευρέθη χαραγμένο ακριβώς πάνω από χαίτη αλόγου βραχογραφίας του σπηλαίου, στην στοά την λεγόμενη «Με τα κινεζικά άλογα»! Ανάγεται δε μεταξύ 13ης και 9ης χιλιετίας π.Χ..
Στην περιοχή λα Μαρς (Γαλλία), ευρέθη πέτρινη πλάκα με αναπαράσταση κεφαλής αλόγου φέρουσα χαλινάρι! Είναι ηλικίας 12.000 ετών!
Τι γίνεται λοιπόν; Μιλάμε για. ταλαντούχους εικαστικούς καλλιτέχνες πριν από 10-30.000 χρόνια;
Μια βραχογραφία του 11ου αι. π.Χ. από το Engelstrup της Δανίας, εικονίζει πλοίο που έχει ως ακρόπρωρο μια κερασφόρο κεφαλή, ίσως ταράνδου (αρ. 77 της Έκθεσης «Ή Ευρώπη του Οδυσσέα»). Γνωρίζουμε ότι τα ιερά πλοία που μετέφεραν ομίλους χορευτών και τραγουδιστών στο ιερό νησί των Κυκλάδων, την Δήλο, ήδη από την μυκηναϊκή εποχή, για να ξεχωρίζουν είχαν ακρόπρωρα ή πρόσθετα στoλίδια στην πλώρη ή την πρύμνη τους. Συνήθως έναν κύκνο – που μετέπειτα έγινε και σύμβολο της Δήλου. Απεικονίζεται στo πλοίο του Θησέα με το οποίο αφίχθη στην Δήλο, και οι ακόλουθοί του χόρεψαν τον γέρανο – βλ. σχ. αφηγηματικές σκηνές του αγγείου «Φρανσουά» (570 π.Χ.).
Ίσως γι’ αυτό να ονομάσθηκε «κύκνος» ένα αρχαίο είδος πλοίου – εικονίζεται σε πλοίο από πήλινη πυξίδα του 1400-1300 αι. π.Χ. και ευρέθη σε θολωτό τάφο της Τραγάνας Πύλου (αρ. 6098 του Αρχ. Μουσείου Αθηνών). Το ίδιο ακρόπρωρο ευρίσκουμε και σε σκύφο γεωμετρικής εποχής (850-800 π.Χ) στο μουσείο Ελευσίνος. Και σε γεωμετρικής εποχής χάλκινη πόρπη από την Βοιωτία. Και στην γνωστή κύλικα του Εξηκία, η οποία παριστάνει το ταξείδι του θεού Διονύσου με πλοίο. Αλλά και στο «δακτυλίδι του Μίνωα», το μεγαλύτερο χρυσό δακτυλίδι που βρέθηκε στην περιοχή της Κνωσού, υπάρχει παράσταση πλοίου με ακρόπρωρο την κεφαλή του ιππόκαμπου – ίσως γιατί ο ιππόκαμπος ήταν ακόλουθος του Ποσειδώνα και της Αμφιτρήτης.
Και τα στοιχεία αυτά δεν εξαντλούνται στην Γηραιά Ήπειρο. Σε σπήλαιο της περιοχής του Σίδνεϋ ανακαλύφθηκαν τοιχογραφίες – ηλικίας 4.000 ετών – άρα των Αβοριγίνων της Aυστραλίας! Και δεν ήταν μια ή δυο, αλλά 203 βραχογραφίες! Από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην Ωκεανία! Απεικονίζουν ανθρώπους, μαρσιποφόρα ζώα, σαύρες, πουλιά αλλά και ανθρωπόμορφα ζώα – που ίσως λατρεύονταν ως θεοί. Διότι πίστευαν πως οι πρόγονοί τους ήλθαν πετώντας στο νησί τους! Το σπήλαιο (12 μ. μήκος Χ 6 μ. βάθος Χ 1-2 μ. ύψος) ευρίσκεται σε απροσπέλαστο σημείο στο εσωτερικό του εθνικού πάρκου Γούλεμι. Κατοικείτο επί 3.800 χρόνια, καθώς τα βραχογραφήματα είναι ζωγραφισμένα σε 11 στρώματα, το νεώτερο εκ των οποίων χρονολογείται γύρω στο 1800. Το σπήλαιο ανακαλύφθηκε τυχαία από πεζοπόρο το 1995 – βλ. σχ. Pόιτερς, Γαλλικό, Aσοσιέιτεντ, 3.7.2003.
Πίσω στα δικά μας τώρα:
Οι βραχογραφίες και οι ανάγλυφες και γραπτές απεικονίσεις – που, ξαναλέω, πρέπει να λογίζονται γραπτά κείμενα – μας έμαθαν πως ο άνθρωπος για να νικήσει το υγρό στοιχείο έφτιαχνε ελαφρά πλωτά μέσα από δέσμες καλαμιών και πάπυρο (> παπυρέλες), σκελετικά ξύλινα φράγματα επενδεδυμένα με συρραμμένα δέρματα, ήδη από αρχαιοτάτων χρόνων.
Μια παραλία της Καρπάθου, με το όνομα «Του Μιχαλιού ο Κήπος» διακοσμήθηκε από την φύση με σμαραγδένια νερά και χονδρή άμμο, ενώ η «στεφανά» του καταλήγει σε φυσικές – μάλλον – βραχογραφίες με χίλια δυο σχήματα και «παιχνίδια».
Στην Άνδρο απεκαλύφθη η «αρχαιοτέρα πόλη της Ευρώπης», στον Στρόφιλα! Χρονολογείται στο 4500-3300 π.Χ. Και μάλιστα ήλθε στο φως σχεδόν ανέπαφη! Ένας οχυρωμένος και πυκνοκτισμένος οικισμός με 10, τουλάχιστον, μεγάλα συγκροτήματα κτηρίων, εκτάσεως 25 στρ. Μαζί μ’ αυτόν, απεκαλύφθησαν και βραχογραφίες σε σχήματα περιόπτων, μία χρυσή χάνδρα, κ.ά.! Ο Στρόφιλας, κηρυχθείς ως αρχαιολογικός χώρος από το 1994, είναι ένα μικρό οροπέδιο πάνω από την θάλασσα, σε μία θέση φύσει οχυρή, η οποία διαθέτει και δύο λιμάνια! Θεωρείται ο μεγαλύτερος σωζόμενος οικισμός της Νεολιθικής Εποχής του Αιγαίου!
Ένας ολόκληρος στόλος της Νεολιθικής Εποχής ευρέθη χαραγμένος σε βράχο του Στρόφιλα! Και διάφορα είδη ζώων. Και γραμμικά σχήματα. Πρόκειται για τις παλαιότερες, έως σήμερα – επισήμως – βραχογραφίες στην Ελλάδα! – της Νάξου χρονολογούνται στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (περί το 2500 π.Χ.).
Οι βραχογραφίες του Στρόφιλα είναι ανάγλυφες ή επίκρουστες. Ενετοπίσθησαν στο τείχος του νεολιθικού οικισμού, κ.α. από την αρχαιολόγο, Χριστίνα Τελεβάντου της ΚΑ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Έτσι ο Στρόφιλας αναδεικνύεται σε εξαιρετικώς ενδιαφέροντα αρχαιολογικό χώρο – πρωτοφανή σε μέγεθος και διατήρηση για την εποχή του!
Τα πλοία είναι χαραγμένα σε ύψος 0,5-1 μ. από το έδαφος. Έχουν αποκαλυφθεί 7 απεικονίσεις πλοίων: Τα 4 είναι μαζί ως πομπή, τα υπόλοιπα μόνα τους. Το μεγαλύτερο εξ αυτών (μήκους 20 εκατ. περίπου), ευρίσκεται εγχαραγμένο σε πέτρα της πύλης του ισχυρού τείχους (ίσως ύψους 4 μ. – σώζεται έως τα 2 μ.) – το αρχαιότερο, έως τώρα, δείγμα αμυντικής αρχιτεκτονικής, με πύλη προστατευμένη από προμαχώνες.
Σε άλλες δύο ομάδες βραχογραφιών έχουν εντοπισθεί:
Έξω από το τείχος, επί βράχου: 17 σχέδια, τα οποία αναπαριστούν ελάφια, αιλουροειδή και ένα χοιρίδιο!
Εντός οικισμού, επί φυσικού βράχου, ανάμεσα σε κτήρια, ίσως σε πλατεία (εκτάσεως 10 τ.μ.) – πιθανός λατρευτικός χώρος: Καραβάκια, ένα μεγάλο ψάρι και πολλά διακοσμητικά θέματα. Εξ αυτών ένα κυκλικό επαναλαμβανόμενο – ίσως παριστάνει την θάλασσα. Και σχήματα επαναλαμβανόμενα σε κοσμήματα.
Αυτός είναι ο κρίκος που έλειπε μεταξύ Νεολιθικής και Πρωτοκυκλαδικής Εποχής – βλ. σχ. εφημ. «Το Βήμα», 11.10.2001.
Λίγο αργότερα, στο ακρωτήριο Πλάκας Άνδρου ευρέθησαν κ.ά. βραχογραφίες, σε μια συνοικία της Eποχής του Xαλκού. Κατά την διάρκεια σωστικής ανασκαφής απεκαλύφθη ένα τμήμα μιας καλοδιατηρημένης συνοικίας με 4 τουλάχιστον οικοδομήματα, εκ των οποίων το ένα ήταν ύψους 8 μ.! Και πλήθος αντικειμένων. Ερείπια μια μεγάλης πόλεως που άκμασε στην Mέση Eποχή Xαλκού (2000-1900 π.X.).
Tα ευρήματα απεκαλύφθησαν από την KA’ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων και την δρ. Xρ. A. Tελεβάντου. Περιελάμβαναν και βραχογραφίες, οι οποίες ομοίαζαν πολύ μ’ εκείνες που είχαν ευρεθεί στον Στρόφιλα! Ίσως οι κάτοικοι του μεγάλου οικισμού του Στρόφιλα μετακινήθηκαν στο ακρωτήριο Πλάκας, περί το 3300 π.X. Εκεί η πόλη ιδρύθηκε περί την Πρωτοκυκλαδική IIIB περίοδο. Από τα κτήρια που ήλθαν στο φως, ήταν ένα (διαστάσεων 8 x 9 μ.) που διατηρείται έως το επίπεδο του α’ ορόφου. Ένα άλλο κτισμένο επί παλαιοτέρου. Ευρέθη δρόμος με βαθμίδες (που οδηγούσε σε πλατεία).
Μεγάλοι αποθηκευτικοί πίθοι, με πλαστική διακόσμηση, πρόχοι, πιθοειδή αγγεία, λίθινα εργαλεία (τριβεία και τριπτήρες), κ.ά. Ίσως η πόλη είχε υποστεί αλλεπάλληλες καταστροφές (από σεισμούς;) από το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής έως το μέσον της Mεσοκυκλαδικής εποχής. H τελευταία καταστροφή τοποθετείται στην πρώιμη Mεσοκυκλαδική περίοδο (2000-1900 π.X. περίπου) και η αμέσως προηγούμενη στο τέλος της Πρωτοκυκλαδικής IIIB και στις αρχές της πρώιμης Mεσοκυκλαδικής περιόδου.
Αλλά ας μείνουμε στις βραχογραφίες της Πλάκας: Eντυπωσιακότερη όλων είναι η σύνθεση, όπου παριστάνεται – σε φυσικό μέγεθος! – το κεφάλι ανθρώπου, περιβαλλόμενο από σειρά συμβολικών θεμάτων: Ζεύγη βραχιόνων με ανοικτές παλάμες – ίσως στάση προσευχής – με δακτυλιόσχημο κόσμημα (του γνωστού τύπου των νεολιθικών ειδωλίων – ring idols) να κρέμεται από τον καρπό και μεγάλο καμπυλόσχημο βέλος. Eπίσης, ζεύγη ανθρωπίνων πελμάτων, πλοία και ένα κυκλικό θέμα, ίσως ο θεός-ήλιος – βλ. σχ. εφημ. «Καθημερινή», 15.9.2005.
Τα πλοία σε βραχογραφίες συνέχισαν και στα χριστιανικά χρόνια. Πολλές οι βραχογραφίες (ακιδογραφήματα) με χριστιανικά θέματα, έχουν ως θέμα την Παναγιά, ενώ ακιδογραφήματα πλοίων μπορεί κανείς να συναντήσει κυρίως στις εκκλησιές της Παλαιόχωρας Αίγινας. Στον Άη Γιώργη τον Ακάμα του Θησείου, μπορεί κανείς να βρει χαράγματα πλοίων επί κιόνων. Έγιναν, λένε, από μοναχούς εν ώρα αναπαύσεως. Αλλά μάλλον τα πλοία του Θησείου συμβόλιζαν το πλοίο του Θησέα. Το πλοίο ως χριστιανικό σύμβολο παραπέμπει στην κιβωτό, και συμβολίζει την σωτηρία από τις τρικυμίες και τους κατακλυσμούς της ζωής. Επίσης, στην Μυρτιά Αιτωλοακαρνανίας υπάρχει ένα ενδιαφέρον σπηλαιοεκκλησάκι, της Παναγιάς Ελεούσας, με σπάνιες βραχογραφίες.
Στο χωριό Αμπελοχώρι Λακωνίας, πλησίον του ποταμού Ευρώτα, ο οποίος μάλιστα το προικίζει και με έναν μικρό καταρράκτη (οι εντόπιοι το λένε «Γκρέμισμα νερού») υπάρχουν δύο μικρά σπήλαια: Του Καταφυγίου (λέγεται έτσι επειδή εδώ κατέφευγαν οι κάτοικοι) και των Αγίων Σαράντα. Και σε αυτά τα σπήλαια έχουν ανακαλυφθεί βραχογραφίες («σκαριφήματα επί βράχου»), πιθανώς της λίθινης εποχής. Αποδεικνύουν την παλαιοτάτη εμφάνιση πολιτισμού στην Γη των Λακώνων! Το Σπήλαιο των Αγίων Σαράντα έχει και τοιχογραφίες. Τέλος, στις όχθες του Βρονταμά, πάλι πλησίον του Ευρώτα, σώζονται κ.ά. σπήλαια, με βραχογραφίες-τοιχογραφίες.
Οι βραχογραφίες ο πρώτος. κινηματογράφος!
Θα δούμε «ταινίες» του 4000 π.Χ.
Μετά το εκτενές αφιέρωμα που κάναμε στις βραχογραφίες και την αξία τους, νέα στοιχεία γι’ αυτήν ήλθαν στο φως, από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ. Κι έτσι επανερχόμεθα:
Οι επιστήμονες πιστεύουν τώρα, πως οι βραχογραφίες της εποχής του Χαλκού, ίσως να ήταν ένα πρώιμο είδος κινηματογράφου. Ήταν ένα είδος οπτικοακουστικής παραστάσεως, αφού ήταν διαδοχικές παραστάσεις (όπως στα κινούμενα σχέδια), για θέαση, αλλά και για ακρόαση, καθώς ήταν φιλοτεχνημένες, συνήθως, σε χώρους με πολύ καλή ηχώ. Εάν υπήρχε ένας αφηγητής, με την βοήθεια κατευθυνόμενου φωτισμού, θα μπορούσε να ψυχαγωγεί τα βράδια τους κατοίκους των σπηλαίων με ένα θέαμα παρόμοιο με του κινηματογράφου. Όχι μόνον δημιουργούσαν δηλ. μια ιστορία στο μυαλό του θεατού, ακριβώς όπως στον κινηματογράφο, αλλά του την αφηγούνταν κιόλας. Έτσι, τα σπήλαια με τις βραχογραφίες, δεν ήταν μόνον κατοικίες, αλλά και αίθουσες ψυχαγωγίας, διδασκαλίας, κλπ.
Αυτή η σκέψη ώθησε τους επιστήμονες να δημιουργήσουν το «Πρόγραμμα Προϊστορικής Εικόνος», το οποίο προσπαθεί να αναδημιουργήσει αυτά τα πρωτόγονα «φιλμ», με την βοήθεια της νέας τεχνολογίας και να τα κάνει cartoon. Έτσι, εάν η θεωρία επαληθευθεί, θα έχουμε «ταινίες», που «γυρίσθηκαν» από το 4000 έως το 1000 π.Χ.! Με θέματα πτήσεις, χορούς, κυνήγια, ενώ ποτέ οι «ταινίες» αυτές δεν θα δείχνουν τον θάνατο! Ο άνθρωπος λοιπόν, ως εκ τούτου, δεν ήταν τότε βάρβαρος, αλλά σήμερα είναι. Και κάτι ακόμη: Στις προϊστορικές εκείνες «ταινίες» σπάνια θα παίζουν γυναίκες.
Σημειώνουμε ότι, η μεγαλύτερη συγκέντρωση τέτοιων «ταινιών» (που απαρτίζονται από σχεδόν 100.000 εικόνες!) έχουν ευρεθεί στην περιοχή της Λομβαρδίας, στην βόρειο Ιταλία.
ΠΗΓΕΣ:
Ατακτίδης Κ. Αν. «Σημάδια-βραχογραφίες και μυστήρια των σπηλαίων της Μακεδονίας-Θράκης: 40 χρόνια εξερευνήσεις 1963-2003», εκδ. «Κάδμος», Θεσσαλονίκη, 2006.
Βογιατζής Γ. «Οι βραχογραφίες του Παγγαίου αποκαλύπτουν», εκδ. «Δίον».
Καρζής Θ. «Η εποποιία της γλώσσας: Από τους γρυλισμούς των πιθηκανθρώπων στο θαύμα της ρητορικής και από τα βραχογραφήματα στο μεγαλείο της πένας», εκδ. Φιλιππότης, Αθήναι, 1994.
Clottes J.-Courtin J. «La grotte cosquer: Peintures et gravures de la caverne engloutie», εκδ. Seuil, Παρίσιοι, 1994.
Λεκάκης Γ. «Σαμοθράκη-Ιερά Νήσος», εκδ. «Ερωδιός». Του ιδίου άρθρο με τίτλο «Φέρες Έβρου: Με απολιθωμένο δάσος 25 εκατ. ετών και φυσικά το Δέλτα του Έβρου», σε 3 συνέχειες, δημοσιευθέν στην εφημ. «Ελευθερία» (Λονδίνου), 5, 12 και 19 2.2004. Του ιδίου «Η άγνωστη Μ. Ασία», εκδ. «Κάδμος». Του ιδίου «Λακώνων Γη» υπό έκδοσιν.
Leroi-Gourhan A. «Prehistoire de l’ art occidental», εκδ. Citadelles, Παρίσιοι, 1995.Μπουντούκης Ν. «Οι “μυστικές βραχογραφίες” των ιερών σπηλαίων: Με αφορμή την ανακάλυψη βραχογραφιών σε σπήλαιο του όρους Αιγάλεω», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», Αθήναι, 2002.
Ορφανίδης Κ. «Βραχογραφίες του Παγγαίου», εφημ. «Τα Νέα», 29.1.1982.
Παπανικολάου Στ. «600 “γραμμένες πέτρες”: Δίαυλοι αρχέγονης γνώσης: Προϊστορικά βραχογραφήματα νομού Λάρισας: Έρευνα 10/2002-6/2003 και 11/2004-3/2005» μτφρ. Ελ. Βέργου, εκδ. «Έλλα», Λάρισα, 2005.
Παπουτσάκης Χρ. Γ. «Οι βραχογραφίες στ’ Ασφέντου των Σφακίων», εφημ. «Το Βήμα», 31.10.1971. Του ιδίου «Νέες απόψεις για τις βραχογραφίες στον μακεδονικό χώρο», στο Β’ Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, 1973, έκδ. Ίδρ. Μελ. Χερσ. Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1977.
Σπίβι Ν. (λέκτωρ στο Τμ. Κλασικών Σπουδών του Πανεπ. Καίμπριτζ) «Understanding Greek Sculpture», 1996. Του ιδίου «Enduring Creation: Art, Pain and Fortitude», 2001. Του ιδίου «How art made the world», εξ αφορμής της τηλεοπτικής σειράς του BBC, 2005.Φορ Π. «Αι εγχάρακτοι βραχογραφίες του σπηλαίου Ασφένδου Σφακίων», περ. «Αμάλθεια», Νοέμβριος 1971.
Χατζηλαζαρίδης Λάζ. «Προϊστορικά βραχογραφήματα στην Βόρεια Ελλάδα», διδ. διατριβή.περ. “Corpus” κ.ά.
«Πρόγραμμα Προϊστορικής Εικόνος» από τους ερευνητές του Πανεπ. του Καίμπριτζ, υπό τον Φρ. Μπέικερ (του Μουσείου Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας), και του Πανεπ. Εφαρμοσμένων Επιστημών Σανκτ Πέλτεν της Αυστρίας, σε συνεργασία με το Πανεπ. Μπαουχάους της Βαϊμάρης, Γερμανίας.
(*) Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύθηκε στα φύλλα της 29.06, 06 και 13.07 και 14.09.2010 της εφημερίδας «ΧΡΟΝΟΣ» Κομοτηνής σε σειρά 4 άρθρων.
©ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΝ/visaltis.net
«Υπάρχει μια φυλή ανθρώπων, μια φυλή θεών.»
Πίνδαρος (ΣΤ’ Ωδή Νεμεονίκου)
Οι βραχογραφίες της Μακεδονίας
Τα χαράγματα που ευρέθησαν στο Δυτ. Παγγαίο, από τους Ν. Μουτσόπουλο και Δ. Τριαντάφυλλο, το 1966, δεν αποτελούν μοναδική περίπτωση. Ανάλογα είναι του Ασφέντου Σφακίων Κρήτης (ανάγονται στην μεσολιθική), στα νησιά της Νάξου (της πρώιμης κυκλαδικής), στα Γιούρα (Β. Σποράδων), στα Στύρα Ευβοίας, στους Δελφούς (της εποχής Χαλκού), κ.ά.
Αλλά αυτά του Παγγαίου, στους βράχους που ατενίζουν την Αμφίπολη, είναι τα πλουσιώτερα σε αριθμό στον νυν ελληνικό χώρο.
Απ’ αυτά αντλούμε πολλές πληροφορίες για τον πολιτισμό της εποχής δημιουργίας τους, λ.χ.:
για τα όπλα (που πολλάκις ξεπερνούνσαν το ανθρώπινο μέτρο, ακόμη και των ιππέων),
για ιππείς (μάλιστα με σέλλα, κ.ά.) – αν και επισήμως η ιππευτική ασκήθηκε στην αρχαία Ελλάδα από τον 7ο αι. π.Χ. και από Μακεδονία-Θράκη διεδόθη στην υπόλοιπη Ελλάδα!
για ζευγάλετρα (με κανονική ξυλοκατασκευή και υνί), που μαρτυρούν γνώση γεωργίας,
για στοιχεία ενδύσεως (λ.χ. υψηλή μήτρα, πολεμιστής βρακοφόρος με ασπίδα, μπότες, κουκκούλα, κ.ά.),για στοιχεία λατρείας (ιδίως νεκρών),για την πανίδα (αιγοειδή, ελάφια, κ.ά.).
Τα περισσότερα απ’ αυτά χαλάστηκαν από χριστιανούς, που πίστευαν πως χαράσσοντας πάνω σε αυτά τον σταυρό, ξορκίζουν τα παγανιστικά πνεύματα. Αυτή η κατηγορία βραχογραφιών ονομάσθηκε «σταυρικά».
Τέλος, στα Βαλκάνια, ανάλογα χαράγματα έχουν ευρεθεί:
Στο Lipci (Μαυροβούνι) Γιουγκοσλαβίας. Εικονίζουν ελάφια, οπλισμένους ιππείς και μαιανδρικά σύμβολα. Οι Garasanin και Benac τα ανάγουν στην εποχή του χαλκού (1600-1200 π.Χ.). Ο Boskovic τα χρονολογεί στον Μεσαίωνα.
Στο Mourfatlar του Dobrogei, μεταξύ Κωνστάντζας-Αξιοπόλεως Ρουμανίας. Ακιδογραφήματα – μάλλον μεσαιωνικά – με ελάφια, κλπ.
Στον βράχο Spileja στην Αλβανία. Παραστάσεις με ελάφια, σκυλιά, οπλισμένους ιππείς. Ίσως ιλλυρικής προελεύσεως. Ανάγονται στο τέλος της 2ας-αρχές 1ης χιλιετίας π.Χ. (κατά Korkuti), ενώ ο Hammond τις ανάγει στον μεσαίωνα.
Τέλος, στην Αλπική Ιταλία – στο Monte Bego, την Valcamonica, στην Vatellina (πρ. Επ. Χαλκού), την Badolina (Επ. Σιδήρου), την Seradina (Επ. Σιδήρου), με παραστάσεις που αποδίδουν το ανθρώπινο σώμα, και δείχνουν έναν γεωργο-κτηνοτροφικό πολιτισμό, κ.ά. Ιδίως στην Valcamonica, μια περιοχή που ανέπτυξε έναν πολιτισμό για δυο χιλιετίες, απομονωμένη από τον υπόλοιπο «πολιτισμένο» κόσμο της εποχής, έχουμε την εισβολή των Ρωμαίων λεγεωνάριων, που διέκοψαν βίαια την εξέλιξή του, το 16 π.Χ. Εξ όλων αυτών των περιοχών, μόνο στο Monte Bego και την Valcamonica έχουν γίνει εκτεταμένες έρευνες.
Οι βραχογραφίες της Θράκης
Αποτύπωση σημαντικότατης βραχογραφίας της Ρούσσας Έβρου: Ένας άνθρωπος μόνος, μέσα στ’ αστέρια. Ταξειδιώτης; Αστρονάυτης; Ονειροπόλος;
Στην Ελλάδα βραχογραφίες ενετοπίσθησαν επισήμως και μελετώνται από το 1950. Το 1972 ο Διαμ. Τριαντάφυλλος ανακάλυψε βραχογραφίες και στην Ροδόπη, στο πομακοχώρι Ρούσσες (ή Ρούσσα) – καθ’ οδόν προς το ύψωμα Χίλια. Είχαν εγχάρακτες μορφές ανθρώπων, ζώων (πτηνών, ερπετών), κ.ά. συμβόλων. Το σκάλισμα ήταν βαθύ, σαν εσώγλυφο. Διαφέρει από την τεχνοτροπία των βραχογραφιών του Παγγαίου. Τα ανθρώπινα κεφάλια δηλώνονταν με μικρές κυκλικές κοιλότητες ή με ημικυκλικό περίγραμμα που προς τα πάνω έκλεινε με επίπεδη επιφάνεια. Σε άλλες βραχογραφίες, κατά προφορική μαρτυρία Πομάκων, δηλώνονταν και οι οφθαλμοί, δια κοιλοτήτων, η μύτη και το στόμα (δια γραμμών)!
Τα χέρια σχηματίζουν σταυρό με το σώμα. Ίσως μια πρωτόγονη απεικόνιση της σταυρώσεως του Ορφέα! Άλλες παραστάσεις είναι με τα χέρια λοξά προς τα πάνω (δέηση) ή προς τα κάτω. Τα δάκτυλα είτε λείπουν, είτε δηλώνονται μόνο με δυο γραμμές – καμμιά φορά και με πέντε. Σε κάποιους ανθρώπους, με ευθεία γραμμή δηλώνεται και το ανδρικό μόριο. Κάποιοι άνθρωποι των βραχογραφιών αυτών, ίσως και να χορεύουν! Οι βραχοπαραστάσεις της Ροδόπης, κατά τον κ. Τριαντάφυλλο, ανάγονται στον 13ο-14ο αι. π.Χ. – ίσως και παλαιότερα. Ευρέθησαν επίσης και παραστάσεις ανθρώπων σε λατρευτική στάση («δαίμονες με μεγάλα χέρια») – ανάγονται στην χαλκή εποχή – ανάλογες με αυτές που έχουν ευρεθεί στην λίμνη Βαν, στην Δυτ. Αλπική Ζώνη της Ιταλίας, κ.α. Από τα ερπετά, διακρίνονται φίδια και σαύρες.
Από τα σύμβολα, διακρίνονται κύκλος με 4 ακτίνες (Ήλιος), κ.ά. κυκλικά ή ημικυκλικά σχήματα. Οι ανάγλυφες μορφές, ίσως να είναι αρχέγονα αποτροπαϊκά, που συνέχισαν να σκαλίζουν οι άνθρωποι έξω από τις οικίες τους (ή τις κρήνες) έως και τον περασμένο αιώνα!
Μοιάζουν με την μορφή crimacante στην Ιταλία. Το σύνολο των βραχογραφιών της Ρούσσας, ίσως να είναι η προσπάθεια αποδόσεως ενός ορφικού ύμνου με σκίτσα – ένα πρώιμο κόμικ – για εκπαιδευτικούς ή θρηκευτικούς λόγους – για τον ίδιο λόγο που αγιογραφούνται σήμερα οι ναοί. Ίσως αυτό να θέλει να αποδώσει η βραχογραφία με τον άνθρωπο τοποθετημένο στον έναστρο ουρανό. Οι βραχογραφίες στην Ρούσσα ευρίσκονται σε μια περιοχή που έχει αποκαλύψει και μεγαλιθικά μνημεία επί τύμβων. Πάντως η πινακίδα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που μας πληροφορεί για την θέση αυτών των βραχογραφιών είναι κατεστραμμένη εδώ και πολύ καιρό.
Επίσης στις Θέρμες, άλλο πομακοχώρι, της Ξάνθης, ευρέθη βραχογραφία που παριστάνει τον Μίθρα να θυσιάζει στον κοσμικό ταύρο. Τον θεό συνοδεύουν οι ακόλουθοί του, Καύστης και Καυτοπάτης – ίσως πρώιμες θεότητες πυροβασίας, κατανικήσεως του κακού. Κάτω ένα φίδι περιμένει να πιει το αίμα του θυσιασμένου ζώου. Χαραγμένη μάλλον στα ρωμαϊκα χρόνια (3ος μ.Χ. αι.), δίνοντάς μας στοιχεία για τις θρησκευτικές προτιμήσεις των κατοίκων της περιοχής, την εποχή εκείνη. Αλλά και σε λόφο πλησίον του χωριού Παράδεισος (Ξάνθης), ευρέθησαν χαραγμένες επιγραφές (βραχογραφίες).
Τι ήταν, λοιπόν, οι βραχογραφίες; Πρώιμος τρόπος εκφράσεως; Μήνυμα προς μεταγενέστεργους; Πρώιμη γραφή, ζωγραφική, χαρακτική; Βιαστικό μήνυμα εν όψει μιας καταστροφής; Θρησκευτικές παραστάσεις; Τέτοια αρχέγονα μηνύματα, από την λίμνη Χειμαδίτιδα (Φλωρίνης) έως τον Έβρο, έχουν πλέον εντοπισθεί πολλά στον βορειοελληνικό χώρο. Οι εντόπιοι χρόνια μιλούσαν για «ζωγραφισμένα ανθρωπάκια» στα βουνά τους, αλλά κανείς δεν έσπευδε. Στο Σύμβολον Όρος υπάρχει μια κορυφή που οι εντόπιοι την λεν «Γραμμένη Πέτρα». Γιατί άραγε; Διότι στην Φωλιά του ιδίου όρους, ευρέθησαν περισσότερες από 200 βραχοπαραστάσεις!
Στην ΙΜ Χιλανδαρίου Αγ. Όρους υπάρχει βραχοανάγλυφο, το οποίο οι μοναχοί ονομάζουν «Η Χέρα». Είναι το πλέον εντυπωσιακό στην Ελλάδα! Ο λαός και πάλι απεδείχθη σοφώτερος των επιστημόνων. Ο βορειοελλαδικός χώρος είναι γεμάτος: Λουτρά Αριδαίας (Πέλλης), Χαλκιδική, Παλιό Χορτοκόπι, Φίλιπποι, Κρηνίδες, Ζυγός και Κρυονέρι (Καβάλλας – ας σημειωθεί πως οι βραχογραφίες εδώ έχουν πληγεί από λαθρανασκαφές), φαράγγι Αγγίτη και Συμβολή (Σερρών), σπήλαια Αλιστράτης (60 παραστάσεις! – σε τρία σημεία ευρέθησαν ίχνη βραχογραφιών του 5ου-6ου μ.Χ. αι., με φιγούρες ιππέων, ελαφιών και. καμηλών!), ορεινά της Δράμας. Πλην της Ρούσσας, στην Θράκη έχουν ευρεθεί βραχοανάγλυφα και στο Γονικό Έβρου, τα Πετρωτά Μαρώνειας, το Καραγκούι και το Τρογιάν (της νυν Βουλγαρίας, που είναι σήμερα κατεστραμμένα. Κατά τον Mikov ανάγονται στην χαλκολιθική-χαλκία εποχή), το Πλεβέν, κ.α.
Η σημασία των βραχογραφιών αυτών για την περαιτέρω εξέταση της ελληνικής «προϊστορίας» είναι μεγάλη, δεδομένου ότι κι αυτά είναι γραπτά κείμενα, που εξιστορούν την καθημερινότητα – τουλάχιστον – από το 4000 έως το 800 π.Χ. Και γι’ αυτό θα πρέπει να διαφυλαχθούν ως κόρην οφθαλμού.
Άλλες πολιτισμικές πληροφορίες από βραχογραφίες
Το σπήλαιο της Αλταμίρα (Ισπανία) ήταν αυτό που πρώτο (το 1879) μας έφερε σε επαφή με την παλαιολιθική ζωγραφική.
Βραχογραφίες ηλικίας 21.000 ετών ευρέθησαν στη ΒΑ. Πορτογαλία, κατά την διάρκεια κατασκευαστικών εργασιών στην λίμνη Pocinho Dam. Οι βραχογραφίες παριστάνουν βοοειδή και άλογα. Κάποια με δύο ή τρία επάλληλα κεφάλια επί ενός σώματος – ίσως για να δηλωθεί η κίνηση. Την χρονολόγηση έκανε ο καθηγητής J. Ziihao του Instituto Portugues de Arqueologia, βάσει ενός αδιαταράκτου παλαιολιθικού στρώματος της βάσεως του βράχου!
Στο σπήλαιο el Pendo (γνωστό από το 1878), μια ομάδα Ισπανών αρχαιολόγων ξεκίνησε (1994) νέες ανασκαφές, κυρίως στο λεγόμενο «Ιερό της Εποχής του Χαλκού», μια περιοχή του σπηλαίου όπου ενετοπίσθησαν τελετουργικές ταφές και αποθέσεις αναθημάτων. Σε αυτό ευρέθησαν ίχνη ζωγραφικής με ερυθρό χρώμα. Ήταν μια σημαντική ζωνόσχημη βραχογραφία (μήκους 7 μ. και ύψους 2-3,5 μ.), 80 μ. από το στόμιο του σπηλαίου! Περιλαμβάνει συνολικά 16 ζώα εν σειρά, κυρίως θηλυκά ελάφια. Χρονολογείται στο 20.000-18.000 π.Χ.!
Το φημισμένο σπήλαιο Lascaux στην ΝΔ Γαλλία αποτελείται από συνεχόμενες αίθουσες πλούσια διακεκοσμημένες. Αυτό μας έδωσε και μια έκπληξη: Το συλλαβόγραμμα «wa» της ελληνικής Γραμμικής Γραφής Β’ ή το ιδεόγραμμα της ίδιας, ευρέθη χαραγμένο ακριβώς πάνω από χαίτη αλόγου βραχογραφίας του σπηλαίου, στην στοά την λεγόμενη «Με τα κινεζικά άλογα»! Ανάγεται δε μεταξύ 13ης και 9ης χιλιετίας π.Χ..
Στην περιοχή λα Μαρς (Γαλλία), ευρέθη πέτρινη πλάκα με αναπαράσταση κεφαλής αλόγου φέρουσα χαλινάρι! Είναι ηλικίας 12.000 ετών!
Τι γίνεται λοιπόν; Μιλάμε για. ταλαντούχους εικαστικούς καλλιτέχνες πριν από 10-30.000 χρόνια;
Μια βραχογραφία του 11ου αι. π.Χ. από το Engelstrup της Δανίας, εικονίζει πλοίο που έχει ως ακρόπρωρο μια κερασφόρο κεφαλή, ίσως ταράνδου (αρ. 77 της Έκθεσης «Ή Ευρώπη του Οδυσσέα»). Γνωρίζουμε ότι τα ιερά πλοία που μετέφεραν ομίλους χορευτών και τραγουδιστών στο ιερό νησί των Κυκλάδων, την Δήλο, ήδη από την μυκηναϊκή εποχή, για να ξεχωρίζουν είχαν ακρόπρωρα ή πρόσθετα στoλίδια στην πλώρη ή την πρύμνη τους. Συνήθως έναν κύκνο – που μετέπειτα έγινε και σύμβολο της Δήλου. Απεικονίζεται στo πλοίο του Θησέα με το οποίο αφίχθη στην Δήλο, και οι ακόλουθοί του χόρεψαν τον γέρανο – βλ. σχ. αφηγηματικές σκηνές του αγγείου «Φρανσουά» (570 π.Χ.).
Ίσως γι’ αυτό να ονομάσθηκε «κύκνος» ένα αρχαίο είδος πλοίου – εικονίζεται σε πλοίο από πήλινη πυξίδα του 1400-1300 αι. π.Χ. και ευρέθη σε θολωτό τάφο της Τραγάνας Πύλου (αρ. 6098 του Αρχ. Μουσείου Αθηνών). Το ίδιο ακρόπρωρο ευρίσκουμε και σε σκύφο γεωμετρικής εποχής (850-800 π.Χ) στο μουσείο Ελευσίνος. Και σε γεωμετρικής εποχής χάλκινη πόρπη από την Βοιωτία. Και στην γνωστή κύλικα του Εξηκία, η οποία παριστάνει το ταξείδι του θεού Διονύσου με πλοίο. Αλλά και στο «δακτυλίδι του Μίνωα», το μεγαλύτερο χρυσό δακτυλίδι που βρέθηκε στην περιοχή της Κνωσού, υπάρχει παράσταση πλοίου με ακρόπρωρο την κεφαλή του ιππόκαμπου – ίσως γιατί ο ιππόκαμπος ήταν ακόλουθος του Ποσειδώνα και της Αμφιτρήτης.
Και τα στοιχεία αυτά δεν εξαντλούνται στην Γηραιά Ήπειρο. Σε σπήλαιο της περιοχής του Σίδνεϋ ανακαλύφθηκαν τοιχογραφίες – ηλικίας 4.000 ετών – άρα των Αβοριγίνων της Aυστραλίας! Και δεν ήταν μια ή δυο, αλλά 203 βραχογραφίες! Από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην Ωκεανία! Απεικονίζουν ανθρώπους, μαρσιποφόρα ζώα, σαύρες, πουλιά αλλά και ανθρωπόμορφα ζώα – που ίσως λατρεύονταν ως θεοί. Διότι πίστευαν πως οι πρόγονοί τους ήλθαν πετώντας στο νησί τους! Το σπήλαιο (12 μ. μήκος Χ 6 μ. βάθος Χ 1-2 μ. ύψος) ευρίσκεται σε απροσπέλαστο σημείο στο εσωτερικό του εθνικού πάρκου Γούλεμι. Κατοικείτο επί 3.800 χρόνια, καθώς τα βραχογραφήματα είναι ζωγραφισμένα σε 11 στρώματα, το νεώτερο εκ των οποίων χρονολογείται γύρω στο 1800. Το σπήλαιο ανακαλύφθηκε τυχαία από πεζοπόρο το 1995 – βλ. σχ. Pόιτερς, Γαλλικό, Aσοσιέιτεντ, 3.7.2003.
Πίσω στα δικά μας τώρα:
Οι βραχογραφίες και οι ανάγλυφες και γραπτές απεικονίσεις – που, ξαναλέω, πρέπει να λογίζονται γραπτά κείμενα – μας έμαθαν πως ο άνθρωπος για να νικήσει το υγρό στοιχείο έφτιαχνε ελαφρά πλωτά μέσα από δέσμες καλαμιών και πάπυρο (> παπυρέλες), σκελετικά ξύλινα φράγματα επενδεδυμένα με συρραμμένα δέρματα, ήδη από αρχαιοτάτων χρόνων.
Μια παραλία της Καρπάθου, με το όνομα «Του Μιχαλιού ο Κήπος» διακοσμήθηκε από την φύση με σμαραγδένια νερά και χονδρή άμμο, ενώ η «στεφανά» του καταλήγει σε φυσικές – μάλλον – βραχογραφίες με χίλια δυο σχήματα και «παιχνίδια».
Στην Άνδρο απεκαλύφθη η «αρχαιοτέρα πόλη της Ευρώπης», στον Στρόφιλα! Χρονολογείται στο 4500-3300 π.Χ. Και μάλιστα ήλθε στο φως σχεδόν ανέπαφη! Ένας οχυρωμένος και πυκνοκτισμένος οικισμός με 10, τουλάχιστον, μεγάλα συγκροτήματα κτηρίων, εκτάσεως 25 στρ. Μαζί μ’ αυτόν, απεκαλύφθησαν και βραχογραφίες σε σχήματα περιόπτων, μία χρυσή χάνδρα, κ.ά.! Ο Στρόφιλας, κηρυχθείς ως αρχαιολογικός χώρος από το 1994, είναι ένα μικρό οροπέδιο πάνω από την θάλασσα, σε μία θέση φύσει οχυρή, η οποία διαθέτει και δύο λιμάνια! Θεωρείται ο μεγαλύτερος σωζόμενος οικισμός της Νεολιθικής Εποχής του Αιγαίου!
Ένας ολόκληρος στόλος της Νεολιθικής Εποχής ευρέθη χαραγμένος σε βράχο του Στρόφιλα! Και διάφορα είδη ζώων. Και γραμμικά σχήματα. Πρόκειται για τις παλαιότερες, έως σήμερα – επισήμως – βραχογραφίες στην Ελλάδα! – της Νάξου χρονολογούνται στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (περί το 2500 π.Χ.).
Οι βραχογραφίες του Στρόφιλα είναι ανάγλυφες ή επίκρουστες. Ενετοπίσθησαν στο τείχος του νεολιθικού οικισμού, κ.α. από την αρχαιολόγο, Χριστίνα Τελεβάντου της ΚΑ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Έτσι ο Στρόφιλας αναδεικνύεται σε εξαιρετικώς ενδιαφέροντα αρχαιολογικό χώρο – πρωτοφανή σε μέγεθος και διατήρηση για την εποχή του!
Τα πλοία είναι χαραγμένα σε ύψος 0,5-1 μ. από το έδαφος. Έχουν αποκαλυφθεί 7 απεικονίσεις πλοίων: Τα 4 είναι μαζί ως πομπή, τα υπόλοιπα μόνα τους. Το μεγαλύτερο εξ αυτών (μήκους 20 εκατ. περίπου), ευρίσκεται εγχαραγμένο σε πέτρα της πύλης του ισχυρού τείχους (ίσως ύψους 4 μ. – σώζεται έως τα 2 μ.) – το αρχαιότερο, έως τώρα, δείγμα αμυντικής αρχιτεκτονικής, με πύλη προστατευμένη από προμαχώνες.
Σε άλλες δύο ομάδες βραχογραφιών έχουν εντοπισθεί:
Έξω από το τείχος, επί βράχου: 17 σχέδια, τα οποία αναπαριστούν ελάφια, αιλουροειδή και ένα χοιρίδιο!
Εντός οικισμού, επί φυσικού βράχου, ανάμεσα σε κτήρια, ίσως σε πλατεία (εκτάσεως 10 τ.μ.) – πιθανός λατρευτικός χώρος: Καραβάκια, ένα μεγάλο ψάρι και πολλά διακοσμητικά θέματα. Εξ αυτών ένα κυκλικό επαναλαμβανόμενο – ίσως παριστάνει την θάλασσα. Και σχήματα επαναλαμβανόμενα σε κοσμήματα.
Αυτός είναι ο κρίκος που έλειπε μεταξύ Νεολιθικής και Πρωτοκυκλαδικής Εποχής – βλ. σχ. εφημ. «Το Βήμα», 11.10.2001.
Λίγο αργότερα, στο ακρωτήριο Πλάκας Άνδρου ευρέθησαν κ.ά. βραχογραφίες, σε μια συνοικία της Eποχής του Xαλκού. Κατά την διάρκεια σωστικής ανασκαφής απεκαλύφθη ένα τμήμα μιας καλοδιατηρημένης συνοικίας με 4 τουλάχιστον οικοδομήματα, εκ των οποίων το ένα ήταν ύψους 8 μ.! Και πλήθος αντικειμένων. Ερείπια μια μεγάλης πόλεως που άκμασε στην Mέση Eποχή Xαλκού (2000-1900 π.X.).
Tα ευρήματα απεκαλύφθησαν από την KA’ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων και την δρ. Xρ. A. Tελεβάντου. Περιελάμβαναν και βραχογραφίες, οι οποίες ομοίαζαν πολύ μ’ εκείνες που είχαν ευρεθεί στον Στρόφιλα! Ίσως οι κάτοικοι του μεγάλου οικισμού του Στρόφιλα μετακινήθηκαν στο ακρωτήριο Πλάκας, περί το 3300 π.X. Εκεί η πόλη ιδρύθηκε περί την Πρωτοκυκλαδική IIIB περίοδο. Από τα κτήρια που ήλθαν στο φως, ήταν ένα (διαστάσεων 8 x 9 μ.) που διατηρείται έως το επίπεδο του α’ ορόφου. Ένα άλλο κτισμένο επί παλαιοτέρου. Ευρέθη δρόμος με βαθμίδες (που οδηγούσε σε πλατεία).
Μεγάλοι αποθηκευτικοί πίθοι, με πλαστική διακόσμηση, πρόχοι, πιθοειδή αγγεία, λίθινα εργαλεία (τριβεία και τριπτήρες), κ.ά. Ίσως η πόλη είχε υποστεί αλλεπάλληλες καταστροφές (από σεισμούς;) από το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής έως το μέσον της Mεσοκυκλαδικής εποχής. H τελευταία καταστροφή τοποθετείται στην πρώιμη Mεσοκυκλαδική περίοδο (2000-1900 π.X. περίπου) και η αμέσως προηγούμενη στο τέλος της Πρωτοκυκλαδικής IIIB και στις αρχές της πρώιμης Mεσοκυκλαδικής περιόδου.
Αλλά ας μείνουμε στις βραχογραφίες της Πλάκας: Eντυπωσιακότερη όλων είναι η σύνθεση, όπου παριστάνεται – σε φυσικό μέγεθος! – το κεφάλι ανθρώπου, περιβαλλόμενο από σειρά συμβολικών θεμάτων: Ζεύγη βραχιόνων με ανοικτές παλάμες – ίσως στάση προσευχής – με δακτυλιόσχημο κόσμημα (του γνωστού τύπου των νεολιθικών ειδωλίων – ring idols) να κρέμεται από τον καρπό και μεγάλο καμπυλόσχημο βέλος. Eπίσης, ζεύγη ανθρωπίνων πελμάτων, πλοία και ένα κυκλικό θέμα, ίσως ο θεός-ήλιος – βλ. σχ. εφημ. «Καθημερινή», 15.9.2005.
Τα πλοία σε βραχογραφίες συνέχισαν και στα χριστιανικά χρόνια. Πολλές οι βραχογραφίες (ακιδογραφήματα) με χριστιανικά θέματα, έχουν ως θέμα την Παναγιά, ενώ ακιδογραφήματα πλοίων μπορεί κανείς να συναντήσει κυρίως στις εκκλησιές της Παλαιόχωρας Αίγινας. Στον Άη Γιώργη τον Ακάμα του Θησείου, μπορεί κανείς να βρει χαράγματα πλοίων επί κιόνων. Έγιναν, λένε, από μοναχούς εν ώρα αναπαύσεως. Αλλά μάλλον τα πλοία του Θησείου συμβόλιζαν το πλοίο του Θησέα. Το πλοίο ως χριστιανικό σύμβολο παραπέμπει στην κιβωτό, και συμβολίζει την σωτηρία από τις τρικυμίες και τους κατακλυσμούς της ζωής. Επίσης, στην Μυρτιά Αιτωλοακαρνανίας υπάρχει ένα ενδιαφέρον σπηλαιοεκκλησάκι, της Παναγιάς Ελεούσας, με σπάνιες βραχογραφίες.
Στο χωριό Αμπελοχώρι Λακωνίας, πλησίον του ποταμού Ευρώτα, ο οποίος μάλιστα το προικίζει και με έναν μικρό καταρράκτη (οι εντόπιοι το λένε «Γκρέμισμα νερού») υπάρχουν δύο μικρά σπήλαια: Του Καταφυγίου (λέγεται έτσι επειδή εδώ κατέφευγαν οι κάτοικοι) και των Αγίων Σαράντα. Και σε αυτά τα σπήλαια έχουν ανακαλυφθεί βραχογραφίες («σκαριφήματα επί βράχου»), πιθανώς της λίθινης εποχής. Αποδεικνύουν την παλαιοτάτη εμφάνιση πολιτισμού στην Γη των Λακώνων! Το Σπήλαιο των Αγίων Σαράντα έχει και τοιχογραφίες. Τέλος, στις όχθες του Βρονταμά, πάλι πλησίον του Ευρώτα, σώζονται κ.ά. σπήλαια, με βραχογραφίες-τοιχογραφίες.
Οι βραχογραφίες ο πρώτος. κινηματογράφος!
Θα δούμε «ταινίες» του 4000 π.Χ.
Μετά το εκτενές αφιέρωμα που κάναμε στις βραχογραφίες και την αξία τους, νέα στοιχεία γι’ αυτήν ήλθαν στο φως, από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ. Κι έτσι επανερχόμεθα:
Οι επιστήμονες πιστεύουν τώρα, πως οι βραχογραφίες της εποχής του Χαλκού, ίσως να ήταν ένα πρώιμο είδος κινηματογράφου. Ήταν ένα είδος οπτικοακουστικής παραστάσεως, αφού ήταν διαδοχικές παραστάσεις (όπως στα κινούμενα σχέδια), για θέαση, αλλά και για ακρόαση, καθώς ήταν φιλοτεχνημένες, συνήθως, σε χώρους με πολύ καλή ηχώ. Εάν υπήρχε ένας αφηγητής, με την βοήθεια κατευθυνόμενου φωτισμού, θα μπορούσε να ψυχαγωγεί τα βράδια τους κατοίκους των σπηλαίων με ένα θέαμα παρόμοιο με του κινηματογράφου. Όχι μόνον δημιουργούσαν δηλ. μια ιστορία στο μυαλό του θεατού, ακριβώς όπως στον κινηματογράφο, αλλά του την αφηγούνταν κιόλας. Έτσι, τα σπήλαια με τις βραχογραφίες, δεν ήταν μόνον κατοικίες, αλλά και αίθουσες ψυχαγωγίας, διδασκαλίας, κλπ.
Αυτή η σκέψη ώθησε τους επιστήμονες να δημιουργήσουν το «Πρόγραμμα Προϊστορικής Εικόνος», το οποίο προσπαθεί να αναδημιουργήσει αυτά τα πρωτόγονα «φιλμ», με την βοήθεια της νέας τεχνολογίας και να τα κάνει cartoon. Έτσι, εάν η θεωρία επαληθευθεί, θα έχουμε «ταινίες», που «γυρίσθηκαν» από το 4000 έως το 1000 π.Χ.! Με θέματα πτήσεις, χορούς, κυνήγια, ενώ ποτέ οι «ταινίες» αυτές δεν θα δείχνουν τον θάνατο! Ο άνθρωπος λοιπόν, ως εκ τούτου, δεν ήταν τότε βάρβαρος, αλλά σήμερα είναι. Και κάτι ακόμη: Στις προϊστορικές εκείνες «ταινίες» σπάνια θα παίζουν γυναίκες.
Σημειώνουμε ότι, η μεγαλύτερη συγκέντρωση τέτοιων «ταινιών» (που απαρτίζονται από σχεδόν 100.000 εικόνες!) έχουν ευρεθεί στην περιοχή της Λομβαρδίας, στην βόρειο Ιταλία.
ΠΗΓΕΣ:
Ατακτίδης Κ. Αν. «Σημάδια-βραχογραφίες και μυστήρια των σπηλαίων της Μακεδονίας-Θράκης: 40 χρόνια εξερευνήσεις 1963-2003», εκδ. «Κάδμος», Θεσσαλονίκη, 2006.
Βογιατζής Γ. «Οι βραχογραφίες του Παγγαίου αποκαλύπτουν», εκδ. «Δίον».
Καρζής Θ. «Η εποποιία της γλώσσας: Από τους γρυλισμούς των πιθηκανθρώπων στο θαύμα της ρητορικής και από τα βραχογραφήματα στο μεγαλείο της πένας», εκδ. Φιλιππότης, Αθήναι, 1994.
Clottes J.-Courtin J. «La grotte cosquer: Peintures et gravures de la caverne engloutie», εκδ. Seuil, Παρίσιοι, 1994.
Λεκάκης Γ. «Σαμοθράκη-Ιερά Νήσος», εκδ. «Ερωδιός». Του ιδίου άρθρο με τίτλο «Φέρες Έβρου: Με απολιθωμένο δάσος 25 εκατ. ετών και φυσικά το Δέλτα του Έβρου», σε 3 συνέχειες, δημοσιευθέν στην εφημ. «Ελευθερία» (Λονδίνου), 5, 12 και 19 2.2004. Του ιδίου «Η άγνωστη Μ. Ασία», εκδ. «Κάδμος». Του ιδίου «Λακώνων Γη» υπό έκδοσιν.
Leroi-Gourhan A. «Prehistoire de l’ art occidental», εκδ. Citadelles, Παρίσιοι, 1995.Μπουντούκης Ν. «Οι “μυστικές βραχογραφίες” των ιερών σπηλαίων: Με αφορμή την ανακάλυψη βραχογραφιών σε σπήλαιο του όρους Αιγάλεω», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», Αθήναι, 2002.
Ορφανίδης Κ. «Βραχογραφίες του Παγγαίου», εφημ. «Τα Νέα», 29.1.1982.
Παπανικολάου Στ. «600 “γραμμένες πέτρες”: Δίαυλοι αρχέγονης γνώσης: Προϊστορικά βραχογραφήματα νομού Λάρισας: Έρευνα 10/2002-6/2003 και 11/2004-3/2005» μτφρ. Ελ. Βέργου, εκδ. «Έλλα», Λάρισα, 2005.
Παπουτσάκης Χρ. Γ. «Οι βραχογραφίες στ’ Ασφέντου των Σφακίων», εφημ. «Το Βήμα», 31.10.1971. Του ιδίου «Νέες απόψεις για τις βραχογραφίες στον μακεδονικό χώρο», στο Β’ Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, 1973, έκδ. Ίδρ. Μελ. Χερσ. Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1977.
Σπίβι Ν. (λέκτωρ στο Τμ. Κλασικών Σπουδών του Πανεπ. Καίμπριτζ) «Understanding Greek Sculpture», 1996. Του ιδίου «Enduring Creation: Art, Pain and Fortitude», 2001. Του ιδίου «How art made the world», εξ αφορμής της τηλεοπτικής σειράς του BBC, 2005.Φορ Π. «Αι εγχάρακτοι βραχογραφίες του σπηλαίου Ασφένδου Σφακίων», περ. «Αμάλθεια», Νοέμβριος 1971.
Χατζηλαζαρίδης Λάζ. «Προϊστορικά βραχογραφήματα στην Βόρεια Ελλάδα», διδ. διατριβή.περ. “Corpus” κ.ά.
«Πρόγραμμα Προϊστορικής Εικόνος» από τους ερευνητές του Πανεπ. του Καίμπριτζ, υπό τον Φρ. Μπέικερ (του Μουσείου Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας), και του Πανεπ. Εφαρμοσμένων Επιστημών Σανκτ Πέλτεν της Αυστρίας, σε συνεργασία με το Πανεπ. Μπαουχάους της Βαϊμάρης, Γερμανίας.
(*) Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύθηκε στα φύλλα της 29.06, 06 και 13.07 και 14.09.2010 της εφημερίδας «ΧΡΟΝΟΣ» Κομοτηνής σε σειρά 4 άρθρων.
©ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΝ/visaltis.net
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Ιδρύεται Ναυτικό Μουσείο στα Καρδάμυλα Χίου
ΕΠΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
Καταστράφηκε ιστορικό ελληνικό οίκημα στο Μπρισμπέιν
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
